KOZACZYZNA
Południowo-wschodnie krańce Rzeczypospolitej nazywano Ukrainą. Przed unią lubelską tereny te były słabo zaludnione wraz z przyłączeniem ich do Korony rozpoczęła się akcja kolonizacyjna prowadzona przez właścicieli prywatnych dóbr prywatnych i dzierżawców majątków królewskich. Zaczęły powstawać tam potężne latyfundia nowych rodzin magnackich m.in. Wiśniowieckich. Wraz z powstawaniem latyfundiów familie podporządkowywały sobie zamieszkałych tam Rusinów narzucając im pańszczyznę i prawa obowiązujące w Koronie. Część z rdzennych mieszkańców Ukrainy nie chciała podporządkować się jednak kolonizatorom, uciekała, więc za Dniepr na pogranicza gdzie nie dochodziła władza szlachty, która w obawie przed częstymi najazdami Tatarów wolała nie osiedlać się tam. Przybywali tam też uciekinierzy z Rosji, Litwy, Mołdawii a nawet z Prus czy Węgier. Z czasem przybysze utworzyli jak by nową grupę społeczną, którą w Rzeczypospolitej nazwano Kozaczyzną. Poczucie wspólnoty ukształtowało się w znacznym stopniu dzięki zachowaniu prawosławia i językowi ukraińskiemu, który był zbitką języków polskiego, ruskiego i tatarskiego. Dodatkowo Kozacy budują na pograniczu własną osadę- Sicz. Tam mieszkała starszyzna Kozacka, tam odbywały się wiece
Kozacy znani byli ze swej odwagi, która była niezbędna by zamieszkiwać pogranicza, które jak już wspomniałem były bez przerwy narażone na najazdy Tatarów. Królowie Polscy często korzystali z Kozaków podczas wojen. Kozacy zaciągali się w tedy na żołd państwowy i byli wpisywani do rejestru wypłat. Tych kozaków, którzy byli w rejestrze nazywano Kozakami rejestrowymi. Gdy wojna zakończyła się rejestr zmniejszano, powodowało to,że część Kozaków zwanych wypiszczykami pozostawała bez przywilejów, które posiadali Kozacy rejestrowi, którzy mogli m.in. wejść do stanu szlacheckiego. Sami rejestrowi stanowili tylko nieliczną grupę społeczności Kozackiej. Pozostała część Kozaczyzny pozostawała bez praw.
Kozacy oprócz tego, że byli pomocni w wojnach sprawiali często, że Rzeczpospolita miewała duże problemy. Na początkach XVII wieku hordy Kozaków na czele atamanów napadały bogate miasta tureckie. Powodowało to napięcia pomiędzy Turcją a Polską. W 1620 roku spalenie Warny przez Kozaków jest jednym z powodów do wybuch wojny z Muzułmanami.
Problemy z Kozakami spowodowały, że Polacy starali się coraz bardziej ich ujarzmiać. Narzucali wypiszczykom poddaństwo i podporządkowywali kozaków rejestrowych hetmanom. Kozaczyzna musiała bronić się przed magnatami i królewiętami. Urządzała, więc szereg powstań. Najostrzejsze miały miejsce w latach 1594-1596 (Nalewajki), 1637-1638 (Pawluka, Huni i Ostrzanina) kończyły się klęskami Kozaków. Aby uchronić Rzeczpospolitą od powstań na Ukrainie z polecenia króla Władysława IV w 1635 r. Zostaje zbudowana twierdza Kudak, która jak się później przekonamy nie spełni swej roli. Pantelejmon Kulisz historyk ukraiński pisał: „Gdzie mieszkali Kozacy, tam była nie niemożliwa prawdziwa gospodarka […] element kozacki była zaprzeczeniem zasady społeczeństwa, zaprzeczeniem państwa […], kto próbował im to narzucić musiał liczyć ze zbrojnym wystąpieniem”.
Konflikty na Ukrainie narastały z latami. Chłopi odczuwali ciężary gospodarki pańszczyźnianej, prawosławni nie uznawali kościoła unickiego szerzącego się na ich terenie. Dodatkowo Kozacy, których próbowano zrównać do chłopów mimo ich zasług wojennych, protestowali przeciw ograniczaniu wolności. Wybuch nowego powstania był bliski. Plany Władysława IV związane z wojną przeciw Turcji miały uspokoić Ukrainę. Król obiecuje Kozakom zwiększenie rejestru liczne przywileje. Król rozpoczyna zaciągi, lecz sejm zwołany jesienią nie wydaje zgody na wojnę z Turcją i domaga się rozpuszczenia wojsk.. Upadek planów wojennych spowodował rozczarowanie wśród Kozaczyzny, liczących na żołd, przywileje i łupy. Nie chęć do szlachty polskiej, unitów i katolików, czyli w skrócie do „Lachów” splotła się z rezygnacją z wojny. Przed Kozakami stanęła wspaniała okazja na udany bunt. Dodatkowo na Sicz w grudniu 1647 roku ucieka setnik kozacki Bohdan Zenobii Chmielnicki znakomity i doświadczony wódz, człowiek wykształcony i inteligentny. Był on też symbolem ignorowania Kozaków i ich ucisku przez szlachtę Polską (konflikt z Czaplińskim). Nie bez powodu, więc Chmielnicki zostaje przywódcą buntu. Sprzymierza się on się z Tatarami zapewniając sobie jazdę i w kwietniu 1648 roku na czele swego wojska wyrusza przeciwko wojskom koronnym. Rozpoczyna się powstanie.
PŁOMIENIE NA UKRAINIE
Przeciwko potężnej armii kozacko-tatarskiej wysłani zostają hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski z wojskami koronnymi. Z góry wydawałoby się, że wojska Polskie łatwo poradzą sobie z buntownikami i nic nie zapowiadało późniejszych wydarzeń. Hetmani licząc na proste zwycięstwo podzielili swą armię na trzy części. Sam zajął pozycję pomiędzy Korsuniem a Czechryniem. Część wojska, głównie z Kozakami rejestrowymi pod dowództwem asawułów Barabasza i Karaimowicza, miała płynąć czółnami Dnieprem w dół by następnie połączyć się z oddziałami interwencyjnymi, pod dowództwem syna hetmańskiego Stefana Potockiego. Celem tego działania było odcięcie drogi Chmielnickiego, który podążał drogą najazdów tatarskich. 29 kwietnia nad Żółtymi Wodami armia Chmielnickiego otoczyła korpus Interwencyjny. Stefan Potocki musiał się bronić. 4 maja oddziały kozaków rejestrowych, które miały pomóc Potockiemu zbuntowały się zabijając dowódców. Nieudolne dowodzenie Stefana Potockiego i ignorowanie wiadomości o złym położeniu korpusu interwencyjnego przez hetmanów przesądziło o klęsce wojsk polskich.
W 8 dni później pod Korsuniem główne oddziały Polskie ponoszą okrutną klęskę. Hetmani dostają się do niewoli. Chmielnicki ku zaskoczeniu całej Europy w ciągu kilkunastu dni rozbił główne siły Rzeczypospolitej. Niebawem powstanie ogarnęło całą Ukrainę. Chłopi zbuntowali się przeciwko szlachcie przyłączając się do powstańców. Dodatkowo 20 V w Mereczu umiera król Władysław IV.
BEZKRÓLEWIE
Bezkrólewie to dla każdego państwa trudny okres. Dla Rzeczypospolitej był on w okresie powstania Chmielnickiego szczególnie trudny. Szlachta i magnateria podzieliła się na dwa obozy. Jeden na czele z M.W. Koronnym Jerzym Ossolińskim i wojewodą bracławskim Adamem Kisielem optujący za układami z Chmielnickim, drugi zaś na czele z Jeremim Wiśniowieckim wojewodą ruskim optującym za walką. Wiśniowiecki mimo wszelkich starań przegrał rywalizację z obozem pokojowym. Nie otrzymał buławy. Otrzymali je Dominik Zasławski, Mikołaj Ostrorgowski i Aleksander Koniecpolski (dziecina, łacina i pierzyna). Wiśniowiecki został kompletnie pominięty. Tymczasem wojska wojewody ruskiego pod Konstantynowcem stoczyły wyrównaną bitwę z Kozakami. Wojna trwała
20 września na polach piławieckich potężna 30 tyś. Armia Koronna spotkała się z wojskami tatarsko-kozackimi. Nikt nie podejrzewał, że Polacy mogą odnieść w tej bitwie klęskę. Jednak z nocy 23 na 24 września grupa pijanych szlachciców wywołała panikę w obozie. O dziwo uciekał też książe Jeremi.
Rzeczpospolita była przerażona. Wojska Chmielnickiego opanowały całą Ukrainę i umacniały tam swą władzę. O tym czy wojna będzie kontynuowana zadecydować miały wybory na króla.
OD ELEKCJI DO ZBOROWA
Podczas wolnej elekcji w 1648 roku po raz kolejny zaczęły rywalizować ze sobą stronnictwa pokojowe i wojenne i po raz kolejny górą byli pokojowcy, których kandydatem był Jan Kazimierz. Koronowano go na króla17 stycznia 1649 roku. Wraz z wyborem Jana Kazimierza na króla rozpoczęto pertraktację z Kozakami, które zakończyły się fiaskiem. Chmielnicki według senatorów chciał za dużo. Jednym z jego żądań było całkowite uzależnienie Ukrainy lub tylko nadanie jej statusu trzeciego państwa w unii z Polską i Litwą. Uzyskano jedynie krótkotrwały rozejm. Wraz z wygaśnięciem rozejmu oddziały Chmielnickiego podążyły w stronę Zbaraża-nowej siedziby Wiśniowieckich. Od 10 lipca do 26 sierpnia trwała bohaterska obrona zamku. Dowodził nią ks. Jeremi, który po raz kolejny udowodnił swój talent dowódczy. Równocześnie król po nie rozstrzygniętej bitwie pod Zborowem podpisuje układ z Kozakami. Na jego mocy rejestr zwiększony miał być do 40 tyś. Żydzi j jezuici mieli zostać usunięci z miast Ukrainy. Układ nie satysfakcjonował jednak żadnej ze stron. Niebawem rozpocząć miała się nowa wojna…
WOJNA ZWYCIĘSTW I KLĘSK
Ugoda zborowska miała uspokoić dwie strony tylko na nie cały rok a nawet przez ten okres zdarzały się pewne konflikty pośrednio łączące się z powstaniem Chmielnickiego (bunt Kostki-Napieralskiego). W 1651 roku wojna pomiędzy Kozakami a Rzeczpospolitą wybuchną na nowo. Tym razem 30 czerwca wojska Korony i Litwy pod dowództwem Jana III Kazimierza rozgromiły wojska tatarsko-kozackie w jednej z największych bitew ówczesnej Europy w bitwie pod Beresteczkiem. Przed całkowitą klęską powstania Kozaków uratował Iwan Bohun, który formując tabor wycofał część oddziałów kozackich z pola walki.
Rezultatem świetnego zwycięstwa była ugoda w Białej Cerkwi. Ograniczała ona rejestr do 20 tyś. a kozackie terytorium do województwa kijowskiego.
W rok później pod Batohem Kozacy gromią wojska koronne biorąc 8 tyś. jeńców. Chmielnicki mimo zwycięstwa wiedział, iż sytuacja z początku powstania nigdy się nie powtórzy i że sam nie utworzy już własnego państwa szukał, więc opieki pomiędzy Rosją lub Polską. Ostatecznie wybrał Rosję. W Perejasławiu 1654 zatwierdzono porozumienie pomiędzy Kozaczyzną a Carstwem. Ugoda ta była przyczyną wybuchu wojny pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją, którą zakończył pokój, w Andruszowie.
UNIA HADZIACKA-EPILOG POWSTAŃ KOZACKICH
W 1657 roku umiera Bohdan Chmielnicki. Kozaczyzna nie ma już nigdy takiego wodza jak on. Jego następcy musieli wybierać pomiędzy zwierzchnością Rosji, Turcji lub Rzeczypospolitej nigdy natomiast nie próbowali utworzyć własnego państwa.
W 1658 roku w Hadziaczu następca Chmielnickiego podpisuje z Rzeczpospolitą traktat, na którego mocy Ukraina staje się trzecim państwem składowym Rzeczypospolitej. Starszyzna Kozacka otrzymać ma szlachectwo i miejsce w senacie i izbie poselskiej.
Tak zakończyły się powstania Kozackie na terenach Rzeczypospolitej. Na podstawie wspomnianego już układu w Andruszowie część lewobrzeżnej Ukrainy trafia w ręce Rosji. 140 lat później Caryca Katarzyna likwiduje Sicz i zniewala Kozaków.
PODSUMOWANIE
Wśród historyków różnie ocenia się powstanie Chmielnickiego. Dla jednych to bunt narodowo wyzwoleńczy dla innych zwykły bunt chłopów zgadzają się jednak w jednym, że jest to kluczowe wydarzenie, które jest początkiem powolnego upadku Rzeczypospolitej. Ukazywało nie zaradność polskiej szlachty i błędy w rządzeniu państwem. Powstanie podzieliło już na zawsze naród ukraiński i polski.
