Odrodzenie, inaczej renesans, to okres w historii kultury europejskiej, kiedy w nauce i sztuce zaczęto twórczo nawiązywać do starożytnmości, w opozycji do światopoglądu średniowiecznego. Odrodzenie zaczeło się w XIV-XV w. We Wołszech, a od początku XVI w. Objęło inne kraje: Francje, Niemcy, Wielką Brytanie i wiekszość Europy Zachodniej, a także wobec licznych kontaktów Polaków z uczelniami włoskimi przedostał się także do Polski.
Powszechnie przyjmuje się , że już Długosz w jakimś stopniu uległ nowym prądom, aczkolwiek był on jeszcze człowiekiem średniowiecznym. W druigej połowie XVw., pod koniec panowania Kazimierza Jagiellończyka, potem Jana Olbrachta i Aleksandra, renesans daje się w Polsce już silnie odczuć. Jednak rozkwit humanizmu w Polsce przypada niewątpliwie na pierwszą połowę wieku XVI.
Humanizm był to sposób widzenia i rozumienia swiata, w którym człowiek stanowi jego centrum. W humanizmie odnajdujemy kierunki, które były znane już w średniowieczu, a nowość polega na tym, że kierunki te i poglądy, które poprzednio stanowiły niejako margines kultury, w renesansie wysunęły się na pierwszy plan. Natomiast tendencje występujące w średniowieczu, w nowym okresie osłabły.
Wśród humanistów poważną rolę odgrywa korzystanie z życia, jego rozkoszy i przyjemności. Niewątpliwe jest, że życie humanistów staje się coraz bardziej laickie, łączy się z odrzucaniem surowych zasad etycznych oficjalnej nauki Kościoła. Było by jednak błędem traktowanie humanistów jako ludzi niewiernych a nawet wrogich Kościołowi.
Gdy mówimy o odrodzeniu, to przede wszystkim należy zaznaczyć, że w tym okresie następowała tendencja odradzania się poglądów i zasad estetycznych dawnej kultury starożytnej.
Przedstawicielami i szerzcielami nowych poglądów byli przede wszystkim obcy lecz nie zabrakło wśród nich Polaków. Jedną z osób propagujących był Grzegorz z Sanoka, arcybiskup lwowski, który w swej rezydencji w Dunajowie zbierał zwolenników idei na dyskusje literackie i światopoglądowe. Oczywiście Polsce nie zabrakło również wielkich uczonych, a niewątpliwie gwiazdą na firmamencie nauki polskiej był Mikołaj Kopernik, uczony urodzony w Toruniu w 1473 roku. Studiował w Krakowie i w Padwie, ustalił, ze centrum, Układu Słonecznego stanowi nie Ziemia, lecz Słońce. Jego heilocentryczna teoria zbiegała się w czasie z powszechnym w astrologii zwyczajem traktowania Słońca jako symbolu jedności. Rzecz polegała na tym, iż Kopernik udowodnił swoją hipotezę na drodze szczegółowych eksperymentów i pomiarów. Ten wielki człowiek jednym ciosem obalił panujące koncepcje wszechświata , odrzucając Arystotelowską ideę nieruchomej Ziemi, stanowiącej centrum świata i zasadniczo odmiennej od inych planet.
Poza tym Mikołaj Kopernik, jak inni ludzie renesansu, był poza tym wszechstronny. Pisywał wiersze łacińskie, znał się na fortyfikacjach, zajmował się zagadnieniem wartości monety i teorią jej obiegu w społeczeństwie.
Innym wybitnym uczonym w dziedzinie nauk ścisłych jeszcze w drugiej połowie XVw., był astronom Marcin Biem z Oklusza oraz Wojciech z Brudzewa, nauczyciel najświetlejszego wychowanka uczelni Mikołaja Kopernika. Rozwijają się również w tym okreski geografia i nauki przyrodnicze. W pierwszej dziedzinie przoduje Maciej z Miechowa, autor znanej wówczas w świecie książki Tractatus de duabus Sarmatiis, oraz w dziedzinie nauk przyrodniczych Jan Stanko, autor wielkiego dzieła o roślinności polskiej.
Jeśli chodzi o literaturę w tym okresie, to poczatkowo rozwija się w Polsce piśmiennictwo w języku łacińskim. Wsród wyborników o miernym talencie wybijają się poeci tacy jak Mikołaj z Husowa- biskup płocki, Jan Dantyszek- dyplomata pochodzący z Gdańska i wreszcie najzdolniejszy z nich syn chłopski Klemens Janicki- autor poważnych poezji, zwłaszcza elegii O życiu własnym.
Renesansowa Polska nie wydała, jak wiadomo, żadnego wielkiego reformatora religijnego, który by pozyskał sobie szersze uznanie w kraju lub za granicą. Niemniej jednak trzeba z naciskiem podkreślić, że podobnie jak w Niemczech tak i w Polsce można mówić o budzeniu się myśli reformatorskich jeszcze przed Lutrem.
Humanizm i odrodzenie będą oddziaływały na Polskę przez cały wiek XVI i jeszcze w pierwszej połowie XVII. Sprubujmy jednak już tutaj ocenić znaczenie tego prądu kulturalnego dla Polski. Po okresie uprawiania literatuty łacińskiej przyczynił się on ( humanizm) do stworzenia literatury polskiej i zorganizowania życia naukowo-literackiego, aczkolwiek równocześnie dokonuje się silnie zlatynizowanie języka polskiego, zwłaszcza tam gdzie chodzi o słownictwo z dziedziny prawa i życia politycznego. Sprzyjał też humanizm pewnemu zmodernizowaniu życia codziennego, tak jak niewątpliwie wprowadził pewne rozluźnienie obyczajów, aczkolwiek, jak się wydaje, należy unikać skrajności w ocenie ówczesnej moralności.
Norman Davies „Europa”
Władysław Czapliński „Zarys dziejoów Polski do 1864 roku”
