Wojna światowa I 1914-1918, do 1939 nazywana wielką wojną, pierwszy wielki konflikt światowy 1918-1914, który zburzył układ stosunków politycznych po wiedeńskim kongresie.
Przyczyny pośrednie i bezpośrednie
Powstanie ententy i państw centralnych było konsekwencją narastających od końca XIX w. sporów, m.in. zatargu francusko-niemieckiego o Lotaryngię i Alzację, rywalizacji w koloniach pomiędzy Francją, Anglią a Niemcami (np. kryzysy marokańskie), problemów wynikłych z wschodniej sprawy, problemów narodowościowych w monarchii austro-węgierskiej oraz rywalizacji gospodarczej i ekonomicznej poszczególnych krajów.
Pretekstem do wybuchu wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914, po którym wojnę wypowiadali kolejni koalicjanci. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28 lipca), co spowodowało mobilizację w Rosji. W odpowiedzi Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 sierpnia) i jej sojuszniczce Francji (3 sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji.
Front Zachodni
Głównym obszarem działań tego konfliktu był Front Zachodni. Armie niemieckie postępując według planu Schlieffena po zaciętych walkach we Flandrii dotarły nad rzekę Marnę we Francji. Stoczona tam od 6 do 9 września bitwa doprowadziła do odrzucenia agresora na linię rzeki Aisne. W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia Francji od Wielkiej Brytanii poprzez zdobycie Flandrii (bitwa flandryjska, m.in. Ypres), operacja okazała się fiaskiem.
Działania militarne zaczęły przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem również skończyła się niemiecka próba przeprowadzenia bitwy na wyczerpanie pod Verdun. W odpowiedzi alianci przeprowadzili ofensywę nad Sommą, podczas której po raz pierwszy użyto czołgów (Wielka Brytania). Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej (6 kwietnia 1917) po stronie ententy USA, m.in. za sprawą Zimmermanna telegramu.
W kwietniu i maju 1917 sojusznicy przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras, w wyniku poniesionych strat i niepowodzeń w armii francuskiej dochodziło do buntów. Ostateczna niemiecka próba wygrania wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów od 18 lipca 1918 wojska kajzerowskiej armii znalazły się w rozsypce rewolucja listopadowa w Niemczech. Działania zbrojne zakończyło podpisane w Compičgne 11 listopada 1918 zawieszenie broni.
Front Wschodni
Wojna na tym obszarze miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast atak w kierunku południowo-zachodnim doprowadził wojska rosyjskie w rejony Podkarpacia.
W roku następnym połączona ofensywa armii niemieckiej i austro-węgierskiej, rozpoczęta przełomem gorlickim, ustanowiła linię frontu od Zatoki Ryskiej, przez Pińsk po Tarnopol.
W czerwcu 1916 ruszyła wielka ofensywa rosyjska (tzw. ofensywa Brusiłowa), która po początkowych sukcesach została powstrzymana. Rozkład armii spowodowany rewolucjami lutową i październikową zmusił Rosję do podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim 5 i 15 listopada 1917, a w konsekwencji pokoju brzeskiego 3 marca 1918.
Front Bałkański i Włoski
Po serbskiej klęsce na Kosowym Polu w 1915 Austro-Węgry opanowały Serbię i Czarnogórę. 24 czerwca 1915 po zmianie frontu, Włochy wystąpiły przeciw państwom centralnym. Główne starcia, gdzie Włosi ponosili systematyczne klęski, toczyły się nad rzeką Isonzo (Caporetto 1917). Rozkład armii austriackiej umożliwił Włochom w 1918 przeprowadzenie zwycięskiego natarcia zakończonego podpisaniem zawieszenia broni 3 listopada 1918. Po ofensywie Brusiłowa Rumunia przystąpiła w 1916 do wojny po stronie ententy, atakując węgierski Siedmiogród 27 sierpnia. Kontratak wojsk monarchii naddunajskiej zakończył się zajęciem Bukaresztu i klęską Rumunii w maju 1918.
Fronty Pozaeurpoejskie
Rosjanie w 1914 zwyciężyli Turcję, na jej terytorium odnosili lokalne sukcesy do 1917. W Mezopotamii Brytyjczycy ponosili klęski w latach 1914-1916, a w 1915 połączony korpus australijsko-brytyjski uległ Turkom w Dardanelach. Przełom nastąpił w 1917, Turcja zaczęła ustępować w Mezopotamii i w Palestynie, kapitulując ostatecznie w 1918. Do 1918 Brytyjczycy opanowali większość kolonii niemieckich, Japończycy zajęli posiadłości niemieckie w Chinach (Kiaoczao).
Działania morskie.
Po wprowadzeniu przez ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w lutym 1915 wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była bitwa na wysokości cieśniny Skagerrak (bitwa jutlandzka 1916. W czasie wojny zmieniała się konfiguracja stron walczących. Po stronie ententy opowiedziały się Serbia, Belgia, Japonia (1914), Włochy (12 maja 1915), Rumunia (27 sierpnia 1916), USA (6 kwietnia 1917), Grecja (29 czerwca 1917). Szeregi zaś państw centralnych powiększyły się o Turcję (11-12 listopada 1914) i Bułgarię (14 października 1915). 8 stycznia 1918 amerykański prezydent W.Th. Wilson wystąpił z programem 14 punktów, czyli warunkami zakończenia wojny. W 1918 nastąpiły kolejne akty kapitulacji.
Traktaty pokojowe
Wojnę zakończyły traktaty pokojowe w Wersalu 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią), w Neuilly-sur-Seine 27 listopada 1919 (z Bułgarią), w Trianon 4 czerwca 1920 (z Węgrami), w Sčvres 10 sierpnia 1920 (z Turcją). W konflikcie zbrojnym wzięły udział 33 państwa, ok. 70 mln żołnierzy (10 mln poległo, 20 mln zostało rannych).
