Kościół w całym okresie swojego istnienia przeżył szereg transformacji dostosowujących go do otaczającej go sytuacji. Rola kościoła uzależniona była w głównej mierze od koniunktury światowej. Średniowiecze to okres w naszych dziejach, w którym rola i znaczenie kościoła było bardzo silne, lecz znaczenie uzależnione było od istniejącej sytuacji politycznej i osobowości Głowy Kościoła.
We wczesnym średniowieczu papiestwo znajdowało się w trudnej sytuacji politycznej. Rzym zagrożony był najazdem pogańskich Longobardów, wobec czego i z powodu słabości ówczesnego protektora państwa papieskiego – Cesarstwa Bizantyjskiego, papieże zaczęli oglądać się za innym opiekunem, który odparłby najeźdźców i nie chciał ograniczyć papieskiej samodzielności w Rzymie. Wybór padł na Karolingów. Papież Stefan II koronował Pepina Małego. Koronacja ta odbyła się jako obrzęd kościelny, co spowodowało, że Pepin stał się pomazańcem bożym, a władza królewska uzyskała sankcję religijną. W dowód wdzięczności król franków przeprowadził dwie wyprawy przeciwko Królestwu Longobardów, a po ich pokonaniu w 756 roku przekazał papiestwu odebrane ziemie w środkowej Italii (tzw. Ezarchat Raweński). Powstało w ten sposób nowe państwo, zwane Państwem Kościelnym (upadło ono ostatecznie w 1870 roku), którego pozostałością jest dzisiaj Watykan. Następca Pepina Małego Karol Wielki został koronowany przez papieża Leona III na cesarza nie tylko za jego zasługi na polu odrodzenia cesarstwa zachodniorzymskiego, ale również nie chciał dopuścić do ślubu monarchy z księżniczką bizantyjską Ireną. W tym okresie struktura kościelna weszła w skład systemu lennego. Cesarz podporządkował sobie władze kościelne w swoim państwie. Korzystał on z pomocy duchownych jako urzędników, doradców można nawet zaryzykować stwierdzenie, że duchowni pełnili funkcję ministrów. Majątek kościelny za panowania Karolingów osiągnął czwartą część ziem uprawnych cesarstwa. Wielkość cesarstwa Franków nie trwała długo. Po śmierci Karola Wielkiego ziemie zostały podzielone zgodnie z traktatem w Verdun (843 r) na trzy królestwa, a kościół został pozbawiony protektoratu silnego państwa. W X wieku nastąpił upadek autorytetu papiestwa. Ten stan spowodowany był ciągłymi walkami o tron papieski (często spór rozstrzygano za pomocą siły) oraz upadkiem moralnym duchowieństwa. Nie pewni jutra przywódcy kościoła szukali pomocy poza granicami Włoch. Państwem, które przyszło z pomocą papiestwu były Niemcy. Otton I król Niemiec poproszony o pomoc przez papieża Jana XII przyprowadza spokój na półwyspie Apenińskim. Pokonuje wojska Berengusza i opanowuje północną część półwyspu. W dowód wdzięczności Jan XII w 962 roku koronował Ottona Wielkiego na cesarza Rzymu. Edykt, który został wydany przy okazji koronacji przyznawał cesarzowi zwierzchnictwo nad kościołem. Na mocy tego edyktu papież nie mógł być konsekrowany, jeśli nie złożył przysięgi cesarzowi. Fakt ten jest o tyle ważny, że cesarz staje się nieoficjalnym zwierzchnikiem kościoła, a sama instytucja kościoła może stać się narzędziem wspierającym jego politykę. Od czasu koronacji Ottona I znaczenie papieży w kościele zachodnim rosło. Wprawdzie papiestwo znalazło się w zależności od cesarstwa, ale za to uzyskało swobodę w stosunku do innych sił feudalnych. Przy pomocy władzy świeckiej wzmocniono władzę nad biskupami całej Europy i przeprowadzono reformy obyczajowe w kościele. Jeszcze większe uzależnienie papiestwa od cesarstwa nastąpiło za panowania Henryka III. Cesarz ten wprawdzie wspierał dążenia reformatorskie ( wystąpił on przeciwko symonii – kupowaniu stanowisk ), lecz uważał się za zwierzchnika papieży, których powoływał według własnego uznania. Po śmierci Henryka III do głosu dochodzą ludzie pragnący reformy w łonie kościoła. Na tron po Henryku III wstępuje małoletni Henryk IV. Była to dogodna sytuacja, aby rozluźnić zależności pomiędzy Rzymem a cesarstwem. Papież Mikołaj II wydał dekret na mocy, którego został ustanowiony nowy regulamin wyboru głowy kościoła. Od tej pory papież wybierany był w zamkniętym gronie kardynałów. Od 1073 na tronie papieskim zasiada Grzegorz VII, który w swym słynnym akcie „Dictatus papae” pisał o dominacji papieża nad władzami świeckimi. Po opublikowaniu tego dokumentu spór między papiestwem a cesarstwem wszedł w najostrzejszą fazę. Grzegorz VII zmierzał jawnie do centralizacji kościoła pod absolutną władzą papieża. Wystąpił on przeciwko udzielaniu inwestytury przez władców niemieckich. Na synodzie w Wormacji (1076) cesarz Henryk IV zaatakował legalność wyboru Grzegorza VII i uznał jego dotychczasowe działanie za nieważne. W tym samym roku na synodzie w Rzymie Grzegorz VII rzucił klątwę na Henryka i zwolnił jego poddanych z obowiązku posłuszeństwa. Akt ten umocnił opozycję w Niemczech, które uzyskawszy większość w wśród książąt zapowiedział wybór nowego króla, jeśli w ciągu roku Henryk nie postara się o zdjęcie klątwy. Kilka miesięcy później Henryk zagrożony utratą tronu udał się naprzeciw papieżowi, który zmierzał na zjazd książąt niemieckich. Cesarz i papież spotykają się w toskańskim zamku Canossa. Henryk IV stanął pod murami zamku i kilka dni boso błagał o przebaczenie. Grzegorz VII zdjął z niego klątwę. Incydent ten nie przerwał walki pomiędzy tiarą a cesarstwem. Po powrocie Henryk rozprawił się z opozycją a następnie w synodzie w Brixen wymógł on na biskupach pozbawienie Grzegorza tiary. W 1084 wojska niemieckie zdobyły Rzym a Grzegorz zbiegł na południe półwyspu apenińskiego. Sprawa inwestytury jednak nie wygasła. Prowadzili ją następni papieże, których autorytet znacznie wzrósł po pierwszej wyprawie krzyżowej. W 1122 roku Henryk V i Kalikst II podpisali w Wormacji konkordat, w którym cesarz zrzeka się powoływania biskupów i opatów. Mięli od tej pory być wybierani kanonicznie i zatwierdzani przez papieża. Powołanemu przez papieża biskupowi cesarz miał przekazać należące do niego beneficja i odebrać od niego przysięgę wierności. Konkordat ten uniezależnił duchowieństwo od cesarza. Walka toczyła się nadal o pryzmat władzy. W drugiej połowie XII wieku Na skutek agresywnej polityki włoskiej cesarza i króla Niemiec Fryderyka I Barbarossy odżywa spór Cesarstwa z Papiestwem. Aby bronić swej niezależności od cesarza papieże popierali Ligę Lombardzką w walce z Niemcami. Liga Lombardzka pokonuje Fryderyka I w bitwie pod Legnano. W 1198 roku Na tron papieski wstępuje Innocenty III, najwybitniejszy papież średniowiecza. Był on zwolennikiem tzw. papo cezaryzmu tj. doktryny głoszącej zwierzchność papieża nad cesarzem i innymi władcami świeckimi. Część władców skłonił Innocenty do uznania się swoimi lennikami, organizował też krucjaty przeciw muzułmanom, poganom i heretykom. Synod laterański w 1215 dokończył reformy kościelne z XI wieku i był dowodem nad odrodzenie się Kościoła. W pierwszej połowie XIII w. rozwijała się w całej Europie Zachodniej sieć parafialna, dzięki czemu Kościół mógł skuteczniej ewangelizować i walczyć z resztkami pogaństwa. Nadal ciągnął się konflikt z Cesarstwem zakończony dopiero odsunięciem Hohenstaufów od tronu cesarskiego w 1254. Walka papiestwa z cesarstwem ukazała siłę ówczesnego kościoła. Mimo początkowej porażki papiestwo wychodzi zwycięsko z te potyczki. Uwidoczniona została rola, jaką pełnił kościół w tej epoce. Władcy kościoła umiejętnie posługiwali się przywilejami przysługującymi im z racji pozycji, w jakiej się znajdowali ( klątwy ), zamieniając je na skuteczną broń w walce z przeciwnikiem. Umiejętnie wykorzystywali zaistniałą sytuację polityczną (bunt książąt niemieckich przeciw Henrykowi IV). Nie małą rolę odgrywały umiejętności papieży, którzy potrafili z tak trudnej sytuacji wyjść zwycięsko.
Kolejnym zagadnieniem ukazującym rolę kościoła w średniowiecznej Europie są wyprawy krzyżowe. Papiestwo pod koniec XI wieku stanęło przed niebywałą szansą podniesienia swojego autorytetu oraz rozszerzenia swego wpływu na tereny bliskiego wschodu i cesarstwa bizantyjskiego. Pod koniec XI wieku Turcy Seldżurccy zagrozili bezpośrednio Bizancjum. Cesarz bizantyjski zaczął apelować o pomoc wojskową i pomoc papieża. Dla papiestwa nadarzyła się okazja, aby podporządkować sobie Cesarstwo Bizantyjskie. Aby to osiągnąć, postanowiono zorganizować potężną wyprawę rycerstwa chrześcijańskiego przeciw Turkom. Kościół uznał wojny przeciw innowiercom za ” wojny święte”. Wezwanie do świętej wojny z Seldżukami rzucił Urban II na synodzie w Clermont w 1095roku. Apel został przyjęty entuzjastycznie, szczególnie, że papież obiecał uczestnikom świętej wojny oprócz zbawienia wiecznego, także korzyści materialne. Chłopi mięli uzyskać wolność, rycerze – ziemię i umorzenie długów. Wiosną 1096 roku wyrusza spontaniczna wprawa ludowa ( około 100.000 ludzi ), która zupełnie nieprzygotowana, zostaje łatwo rozbita przez Seldżuków. Pierwsza regularna krucjata rycerska odbyła się w latach 1096 – 1099. Wzięło w niej udział rycerstwo włoskie, francuskie, lotaryńskie, flamandzkie, i normańskie. Samych rycerzy było około 40.000, z całości liczącej około 300.000 ludzi. W ciągu dwóch lat walki krzyżowcy zajmują Syrię i po 40 dniach oblężenia zajmują Jerozolimę. W zdobytej Palestynie tworzą nowe państwo, zwane Królestwem Jerozolimskim. Do obrony królestwa powołano trzy zakony Joannitów ( kawalerzy maltańscy ), zakon templariuszy oraz zakon teutoński ( krzyżacy ). Mimo tej ochrony Królestwo było słabe. Turcy ciągłymi najazdami pomniejszali jego terytorium, aż w 1178 roku odbili Jerozolimę. W ciągu dwustu lat od schyłku XI do schyłku XIII wieku rycerstwo podjęło siedem krucjat przeciw Turom, którym kres położył upadek Akki ( 1291 rok ), ostatniej twierdzy Królestwa Jerozolimskiego. Równocześnie do wypraw podejmowanych na Bliski Wschód, w Hiszpanii toczyła się walka rycerstwa chrześcijańskiego z Arabami ( Maurami ). Określano ją mianem reconqvisty ( odzyskanie ). Ostatecznie na półwyspie Iberyjskim zorganizowały się trzy państwa: Aragonia, Kastylia i Portugalia. Krucjaty przyniosły papiestwu duże korzyści. Dzięki tym wpływo
m aż do 1204roku wzrastał autorytet papiestwa ( IV wyprawa krzyżowa, w której zdobyto i złupiono Konstantynopol ). Skarb papiestwa bardzo się wzbogacił. Kościół przejmował majątki ziemskie w zamian za pieniądze, które służyły pokryciu kosztów wyprawy. Godnym zauważenia faktem jest, że na wezwanie głowy kościoła odpowiedziało wielu rycerzy świata chrześcijańskiego. Świadczy to o roli, jaką kościół i papiestwo odgrywało w życiu ówczesnego społeczeństwa.
Pod koniec średniowiecza prestiż papiestwa stopniowo zaczął się zmniejszać. U schyłku XIII wieku papież Bonifacy VIII próbując zmusić do posłuszeństwa króla francuskiego Filipa IV Pięknego nieoczekiwanie ponosi klęskę. Za francuskim królem opowiada się francuski kler, a papieska klątwa nie przynosi rezultatów. Zaczyna się trwający właściwie (nie wszędzie i nie przez cały czas) aż do reformacji drugi okres kryzysu Kościoła w średniowieczu. Dotknął on zarówno zakonów jak i kleru świeckiego. Zewnętrznym objawem była najpierw tzw. niewola awiniońska papieży (w latach 1309 – 1378 papieże rezydowali wraz ze swą kurią nie w Rzymie a we francuskim Awinionie nad Rodanem), okres wielkiej zależności papiestwa od królów Francji, a potem wielka schizma zachodnia. Ta ostatnia, trwając od 1378 do 1417 roku to okres, w którym jednocześnie do tronu papieskiego pretendowało 2, a nawet 3 kandydatów (wzajemnie określających się antypapieżami) – jedni w Rzymie, drudzy w Awinionie. Kryzys papiestwa ciągnął się aż do XV wieku. Wtedy to zwołano kolejno kilka wielkich soborów dla rozwiązania problemów Kościoła. W 1409 roku w Pizie, wybrano na papieża Aleksandra VI, ale ani papież awinioński, ani rzymski go nie uznali. W latach 1414 -1418 w Konstancji, zlikwidowano wreszcie schizmę, papieżem wybrano Marcina V, który ostatecznie powrócił do Rzymu. Bezpośrednim skutkiem wielkiej schizmy zachodniej był upadek autorytetu politycznego i ideologicznego papiestwa. Rozłam ten spowodował silniejsze związanie instytucji kościelnych z państwem i w znacznym stopniu uniezależniło je od Rzymu.
Osłabienie papiestwa doprowadziło do powstania różnego rodzaju ruchów heretyckich i reformatorskich. Najbardziej znanym ruchem heretyckim na przełomie XIV i XV wieku był husytyzm. Jan GUS i profesorowie z praskiego uniwersytetu rozwinęli postulaty angielskiego teologa Jana Wiklefa i wędrownych kaznodziei. Domagali się głoszenia ewangelii w językach narodowych, oraz głoszenia jej przez ludzi świeckich. Uważali oni pismo święte za jedyne źródło wiary. Postulowali o to, aby władza nad kościołem sprawowana była przez państwo. Jan Hus za swoje postulaty został uznany przez sobór w Konstancji ( 1415 rok ) za heretyka i spalony na stosie. Mimo to po walkach w łonie ruchu husyckiego i zręcznej polityce jego przywódców odłam ten uzyskuje autonomię ( na soborze w Bazylei) i stał się narodowym kościołem czeskim. Oprócz husytyzmu istniało szereg innych herezji ( np. biczownicy, spirytałowie ), które były świadectwem upadku kościoła.
Kościół w XV wieku uległ rozkładowi wewnętrznemu. Ówczesny kler cechowała mała dbałość o sprawy kościoła, niski poziom moralny ( i intelektualny dotyczący niższego duchowieństwa ). Kościół był wielkim posiadaczem ziemskim, cały czas powiększającym swoje dochody kosztem wszystkich warstw społecznych. Papieże stawali się raczej władcami świeckimi niż duchownymi przywódcami ludzkości. Raziło kupowanie odpustów i nepotyzm papieski ( obsadzanie stanowisk publicznych swoimi krewnymi ). Stan ten budził niechęć wobec kościoła. Chłopi i mieszczanie czuli się wyzyskiwani i uciskani, rycerstwo zazdrościło kościołowi jego majątku, a władcy widzieli w nim rywala politycznego. Zaczął się rodzić opór wobec Rzymu. Szczególna sytuacja była w Niemczech. W tym czasie stanowiły one zlepek małych księstw i wolnych miast. Wzmocnieniu uległa tam pozycja górnych warstw feudałów świeckich i duchownych, którzy uzyskali w tym państwie prawie całkowitą niezależność. Systematycznie ograniczali oni samodzielność miast obciążając je dużymi podatkami i daninami. Wyjątkowo wysokie stanowisko w Niemczech zajmował kościół, w którego ręku znajdowały się wielkie posiadłości ziemskie. Wiele z księstw istniało jako samodzielne państewka biskupie. Sytuacja ta doprowadziła do zrodzenia reformacji właśnie w Niemczech. W 1517 roku mnich Marcin Luter wystąpił przeciwko odpustom sprzedawanym masowo na polecenie papieża Leona X. Luter głosił, iż człowieka może zbawić tylko wiara, a dobre uczynki i ascetyczne życie nie mają przy tym większego znaczenia. Źródłem wiary według niego była Biblia. Postulował zniesienie kapłaństwa i hierarchii kościelnej oraz uproszczenie obrzędów. Na drzwiach w Wittenberdze wywiesił 95 tez, w których udowadniał, że odpusty są niezgodne z nauką Chrystusa i stanowią nadużycie religijne. Luter dokonał przekładu Biblii na język niemiecki. Wystąpienie Lutra potkało się z żywym oddźwiękiem poza granicami Niemiec. Obok luteranizmu pojawiają się inne doktryny religijne. W 1539 roku Francuz Jan Kalwin przedstawia swoje poglądy w dziele „Urządzenie religii chrześcijańskiej”. Kalwin zrywa z Rzymem, nie uznawał hierarchii kościelnej, zakonów, celibatu, kultu świętych i większości sakramentów. Nie dopuszczał do podporządkowania swego kościoła państwu. Kalwinizm rozpowszechnił się w krajach o silnym mieszczaństwie. Przejawem reformacji w Anglii był powstanie w tym kraju kościoła narodowego. Król Henryk VIII dla celów osobistych i prywatnych ( domowa unieważnienia małżeństwa z króla z Katarzyną Aragońską) zerwał więzi z Rzymem. W 1534 roku na mocy Aktu supremacji Henryk stanął na czele kościoła anglikańskiego. Rozwiązane zostały klasztory, nie zniesiono jednak świeckiej hierarchii kościelnej, dogmatów i obrzędów katolickich. Nowe odłamy religii nie wszędzie były wprowadzane w sposób pokojowy. Na przykład w Niderlandach znajdujących się pod panowaniem króla hiszpańskiego protestanci musieli walczyć o swoje prawa. Niderlandczycy pod dowództwem Wilhelma Orańskiego uzyskują niepodległość. Także w Niemczech dochodzi do walk na tle wyznaniowym. Na protestantyzm przechodzi większość książąt i biskupów ( ich diecezje stają się świeckimi księstwami ). Przy katolicyzmie pozostał cesarz i część książąt. Między tymi dwoma opcjami rozgorzała długoletnia walka. Jako że żadna ze stron nie uzyskała przewagi w 1555 roku zawarto pokój w Augsburgu doszło do podpisania kompromisowego pokoju, na którym przyjęto zasadę czyj kraj tego religia ( cuius regio eius religio ). We Francji popularny stał się kalwinizm, którego zwolenników nazywano hugenotami ( głównie szlachta i mieszczaństwo). Hugenoci mięli opozycyjny stosunek do absolutyzmu monarszego. Zwolennicy kalwina weszli w konflikt ze szlachtą katolicką. Między oboma stronnictwami wybucha wojna, która z przerwami trwała 36 lat. W 1572 roku podczas tzw. Nocy świętego Bartłomieja dokonano pogromu hugenotów. Jednak po śmierci króla Henryka III na tron wstępuje hugenot Henryk IV Burbon. Przechodzi on na katolicyzm, uznając tą religię za panującą. W 1598 roku wydał edykt w Nantes, w którym zabezpieczył swobody wyznaniowe hugenotów.
Reformacja zmniejszyła zdecydowanie znaczenie kościoła katolickiego. Ostoją katolicyzmu pozostały południowe kraję romańskie Włochy, Hiszpania i Portugalia. Sam kościół stwierdził, że bez wewnętrznych reform nie będzie w stanie stawić jej czoła. W 1545 roku rozpoczął się w Trydencie sobór ( który obradował przez 18 lat, do 1563 roku ), na którym przeprowadzone zostały reformy w kościele. Na tym soborze zwycięstwo odnieśli kurialiści ( zwolennicy władzy papieża nad soborem ), zajmujący nieprzejednane stanowisko wobec reformacji. Sobór trydencki potępił protestantów jako heretyków, sformułował jasno dogmaty katolickie i pod klątwą zakazał poddawania ich w wątpliwość, stworzył wyznanie wiary zobowiązujące katolików i ujednolicił liturgię. Duży nacisk położono na wzmocnienie wewnętrzne kościoła i na przywrócenie dyscypliny wśród duchowieństwa. Nałożono obowiązek przebywania biskupów w diecezjach i przeprowadzania wizytacji w podległych im parafiach, zakładania w diecezjach seminariów duchownych i powoływania szkół parafialnych. Papież Paweł III zreformował i rozbudował inkwizycję ( instytucję istniejącą od XIII wieku ) służącą do zwalczania herezji. Inkwizycją zajmowali się dominikanie. 1543 roku utworzono indeks ksiąg zakazanych. W 1534 roku utworzono zakon jezuitów. Składali oni oprócz ślubów zakonnych śluby na wierność papieżowi. Podstawowym jego celem była walka z reformacją. Zakładali oni szkoły średnie i wyższe, w których młodzi ludzie byli wychowywani w duchu nietolerancji religijnej i uległości wobec kościoła. Walka z reformacją trwała od połowy XVI wieku do początków XVIII wieku. Kościołowi udało się w tym okresie zahamować jej postępy i odzyskać część utraconych wpływów w Niemczech. WXVII wieku reformacja przegrała także w Francji, w Polsce, w Czechach i na Węgrzech.
W latach 1618 – 1648 miała miejsce wojna trzydziestoletnia. Początkowo był to spór pomiędzy niemieckimi katolikami a protestantami. Później jednak na pierwszy plan wysuwa się chęć dominacji w tej części Europy. Wojna ta spowodowała rozbicie Niemiec na małe państewka. W kwestii religii potwierdziła postanowienia pokoju w Augsburgu. Kościół w tym okresie nadal był wielkim posiadaczem ziemskim.
W drugiej połowie XVII wieku najpotężniejszym mocarstwem europejskim była Francja Ludwika XIV. Król ten był władcą absolutnym. Ludwig XIV pragnął pełnego podporządkowania kościoła monarchii. Pragnął stworzyć kościół podporządkowany państwu. Dążenia te spowodowały zaostrzenie konfliktu z papieżem. Ludwig XIV musiał ustąpić. Król chciał mieć wpływ na sumienia poddanych. Zniósł swobody religijne. Zmierzał do przymusowego powrotu do katolicyzmu. Doprowadził do emigracji dużej liczby ludności w tym wykwalifikowanych rzemieślników.
Wiek XVIII przyniósł osłabienie religijności i wzrost wpływów antyklerykalnych (oświecenie , deizm, wolnomularstwo) oraz tendencję do zwiększenia roli władców absolutnych wobec Kościoła ( gallikanizm , febronianizm, józefinizm), którzy 1773 wymusili na papieżu kasatę zakonu jezuitów.
Wybuch rewolucji francuskiej spowodowało zmianę relacji państwo – kościół. Rewolucja francuska zlaicyzowała to państwo. Przywódcy rewolucji krwawo prześladowali Kościół katolicki i próbowali oddzielić katolików zamieszkujących to państwo od Rzymu. Kolejnym ciosem w pozycję kościoła było poważne uszczuplenie terytorium Państwa Kościelnego. Zjednoczone państwo włoskiego w 1870 roku odebrało papieżom władzę świecką ( papież zamknął się w swojej siedzibie i ogłosił się „więźniem Watykanu”), zajmując państwo kościelne, pozostawiając papiestwu tylko Watykan. W XX w. Kościół katolicki padł ofiarą krwawych represji. Przykładem tych represji może być wojna domowa w Hiszpanii. Dyskryminowano również kościół pod władzą rządów komunistycznych, gdzie jednak dyskryminacja nie zawsze była skuteczna, a autorytet Kościoła katolickiego nawet wzrósł.
Kościół katolicki starał się ustosunkować do nowych prądów politycznych ( laicyzacja, liberalizm, deizm, scjentyzm czy ateizm ). Kulminacja tej tendencji wystąpiła w okresie pontyfikatu Piusa IX i Soboru Watykańskiego I 1869-70 (dogmat o nieomylności papieskiej); kościół próbował doprowadzić do kompromisu z nowymi tendencjami politycznymi i umysłowymi. W XX wieku kościół potępił komunizm i narodowy socjalizm (głównie Pius XI). Natomiast społeczna nauka Kościoła podjęła problemy moralne wynikłe z kapitalizmu i socjalizmu ( encyklika Leona XIII Rerum Novarum z 1891 i in.), wypowiadając się ostatecznie za sprawiedliwym kapitalizmem (Centesimus annus Jana Pawła II z 1991). Zmieniająca się rzeczywistość wymusiła na władcach kościoła przeprowadzenie reform dostosowujących kościół do zmieniającego się świata. Cele te zainspirowały Sobór Watykański II trwający od 1962 do 1965 roku (papieże Jan XXIII i Paweł VI). Na mocy tego soboru wprowadzono języki narodowe do liturgii i usankcjonowano ekumenizm. Wybór na papieża 1979 Jana Pawła II, pierwszego od XVI w. nie-Włocha, oraz jego osobowość i wszechstronna aktywność podniosły znaczenie urzędu papieskiego. Pontyfikat Jana Pawła II przyczynił się walnie do upadku ustroju komunistycznego.
Polityczne dzieje kościoła i papiestwa zależne były od epoki. Kościół średniowieczny był potęgą polityczną. Na półwyspie Apenińskim skupiała się władza religijna jak i świecka. W epokach nowożytnych rola kościoła zaczęła maleć. Spowodowane to było zmianą światopoglądu człowieka, oraz co raz bardziej rozwijającym się przemysłem. W dzisiejszym świecie kościół pełni funkcję moralnego stróża prawości i daleko mu do dawnej świetności.
Drugą bardzo ważną dziedziną życia, w której kościół odegrał znaczącą rolę jest kultura. Upadek starożytnego Rzymu i napór mniej ucywilizowanych plemion ze wchodu i północy spowodował upadek kultury antycznej. Zwiększyła się liczba analfabetów. Jedynymi miejscami podtrzymującymi wysoki poziom kultury był świat związany z kościołem. Można zaryzykować stwierdzenie, że sztuka średniowiecza była na usługach kościoła. Duchowni byli mecenatami sztuki. Historia literatury w tych czasach jest częścią historii kościoła. W pierwszych wiekach średniowiecza duchowni próbują ustosunkować się do twórczości starożytnych. W ostatnich wiekach cesarstwa piśmiennictwo chrześcijańskie tworzyło jedynie część literackiego dorobku tego okresu. Średniowieczny kościół przejął od starożytnych rolę inspirowania i kontrolowania wszelkich form twórczości literackiej. Do prekursorów sztuki średniowiecza możemy zaliczyć biskupa Sewilli Izydora. Prawie wszystkie jego dzieła są w pewnym sensie częściami ogromnej encyklopedii znanej jako „Etymologie”, która obejmuje historie, medycynę, prawo, teologię, architekturę, rolnictwo, żeglugę, a nawet gospodarstwo domowe. Izydor stał się kopalnią i skarbcem, był wykorzystywany i naśladowany w ciągu ośmiu następnych wieków. Kolejnym ośrodkiem, który stał się kolebką kultury średniowiecznej był klasztor na irlandzkiej wyspie Ilion. Mnisi mieszkający i tworzący w tym klasztorze przyczynili się do rozpowszechnienia poprawnej łaciny oraz wywarli znaczny wpływ na tworzenie i rozpowszechnienie klasycznych tekstów łacińskich. Za panowania Karola Wielkiego rozwinęła się oświata oparta na osobach duchownych. W e wczesnym średniowieczu można było wyróżnić trzy rodzaje szkół – szkoła biskupia, która znajdowała się w każdym mieście katedralnym,- szkoła klasztorna znajdowała się we wszystkich klasztorach,które były dostępne dla studentów nie związanych ze strukturami kościelnymi, oraz szkoły prowadzone przez księży parafialnych. Ten ostatni typ szkoły stała na niższym poziomie niż dwie poprzednie, ale były powszechnie dostępne dla dzieci, których rodzice chcieli je tam posłać. Szkoły klasztorne i katedralne stały się zaczątkiem uniwersytetów, oświata w dobie średniowiecza zdominowana została przez kościół i klasztory, które stały się ostoją kultury. To w nich znajdowały się skryptoria, biblioteki oraz wyżej wymienione szkoły. Klasztory stały się miejscem, w którym spotykały się dwie cywilizacje: antyczna i barbarzyńska. Kościół w średniowieczu wykształcił również swoją filozofię, która za centrum zainteresowania stawiała Boga ( tzw. teocentryzm ). Zdecydowanie dominującym w średniowieczu kierunkiem filozoficznym i jednocześnie nauką była scholastyka (filozofia szkolna), która zajmowała się dowodzeniem złożonych twierdzeń ( także teologicznych ) drogą logicznego rozumowania. Dwaj najważniejsi filozofowie to; Święty Augustyn i Święty Tomasz. Pierwszy z nich umieścił człowieka pomiędzy niebem a ziemią oraz ukazywał rozdarcie człowieka pomiędzy grzesznym ciałem dążącym do grzechu a duszą, która zbawienia wiecznego. Święty Tomasz z Akwinu ukazał człowieka na „drabinie bytów”. Człowiek swoimi dobrymi uczynkami wspina się po niej, aby dojść do Boga. W dobie średniowiecza również rozwój architektury był silnie związany z kościołem. Pierwszym stylem stworzonym na potrzeby kościoła był styl romański. Rozpowszechniony na terenie Francji i Włoch w X wieku. Według jego założeń budowane są tam klasztory benedyktynów i cystersów. Cechami charakterystycznymi tego stylu są proste formy, sklepienia krzyżowe lub kolebkowe, wąskie, mała okna, zdobienie fryzowe i malarstwo freskowe. Przykładami tego stylu są np. krypta romańska świętego Leonarda na Wawelu, kościół świętego Piotra i Pawła w Kruszwicy. Następnym stylem charakterystycznym dla średniowiecza jest gotyk. Powstał we Francji. Cechami gotyku są konstrukcje lekkie i strzeliste, sklepienia żebrowe, ostrołukowe, okna rozety, barwne witraże. Przykładem może być katedra Notre – Dame w Paryżu. Oba te style chwaliły wielkość Boga. Budowle miały działać na podświadomość zwykłego człowieka. W obiektach sakralnych umieszczany był napis ” MEMETO MORI” ( pamiętaj o śmierci ) oraz widoczny był motyw tańca śmierci ( dance makabre ) . Te elementy specyficzna budowla kościoła ( głownie rozkład otworów okiennych ) miały spowodować, że człowiek czuł się mało znaczącą kruszyną w porównaniu z wszechmocnym Bogiem.
Rzeźba i malarstwo również było przesycone religią. Malarze średniowieczni malowali najczęściej Chrystusa lub obrazy z życia Chrystusa. Było to malarstwo bardzo prymitywne, nie znano perspektywy. W rzeźbie również była dominacja pierwiastków sakralnych i religijnych.
Literatura średniowieczna była pod wpływem uniwersalizmu, pisana była anonimowo, opiewała wzorce osobowe, które zgodne były z nauką kościoła przykładem takiej postawy jest asceta ( człowiek odrzucający doczesne dobra, poświęcający i pod porządkujący swoje życie Bogu ), rycerz ( walczący w obronie wiary), władca ( sprawiedliwy, mądry, pobożny chrześcijanin ). Większość utworów średniowiecznych pisana była w języku łacińskim. Schyłek średniowiecza przyniósł diametralne zmiany w roli, jaką kościół odgrywał w kulturze. Język łaciński był coraz częściej wypierany przez języki narodowe, powstają utwory nie związane z motywami narzuconymi przez kościół ( Przemysław Słota „O zachowaniu się przy stole”). Autor nie chce pozostawać w ukryciu pragnie, aby o nim pamiętano. Zainteresowanie człowieka przesuwa się z teocentryzmu na antropocentryzm ( centrum zainteresowania człowiekiem). Zmiany rozpoczęte w późnym średniowieczu spowodowały inne podejście do kościoła w okresie renesansu. Kościół stracił swoją dominującą pozycję, zmieniła się mentalność ludzi, Bóg stał się bliższy człowiekowi, który trwożnie się już jego nie bał, do którego zwracał się osobiście, a nie za pośrednictwem świętych lub Matki Bożej. Kościół stracił również swoją czołową pozycję jako mecenat sztuki. Na jego miejsce wkracza mecenat dworski lub w przypadku Niderlandów mecenat mieszczański. Na gruncie filozofii następuje zdecydowany powrót do filozofii antycznej. Myśliciele epoki renesansu odwracają się od scholastyki, krytykują dorobek kulturalny średniowiecza. Twórcy odwracają się od uniwersalizmu średniowiecznego dając zalążek sztuce narodowej. Kościół nie potrafi przystosować się do zmieniającej rzeczywistości i nowych odkryć naukowych. Pomimo, że w dobie renesansu została podważona dominująca pozycja kościoła, to najwybitniejsi twórcy renesansu nadal czczą imię Pana, takim twórcą jest Michał Anioł, który odmawia przyjęcia jakiegokolwiek wynagrodzenia za pracę nad dokończeniem budowy bazyliki św. Piotra. Pracował nad jej ukończeniem 17 ostatnich lat swojego życia. Odmienne podejście kościoła do sztuki przedstawił barok, w którym kościół ponownie stał się głównym mecenatem sztuki. Sztuka w tym okresie stała się tubą propagandową kościoła, miała przybliżyć Boga prostym ludziom. Wznosząc nowe kościoły duchowni pragnęli ukazać i udowodnić, że powrócili do dawnego znaczenia. Zwycięstwo kościoła nad dawnym, a w okresie renesansu tu i ówdzie odradzającym się pogaństwem Papież Sykstus V ( na jego pontyfikat przypada największy rozkwit Baroku ) zademonstrował w ten sposób, że kazał odkopać, odrestaurować starożytne kolumny zwycięstwa i obeliski, ratując je od zapomnienia i włączając je do służby kościołowi. Kolumny Trojana i Marka Aureliusza uwięczone posągami apostołów. Podźwignięto również obelisk cesarza Kaliguli, który stanął na środku placu św. Piotra, na którego szczycie ustawiono krzyż, a na jego kwadratowej posta
wie wykuto napis „Chrystus zwycięża, Chrystus panuje, Chrystus rządzi, Chrystus chroni swój lud przed wszelkim złem”. W okresie baroku Państwo Kościelne stało się największym mecenatem sztuki, nie mającego wówczas równego sobie. Styl Barokowy ze starego kontynentu przeniósł się do obu Ameryk, gdzie stał się dominującym stylem architektonicznym. Ugruntował się on głównie w południowej i środkowej Ameryce. Rozkwit kultury kościelnej został zahamowany w XVIII wieku. Bujny rozkwit techniki, poprawa warunków sanitarnych a co za tym idzie poprawa stanu zdrowotnego ludności, rozkwit cywilizacji miejskiej spowodował spadek wpływu kościoła na kulturę. Nowe prądy filozoficzne odwracały uwagę od kościoła. Ludzie oświeceni krytykowali to wszystko, co dyktowała tradycja, a co nie było zgodne z ” oświeconym” rozumem. Za główne źródło zła uważali przesądy i fanatyzm, od którego miała uwolnić ludzkość krytyka religii objawionej w instytucji Kościoła ( w skrajnej postaci prowadzącej do ateizmu ). Inną postawą, jaką ludzie przyjmowali wobec religii jest deizm. Deiści odrzucali prawdę objawioną a w konsekwencji fałszywość każdej religii. Deista nie wypowiadał się w kwestiach wiary uznając, że nie sposób dowieść istnienia Boga twierdzili jednak, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego rozumu.Deiści powoływali się na wyobrażenie stwórcy jako wielkiego zegarmistrza- Najwyższej Istoty,która stworzyła świat, lecz nie ingerującej w jego los. Krytyka religii podważała tradycyjny porządek moralny to też należało go zastąpić nowymi propozycjami czasami deizm przechodził w ateizm. W roku 1773 zlikwidowano zakon Jezuitów, który był główną instytucją edukacyjną na szczeblu podstawowym i średnim. Po likwidacji tego zakonu edukację przejęło państwo lub inne zakony. Od wieku XVIII wpływ kościoła na kulturę ustawicznie malał, również kościół poddawał się tendencjom kulturowym epok jednak, już nie zdołał przejąć decydującej roli na tym polu. Od tej pory pozycja kościoła i papiestwa powoli ewoluowała do przewodnictwa duchowego świata i tak jest również obecnie.
Kościół przeszedł długą drogę od średniowiecza do współczesności. W średniowieczu mimo chwilowych upadków kościół kreował politykę międzynarodową i był czynnikiem kształtującym kulturę europejską. Kościół ewoluował dostosowując się do zaistniałej sytuacji. W dzisiejszych czasach kościół sprawuje władzę nie tyle polityczną co duchową, stojąc na straży etyki i moralności. Mimo, że instytucja ta jest uważana za konserwatywną potrafiła tak się modyfikować, aby sprostać wymaganiom dnia dzisiejszego.
