„Jesień narodów” Scharakteryzuj przemiany społeczno- gospodarcze w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1989-1991

 

 

 

„Jesienią ludów” czy „Jesienią narodów” zwykło się określać proces rozpadu rządów komunistycznych w środkowej i południowo-wschodniej Europie, którego nasilenie przypadło na jesień 1989 roku. Wydarzenia jesieni 1989 zamknęły kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach bloku sowieckiego w Europie Środkowo -Wschodniej. „Komunizm, który przez dziesiątki lat groził, że zawładnie całym światem- załamuje się z zaskakującą szybkością i wygląda na to, że zmierza w kierunku >” *

Bardzo ważne miejsce w charakterystyce tych przemian zajmuje problem ówczesnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zanim jeszcze doszło tam do jakichkolwiek prób reform, koniunktura polityczna i gospodarcza oraz stosunki Wschód- Zachód były coraz gorsze.

Następował schyłek „zimnej wojny” spowodowany osłabnięciem pozycji ZSRR .(Zimna wojna to globalny konflikt po II wojnie światowej, rozpoczęty jako spór pomiędzy ZSRR a światem demokracji zachodniej)Akt agresji ZSRR na Afganistan w grudniu 1979 r. umocnił ostatecznie konflikt pomiędzy ZSRR a USA. Nowy prezydent Stanów Zjednoczonych -Ronald Reagan- założeniem swojej polityki zagranicznej uczynił popieranie ruchów antykomunistycznych, tym samym zajął stanowczą postawę wobec ZSRR, określając go jako „imperium zła”.

Polityka ówczesnego sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego – Leonida Breżniewa powodowała, że niewydolność ekonomiczna i organizacyjna systemu ujawniała się coraz wyraźniej. Sytuację pogarszał kryzys finansowy spowodowany olbrzymimi wydatkami na zbrojenia(wyścig zbrojeń)

Do faktycznych zmian w stosunkach z Zachodem doszło po objęciu stanowiska sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego przez Michaiła Gorbaczowa (11.III.1985), zaś wybranie nowego ministra spraw zagranicznych (lipiec 1985) , Eduarda Szewardnadze było pierwszym sygnałem zmian w radzieckiej polityce zagranicznej.

W listopadzie 1985 doszło do spotkania prezydenta Reagana z sekretarzem generalnym KPZR Gorbaczowem w Genewie. Uzgodniono przyspieszenie rokowań w sprawie wyścigu zbrojeń. Podobne rozmowy toczyły się jeszcze w październiku 1986 w Reykjaviku.

Natomiast rok później , na kolejnym szczycie amerykańsko radzieckim w Waszyngtonie, osiągnięto porozumienie. Rosjanie zaakceptowali demontaż w ciągu 1,5- 3 lat rakiet średniego i krótkiego zasięgu. Gorbaczow posiadał dość duży autorytet na Zachodzie podczas tych spotkań. Postrzegany był jako demokrata i zwolennik pokoju.

Pod koniec 1987 r. Rosjanie zapowiedzieli wycofanie Armii Radzieckiej z Afganistanu.

*-Michael H. Hart-„100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości.”

W lutym 1989 r. wycofała się ona ostatecznie.

Dalszym krokiem w uregulowaniu stosunków obu mocarstw był szczyt na Malcie w grudniu 1989 r. Następca Reagana – George Bush zawarł z Gorbaczowem układ o ograniczeniu arsenałów broni jądrowej dalekiego zasięgu i redukcji broni konwencjonalnych w Europie. Gorbaczow zaakceptował zmiany w Europie Wschodniej i zrezygnował z doktryny Breżniewa. Spotkanie to stanowiło rzeczywisty koniec „zimnej wojny”.

Zmiany , jakich Gorbaczow dokonał w polityce zagranicznej , były zaskakujące, jednak najwięcej wysiłku poświęcił zmianom w polityce wewnętrznej.

Komunistyczne Chiny , kierowane przez Deng Xiaopinga zaczęły przeprowadzanie reform gospodarczych. Zachęcony przykładem Chin M.S. Gorbaczow podjął próby zreformowania systemu ZSRR.

Kiedy w marcu 1985 stanowisko sekretarza objął dużo młodszy od swoich poprzedników polityk, był on świadom trudnej sytuacji ZSRR. Zastał pogarszającą się sytuację rynkową i niski poziom technologii.

Gorbaczow stał się inicjatorem i rzecznikiem przebudowy gospodarki i życia społecznego (tzw. pierestrojka) oraz jawności w życiu politycznym (tzw. głasnost`), pomimo, że początkowo jawił się tylko jako kolejny reformator ustroju komunistycznego. Gorbaczow deklarował początkowo kontynuację polityki J. Andropowa i K. Czernienki, później – poszukując szerszego poparcia społecznego – wysunął hasło przyspieszenia (ros. uskorienije) . Dążył do przełamania wieloletniej stagnacji (ros. zastoj) odziedziczonej po czasach Breżniewa, która zahamowała rozwój gospodarczy i przyczyniła się m.in. do awarii w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (26 IV 1986).

Beznadziejny stan gospodarki, koszty wojny afgańskiej i wyścigi zbrojeń skłoniły Gorbaczowa do wprowadzenia polityki pierestrojki.

23. IV. 1985 na plenum KC KPZR przedstawiony został program pierestrojki. Zakładał on przede wszystkim:

– Reformy gospodarcze ku intensyfikacji produkcji

– Odejście od centralizmu planowania gospodarczego

– Samodzielność- gospodarcza przedsiębiorstw

– Samodzielność- prawniczą

– Weryfikację kadr zarządzających

– Liberalizację polityki wewnętrznej: jawność- życia publicznego i partyjnego, ograniczenie cenzury, przebudowę struktur państwa ( rozdzielenie funkcji partyjnych od państwowych)

– Zwołanie XXVII Zjazdu KPZR w 1986 r.

Na XXVII Zjeździe KPZR (luty- marzec 1986)zatwierdzony został program przebudowy życia gospodarczego i społecznego. Jednym z następstw tej przebudowy było dość duże ograniczenie władania partii komunistycznej.

Gorbaczow zawsze jednak zaznaczał, że wiernie stosuje się do wskazań Marksa i Lenina, zaś jego dążeniem jest reforma systemu komunistycznego, by mógł on sprawniej funkcjonować.

Niestety okazało się , że przebudowa ekonomiczna, raczej cząstkowa i bojaźliwa, nie poprawiła stanu gospodarki radzieckiej. Pieriestrojka była w istocie reformą „zwierzchnią”, więc wymagała jeszcze oddolnego poparcia. W tym celu wprowadzona została polityka otwartości i jawności w życiu politycznym (Głasnost`). Miała ona na celu ograniczenie cenzury oraz rozszerzenie zakresu krytyki i kontroli opinii publicznej nad wszystkimi sferami życia .Zapoczątkowana została w 1985 r., pogłębiła się zaś w latach 1986/`87. Stworzyła warunki do demokratyzacji życia społecznego i zmian w konstytucji ZSRR .

Przykładem ogólnego rozkładu systemu stała się katastrofa w czernobylskiej elektrowni atomowej (26. IV. 1986).Rząd ZSRR przez dwa dni nie podawał żadnych informacji o wypadku, a i w następnych dniach lekceważył zagrożenie. Akcja ratunkowa była opóźniona i źle zorganizowana. Gorbaczow wspomniał o katastrofie dopiero 14 V, ale głównie skrytykował „kłamstwa” publikowane na Zachodzie. Śmiesznie zabrzmiały wręcz zapewnienia szefa KPZR, że Kreml przedłuży zawieszenie na próby nuklearne. Katastrofa odegrała ogromną rolę w obaleniu mitu o potędze ZSRR. Udowodniła ona, jak niebezpieczny jest system oparty na nieograniczonym posłuszeństwie nieludzkich biurokratów wobec „góry”, która straciła kontrolę nad skutkami swych działań.

Skutki blokady informacji o tej katastrofie udowodniły reformatorom potrzebę przeprowadzenia generalnych zmian w polityce informacyjnej. Zaczęto publikować wcześniej zakazane utwory, np. Aleksandra Sołżenicyna. Rząd zaczął w końcu przekazywać coraz więcej, interesujących opinię publiczną informacji, dotyczących swojej działalności. Zarówno osoby prywatne jak i media otrzymały możliwość wypowiadania się na tematy polityczne. Ujawniano zbrodnie Stalina, demaskowano mechanizmy systemu totalitarnego i rehabilitowano ofiary procesów.

W maju 1988 r. na plenum KC KPZR Gorbaczow przedstawił swoje „10 Tez” jako propozycję demokratyzacji systemu politycznego. Zapowiadały one:

– Rozdzielenie stanowisk partyjnych i państwowych.

– Sprawowanie funkcji do 10 lat.

– Wzmocnienie władzy sekretarza generalnego.

– Ograniczenie przewodniej i kierowniczej roli KPZR w państwie.

– Pluralizm polityczny.

– Zniesienie cenzury.

– Rozdział władzy partyjnej od państwowej.

– Rozwiązanie RN i powołanie Rady Deputowanych Ludowych jako najwyższej władzy ustawodawczej w państwie.

– Ustanowienie urzędu prezydenta.

Pod koniec 1998 r. powstał zapowiadany wcześniej przez Gorbaczowa organ władzy -Rada Deputowanych Ludowych. Był do następny, ważny krok ku demokratyzacji ZSRR. W 1989 r. zorganizowano wybory do nowego parlamentu radzieckiego . nie były one „wolne” w pojęciu zachodnim, bowiem aż 90% kandydatów było członkami rządzącej partii komunistycznej, a żadna inna partia nie miała prawa brać udziału w wyborach. Były to jednak wybory najbardziej zbliżone do prawdziwie wolnych wyborów od czasu przejęcia władzy przez komunistów w 1917 r.

Gorbaczow podjął próbę wzmocnienia własnej pozycji politycznej, wprowadzając urząd prezydenta . 15 marca 1990 odbyły się wybory prezydenckie. Nowo ustanowiony urząd prezydenta ZSRR objął sam Michaił Gorbaczow. W tym samym czasie zniesiono także zapis o kierowniczej roli KPZR oraz władze ZSRR potwierdziły negowane dotychczas fakty z przeszłości (tzw. białe plamy), m.in. tajne protokoły paktu Ribbentrop – Mołotow (układy sowiecko-niemieckie 1939)oraz zbrodnię katyńską NKWD (1940).

Gorbaczowska głasnost` zapoczątkowała proces formowania się w ZSRR narodowościowych społeczeństw obywatelskich. Gwałtowny wybuch długo tłumionych nacjonalizmów zagroził całości ZSRR. W wyniku ożywienia ruchów narodowościowych załamywało się ZSRR jako państwo unitarne 15 republik.

Najbardziej krwawe walki miały miejsce na Zakaukaziu, gdzie od 1987 r. toczył się ormiańsko- azerski spór o Górski Karabach. W poszczególnych republikach postulowano początkowo autonomię, by następnie przejść do żądań niepodległości.

Nie trzeba było zbyt długo czekać na pierwsze niepokoje. Zaczęły się one w Estonii, Łotwie i Mołdawii oraz w paru innych republikach radzieckich. Pierwsza za całkowitą niezależnością od ZSRR opowiedziała się Litwa. Nowy parlament uchwalił 11 marca 1990 deklarację o przywróceniu niepodległości Republiki Litewskiej i usunięciu z jej nazwy określeń „socjalistyczna” i „radziecka”. Formalnie miała do tego prawo, bowiem w konstytucji radzieckiej istniała klauzula , która przyznawała każdej republice prawo do wystąpienia ze Związku. Mimo to każdy uważał, że w czasach „przed Gorbaczowem” taka próba zostanie szybko stłumiona i nie obejdzie się bez konsekwencji. Gorbaczow ogłosił oświadczenie Litwinów za bezprawne i zagroził konsekwencjami, jeżeli Litwini nie odwołają deklaracji. Gorbaczow narzucił embargo gospodarcze i nakazał wojskom radzieckim przemarsz przez stolicę Litwy. Mimo to nie użył przemocy ani nie aresztował przywódców litewskich. „W nocy z 12 na 13 stycznia 1991r. wojska sowieckie przy współpracy z miejscowymi komunistami wiernymi Mos

kwie podjęły próbę przejęcia władzy w Wilnie, które kilka miesięcy wcześniej, 11 marca 1990r. , ogłosiło niepodległość. W nocy sowieccy komandosi zajęli wieżę telewizyjną i budynek litewskiego radia i telewizji. (…) Generałowie nie odważyli się jednak wydać rozkazu ataku na broniony przez tysiące cywilów parlament. Oblężonym obrońcom parlamentu przewodził wówczas Vytautas Landsbergis.”* Zakazano działalności partii komunistycznej, a majątek KP Litwy przejęło państwo; na przełomie sierpnia i września 1991 niepodległość Litwy została uznana przez większość państw świata (w tym także ZSRR). Fakt ten wzbudził nadzieję w innych republikach.

Po ogłoszeniu niepodległości Gruzji I9 kwietnia 1991 rozpoczął się konflikt zbrojny między jego zwolennikami a opozycją.

5 maja 1990 nowy parlament ogłosił niepodległość Łotwy i usunął z jej nazwy epitety „socjalistyczna” i „sowiecka”. Po wprowadzeniu zakazu działalności partii komunistycznej (której majątek wydano władzom państwowym.) wprowadził w Republice Łotewskiej wielopartyjny system polityczny. Niepodległość Łotwy została w sierpniu 1991 uznana przez większość państw świata (w tym także 21 VII przez Polskę), a we wrześniu 1991 – przez ZSRR.

W sierpniu 1991 Michaił Gorbaczow został oskarżony o dyktaturę i internowany na Krym (tylko 4 dni). 19 sierpnia doszło w Moskwie do próby puczu. Powstał Komitet stanu Wyjątkowego , domagano się ustąpienia Gorbaczowa z funkcji prezydenta państwa.

W maju 1991 r. Zjazd Deputowanych Ludowych wprowadził do konstytucji Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej rozdział o prezydencie i wyznaczył datę wyborów. Kampania wyborcza trwała 20 dni.

*-fragm. artykułu z Gazety Wyborczej

16 czerwca 1991 r. pierwszym prezydentem Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej został Borys Jelcyn. W sierpniu prezydent Jelcyn, który przyczynił się do uniemożliwienia wspomnianego puczu Głównego Komitetu Stanu Wyjątkowego zawiesił działalność KPZR.

Do końca 1991 roku każda z piętnastu republik ZSRR ogłosiła wystąpienie ze Związku Radzieckiego.(20.VIII.-Estonia,21.VIII.-Łotwa,25.VIII.-Białoruś,27.VIII.-Mołdawia, 30.VIII.-Azerbejdżan, 31.VIII.-Uzbekistan i Kirgizja,21.IX.-Armenia)

5 września 1991 r. w Moskwie miał miejsce zjazd Deputowanych Ludowych, który powołał Radę państwa i uznał niepodległość republik.

8 grudnia w Brześciu zawarto układ Prezydentów Rosji, Ukrainy i Białorusi o rozpadzie ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.

23 grudnia w Mińsku 11 państw podpisało deklarację rozpadu ZSRR i utworzenie WNP proklamowanej 21. XII w Ałma -Acie. Dwa dni później- 25 grudnia Gorbaczow zrezygnował ze swojego stanowiska , podając się do dymisji. 26 grudnia Rada Państwa przyjęła deklarację o rozpadzie i likwidacji ZSRR.

Faktycznym początkiem jesieni ludów stały się negocjacje rządu z opozycją w Polsce (II-IV 1989).Zanim jednak do nich doszło, w Polsce miała miejsce dość duża fala strajków, spowodowana ogólnie złą sytuacją w kraju. Narastający od 1986 r. zastój w gospodarce zmusił władze do podjęcia prób reformy systemu. Władze zaproponowały przeprowadzenie referendum. Polacy mieli odpowiedzieć na pytania dotyczące poparcia „polskiego modelu głębokiej demokratyzacji” i „programu radykalnego uzdrowienia gospodarki” .W referendum wzięło udział około 2/3 uprawnionych, lecz mniej niż połowa opowiedziała się za „tak”. W lutym 1988 r. ogłoszono podwyżkę cen artykułów żywnościowych o 25%, nieżywnościowych o około 30%, zaś usług o 40%.

25 kwietnia wybuchł strajk bydgoskiej komunikacji, 26 kwietnia zastrajkowały niektóre wydziały Huty im. Lenina w Krakowie. Strajkujący wysunęli postulaty dotyczące przede wszystkim rekompensaty lutowych podwyżek cen, ale i legalizacji NSZZ Solidarność. Następnie od 29 kwietnia strajkowała Huta „Stalowa Wola”. 2 maja strajk podjęli pracownicy Stoczni Gdańskiej. Władze jednak nadal odmawiały „Solidarności” prawa do legalnego funkcjonowania. W połowie sierpnia doszło do kolejnej fali strajków. Zaczęło się od kopalni „Manifest lipcowy” w jastrzębiu, następnie 17 sierpnia – port szczeciński, 22 sierpnia Stocznia Gdańska i Huta „Stalowa Wola” . Łącznie przerwało pracę około 150 tysięcy robotników.

27 sierpnia minister spraw wewnętrznych oficjalnie zapowiedział gotowość do rozmów „okrągłego stołu” (okrągły stół- formuła dyskusji i rokowań między przedstawicielami różnych ugrupowań, partii politycznych lub krajów, zakładająca równe prawa uczestników i dobrą wolę stron w poszukiwaniu kompromisowych rozstrzygnięć.*) 27 stycznia 1989 r. odbyło się spotkanie przygotowawcze do obrad „okrągłego stołu”, podczas którego ustalono termin rozpoczęcia spotkania na 6 lutego 1989 r.

We wrześniu 1988 r. odwołano rząd Messnera i powołano rząd Mieczysława Rakowskiego.

6 lutego przy ustawionym w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie okrągłym stole zasiedli jako główni partnerzy przedstawiciele ówczesnej władzy i zdelegalizowanej osiem lat wcześniej w wyniku

*-EM PWN

wprowadzenia stanu wojennego „Solidarności”. Przy stole, którego inaugurację poprzedziło kilka tur negocjacji w mniejszym składzie, zasiadło 56 osób. 20 reprezentowało opozycję, 14 koalicję rządzącą (PZPR ,ZSL ,SD ,PAX ,UchS ,PZKS), 6- OPZZ. Było też 14 „niezależnych autorytetów”( 5 osób z tej grupy wskazała opozycja, a dwie – Kościół). Współprzewodniczącymi obrad byli ówcześni minister spraw wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak i przewodniczący nielegalnej jeszcze „Solidarności” Lech Wałęsa.

Obrady zakończyły się oficjalnie drugim plenarnym posiedzeniem Okrągłego Stołu 5 kwietnia 1989 r. Ustalono:

-Relegalizację obu „Solidarności”, tj. „Solidarności” i „Solidarności” Rolników Indywidualnych

– Przyjęcie do pracy osób zwolnionych za działalność- związkową po 1981 r.

– System indeksacji płac, tj. podwyżek zależnych od stopnia inflacji.

– Ograniczenie cenzury, odideologizowanie oświaty i zezwolenie na szerszy dostęp opozycji do środków masowego przekazu.

4 czerwca odbyły się wybory do sejmu. I tura wyborów- 4 czerwca przyniosła 160 miejsc w sejmie i 92 w senacie kandydatom Komitetu. Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Do sejmu weszła również pewna część kandydatów z list utworzonych przez władze, nieoficjalnie popieranych przez opozycję. II tura- 18 czerwca przyniosła opozycji kolejne miejsca w sejmie (całe 35%) oraz dalszych 7 (łącznie 99) w senacie. Frekwencja wyborcza wyniosła 62 %. Dnia 23 czerwca posłowie i senatorowie „Solidarności” utworzyli w sejmie Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP)z Bronisławem Geremkiem na czele. 4 lipca ukonstytuował się Sejm i Senat X kadencji. Marszałkiem Sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a Senatu Andrzej Stelmachowski.

19 lipca dokonał się wybór prezydenta PRL, bowiem instytucja prezydenta była elementem kontraktu „okrągłego stołu”. Jednym głosem Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego, który zrezygnował tym samym z funkcji I sekretarza PZPR na rzecz Rakowskiego. ale już w kilkanaście dni później ZSL i SD na wezwanie Lecha Wałęsy opuściły tworzoną z PZPR koalicję, zawierając ją z „Solidarnością”.

24 sierpnia Sejm powołał Mazowieckiego na premiera. Utworzony rząd był pierwszym w dziejach bloku sowieckiego, na czele którego stanął premier wywodzący się z opozycji. W skład rządu wchodzili: Leszek Balcerowicz jako wicepremier, Czesław Kiszczak – minister spraw wewnętrznych, Florian Siwicki- minister obrony narodowej.

29 grudnia 1989r. doszło do nowelizacji konstytucji : zmiany nazwy z PRL na RP i godła. Zlikwidowano także zapis o przewodniej roli PZPR, przywrócono święto 3 maja, likwidując tym samym święto 22 lipca, powołano Policję, Urząd Ochrony Państwa, doszło do weryfikacji kadr w prokuraturze, sądownictwie, policji, wojsku , zlikwidowano MO, ORMO, SB .

Balcerowicz przejął kierownictwo nad gospodarką. Do podstawowych założeń jego polityki należały: hamowanie hiperinflacji, ujednolicenie kursu złotego, redukcja zatrudnienia (niestety ujemnym skutkiem był wzrost bezrobocia) , wprowadzenie tzw. „popiwku”, czyli podatku od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych, powolny proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, kredyty Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego.

W dniach 27-29 I 1990 r. doszło do XI Zjazdu PZPR, na którym rozwiązano PZPR i powołano Socjaldemokrację Rzeczpospolitej Polskiej z Aleksandrem Kwaśniewskim i Leszkiem Millerem na czele. W 1990 po połączeniu się ruchu ludowego powstało Polskie Stronnictwo Ludowe z Romanem Bartoszcze ,a potem z Waldemarem Pawlakiem na czele.

Sukcesy Krzysztofa Skubiszewskiego jako pierwszego niekomunistycznego ministra spraw zagranicznych były duże.

W listopadzie 1989 r. doszło do podpisania polsko -niemieckiego traktatu o granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, a rok później do traktatu o granicy zjednoczonych Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Także w listopadzie `89 r. miała miejsce wizyta mazowieckiego w ZSRR i w Katyniu. ZSRR przyznał, że zbrodni katyńskiej dokonało NKWD. Miały również w tym czasie miejsce rozmowy w sprawie wycofania wojsk radzieckich z polski. Ostatni żołnierz opuścił nasz kraj w 1993 r. W tym czasie RP miała bardzo dobre stosunki z USA, przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne z Izraelem, normalizacji uległy stosunki z Watykanem.

W listopadzie 1990 r. odbyła się pierwsza tura wyborów prezydenckich. Lech Wałęsa zdobył 40 % głosów, S. Tymiński – 23%, T. Mazowiecki-20%. Rząd T. Mazowieckiego podał się do dymisji. W grudniu , w II turze wyborów Lech Wałęsa wygrywa (74 % głosów)

27 października odbyły się pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne. Unia Demokratyczna i Sojusz Lewicy Demokratycznej zdobyły po 12 % głosów, 7 innych ugrupowań 5- 9 % głosów.

Powszechne wybory prezydenckie (listopad/ grudzień 1990)i wolne wybory do parlamentu w październiku 1991 r. zakończyły proces formowania demokratycznych władz III Rzeczypospolitej.

Kłopoty zaczęły się także w Niemczech Wschodnich.

Od sierpnia 1961 r. mur berliński uniemożliwiał przedostanie się z Berlina Wschodniego do Zachodniego. Przez długie lata mur ten był symbolem, że zarówno Niemcy Wschodnie jak i wszystkie inne kraje są właściwie wielkim obozem karnym. W 1988 i 1989 r. wielu Niemcom z Niemiec Wschodnich udało się uciec przez węgierską czy austriacką i przedostać na Zachód. Ni

estety już w październiku 1989 ,rządzący w Niemczech Wschodnich komunista Erich Honecker, próbował udaremnić ten sposób ucieczki. Już kilka dni później miały w Berlinie miejsce demonstracje i manifestacje antyrządowe. Gorbaczow, składający akurat wizytę w Berlinie, nalegał na Honeckera, by ten pospieszył się z wprowadzaniem reform . Dał mu poza tym jasno do zrozumienia, że wojska radzieckie, które stacjonowały w tym czasie w Niemczech Wschodnich, nie pomogą mu w walce przeciw ludności. We wrześniu 1989 r. ukształtowała się opozycja polityczna „Nowe Forum” z inicjatywy której, w październiku i listopadzie, miały miejsce kolejne demonstracje polityczne w Berlinie i Lipsku. 18 października, w obliczu narastającej fali protestów, Erich Honecker ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego partii komunistycznej . Jego następca, którym został Egon Krenz, utrzymał się na tym stanowisku zaledwie do początku grudnia. W listopadzie 1989 r. pod wrażeniem potężnych demonstracji w Berlinie , udział w których wziął milion manifestantów , rząd i kierownictwo partii komunistycznej NSPPJ podali się do dymisji. Krenz 9 listopada pozwolił otworzyć granicę z Berlinem Zachodnim i RFN. Mur berliński upadł, a Niemcy, którzy przeszli na drugą stronę, by zobaczyć jak wygląda życie na stronie zachodniej, przekonali się, że czterdziestoczteroletnie panowanie komunistów pozbawiło ich i wolności i jakości życia.

„W całej Europie Wschodniej ludzie zareagowali na zburzenie Muru Berlińskiego w podobny sposób , jak Francuzi dwa wieki wcześniej zareagowali na zburzenie Bastylii: był to niezaprzeczalny dowód, że tyrani stracili wreszcie moc ciemiężenia narodu.” *

Egon Krenz, otwierając granice z Zachodem, miał nadzieję, że fala wystąpień w końcu się skończy. Niestety protesty wciąż trwały. 3 grudnia Honecker ustąpił ze stanowiska głowy państwa i postawiony został w stan oskarżenia za nadużywanie władzy i korupcję.

3 sierpnia 1990 r. podpisany został traktat zjednoczeniowy pomiędzy NRD a RFN po uchwale Izby Ludowej z 16.grudnia 1989r. o przyłączeniu NRD do RFN. 12 grudnia 1990 r. odbyły się w Paryżu rozmowy „2+4″(dwa państwa niemieckie + USA,ZSRR, Wielka Brytania, Francja)o zgodzie mocarstw na zjednoczenie Niemiec. W rozmowach tych brała także udział Polska (w części obrad dotyczącej granicy wschodniej Niemiec).14 października 1990r. w Warszawie przez ministra spraw zagranicznych K. Skubiszewskiego i H.D. Genschera; potwierdził nienaruszalność wytyczonej po II wojnie światowej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Węgry, jako jedyny kraj Europy Środkowo Wschodniej, już w latach sześćdziesiątych zaczęły reformować gospodarkę. Niestety już w latach osiemdziesiątych efektywność gospodarki zaczęła maleć. Wzrosły ceny, zmalały zaś płace, pogarszały się warunki życia. Sprzyjało to rozwojowi opozycji. Już jesienią 1987 r. powstało Węgierskie Forum Demokratyczne (WFD), a rok później Związek Wolnych Demokratów (ZWD). W maju 1988r. ze stanowiska sekretarza generalnego WSPR ustąpił Janos Kadar. Przekazał kierowanie Karoly Grosowi. Na początku 1989 r. parlament węgierski zezwolił na swobodne tworzenie organizacji społecznych. Wyszła także propozycja rozmów partii komunistycznej z opozycją („okrągły stół”). W połowie czerwca odbyły się rozmowy tzw. „trójkątnego stołu”(WSPR, opozycja, organizacje współpracujące z komunistami). Już w październiku wprowadzono system wielopartyjny, zniesiono zapis o przewodniej roli WSPR . Wiosną, tj. 25 marca 1990 r. odbyły się na Węgrzech wybory parlamentarne. Wygrywa je Węgierskie Forum Demokratyczne. W maju odbyły się wybory prezydenckie. Tymczasowym prezydentem zostaje Arpad Goncz. Od sierpnia pełnił będzie funkcje prezydenta Republiki Węgierskiej. Premierem rządu koalicji został Józef Antall.

Zupełnie inaczej potoczyły się wydarzenia w Czechosłowacji. Opozycję , już od lat siedemdziesiątych , stanowiła „Karta 77”- ruch na rzecz obrony praw człowieka, jego swobód i wolności, powstały w 1977r. W styczniu 1989 doszło do demonstracji opozycji politycznej „karta 77″ pod hasłami reform politycznych ,społecznych i gospodarczych. W czerwcu wydali oni petycję do parlamentu o konieczności zmian ustrojowych i politycznych. W listopadzie w państwie miał miejsce strajk generalny. Opozycja utworzyła ” Forum Obywatelskie” , w Pradze zaś doszło do manifestacji antykomunistycznych. W grudniu odbyły się obrady „okrągłego stołu” . Vaclav Havel wybrany został Prezydentem przez Zgromadzenie Federalne 29 grudnia 1989 r. W styczniu 1990 r. ZF uchwaliło ustawy o pluralizmie politycznym, wolności sumienia i wyborach parlamentarnych. Prezydent Havel podpisał w Moskwie układ o wycofaniu się wojsk radzieckich z CSRS. Do 1. VII. 1991r. W marcu `90 r. ZF zmieniło nazwę państwa na Czechosłowacką Republikę Federacyjną. W maju ( 8-9. V.) odbyły się wybory parlamentarne. Sukces zdobyły :

*-Michael H. Hart: „100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości”

czeskie Forum Obywatelskie i słowacki ruch Społeczeństwo Przeciw Przemocy. Wtedy też rozpoczęły się negocjacje czesko- słowackie o wzajemnych stosunkach, które trwały aż do marca 1992r. Wśród Słowaków rosły aspiracje niepodległościowe. 14 sierpnia 1990 r. 9 słowackich partii i ugrupowań politycznych wydało Manifest Niepodległościowy Słowacji- apel o niepodległość i suwerenność Słowacji. Dopiero jednak w 1993 roku dokonał się podział Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa.

Upadek komunizmu w Bułgarii związany był z odejściem Todora Żiwkowa ( 9.XI.1989), od 35 lat rządzącego Bułgarią. Jego polityka bułgaryzowania Turków zamieszkujących tereny Bułgarii przyniosła fale demonstracji. Nastąpił wzrost znaczenia opozycji, a ustąpienie Żiwkowa spowodowało liczne zmiany we władzach. Ugrupowania niezależne utworzyły Unię Sił Demokratycznych w grudniu 1989. Na przełomie stycznia i lutego 1990 r. toczyły się obrady „Okrągłego Stołu”. Trwały debaty BPK z USD ( Żeliu Żelew na czele). Doszło do porozumienia o pluralizmie politycznym, o obaleniu komunizmu, usunięciu zapisu o przewodniej roli partii. 10 czerwca odbyły się wybory prezydenckie . Funkcję tą objął Peter Mładenow. Pełnił tą funkcję do lipca, bowiem wówczas prezydentem został Żeliu Żelew. !7 czerwca odbyły się wybory parlamentarne. BPS ( dawna BPK) uzyskała 47 % głosów, zaś USD – 38%. W Bułgarii powstał więc pierwszy niekomunistyczny rząd.

Rumunia rządzona była przez ćwierć wieku przez Nicolae Ceausescu. 17 grudnia doszło do demonstracji w Timsoarze, spowodowanych próbą usunięcia z miasta kalwińskiego pastora, obrońcy mniejszości węgierskiej. Niestety on został aresztowany, a bunty były krwawo tłumione przez wojsko i tajną policję securitate. Walki trwały trzy dni . Zginęło około 1000 osób. 21 grudnia wybuchły demonstracje w Bukareszcie, następnego dnia opanowano gmach KC. Ceausescu zdobył się na ucieczkę śmigłowcem z dachu budynku. Rewolucję poparło wojsko i wystąpiło przeciw Securitate . 23 grudnia powstała Rada Frontu Ocalenia Narodowego, która pod przywództwem Iona Iliescu stopniowo przejmowała władzę. 25 XII dokonano egzekucji na małżeństwie Ceausescu. Został on oskarżony o ludobójstwo, ruinę gospodarczą państwa, dyktaturę i terror. W maju 1990 r. doszło do wyborów parlamentarnych, wcześniej trochę do obrad „Okrągłego Stołu”. Rządy w kraju objął FON, zdominowany przez byłych komunistów. Prezydentem został Ion Iliescu.

W drugiej połowie lat 80. doszły do głosu pretensje narodowościowe w Jugosławii. Tam komuniści serbscy ze Slobodanem Miloseviciem w 1988r odwołali się do nacjonalizmu serbskiego. Podobnie też uczynili inni przywódcy, co przyniosło wzrost nastrojów nacjonalistycznych i doprowadziło do krwawej wojny na Bałkanach. W 1991 nastąpił rozpad Jugosławii- niepodległość ogłosiły Słowenia , Chorwacja, Bośnia i Hercegowina , Macedonii.

Tzw. „jesień ludów” zmieniła powojenny porządek Europy i przezwyciężyła zimnowojenny podział kontynentu na dwa wrogie obozy. W 1991 rozwiązano RWPG i Układ Warszawski a latem i jesienią tegoż roku rozpadł się sam Związek Radziecki. Wszystkie państwa uzyskały suwerenność, rozpoczęły prowadzenie nowej, niezależnej polityki zagranicznej ( w sprawie integracji z Unią Europejską i przystąpienia do NATO). Wprowadzono pluralizm polityczny i demokrację parlamentarną. Zniesiono cenzurę. Rozpoczęto trudny proces przebudowy gospodarki na rynkową, przywrócono prawa człowieka. To te pozytywne elementy i skutki „Jesieni Narodów”. Niestety istnieją jeszcze pewne problemy, które wyniknęły w czasie tych przemian. Głównym problemem jest bezrobocie, a także trudności w przebudowie gospodarczej i konflikty narodowościowe.