Kultura rzymska w ciągu stuleci uległa wielu przemianom. Rzymianie byli początkowo mieszkańcami niewielkiego miasta-państwa. W miarę upływu czasu ich państwo bardzo się powiększyło, a oni sami zetknęli się z kulturami rozmaitych ludów. Wiele z nich reprezentowało kultury starsze i bardziej atrakcyjne od rzymskiej. Stąd też Rzymianie ulegli po części urokowi tych kultur, lecz jednocześnie wnieśli do dorobku kulturowego ludzkości swój własny oryginalny wkład.
Rzymianie byli początkowo ludem rolniczym. Wielkie znaczenie dla rozwoju ich kultury miało zetknięcie ze stojącymi na wyższym poziomie rozwoju Etruskami i Grekami. Etruskowie wnieśli olbrzymi wkład w rozwój rzymskiej państwowości i religii. Natomiast Grecy zapoznali Rzymian z największymi zdobyczami kulturalnymi świata śródziemnomorskiego. Kultura grecka imponowała mieszkańcom Rzymu. Do dobrego tonu należało w III i II w. p.n.e. znać nie tylko greckich poetów i filozofów, ale także posługiwać się językiem greckim. Rzymianie podziwiali dzieła greckiej sztuki i architektury, co, oczywiście, nie przeszkodziło im w podboju Grecji. Młodzież rzymska wyjeżdżała do ośrodków nauki greckiej. Rzymianie interesowali się tymi działami filozofii, które obejmowały etykę, teorię państwa i społeczeństwa. Literatura rzymska oraz sztuka dramatyczna pozostawały w cieniu greckiej i początkowo były jej naśladownictwem. Historia literatury łacińskiej rozpoczyna się od tłumaczenia „Odysei” i greckich dramatów. Jednak wkrótce uczniowie dorównają mistrzom, choć literatura grecka zawsze pozostanie ważnym punktem odniesienia. Rozkwit literatury rzymskiej przypadł na I w. n.e., czyli na czasy panowania Oktawiana Augusta. Tworzyli wtedy Wergiliusz, Horacy, Owidiusz. W państwie rzymskim rozwijała się także historiografia. Pierwszym wielkim rzymskim historykiem był Grek imieniem Polibiusz. Jego dzieło kontynuowali Tytus Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Plutarch. Także wielcy politycy mieli ambicje utrwalania na piśmie swoich dokonań. Niedoścignionym przykładem jest tutaj Gajusz Juliusz Cezar, który zapisał swoje czyny w kilku dziełach. Najsłynniejszym z nich jest praca „O wojnie galijskiej”.
W dziedzinie architektury Rzymianie prześcignęli Greków. Wzorowali się co prawda na ich rozwiązaniach architektonicznych, lecz zastosowali także własne oryginalne pomysły. Ponieważ stosowali nowe materiały budowlane, cegłę i zaprawę murarską, udało im się wznosić budowle o wiele większe od greckich. Ponadto budynki ich były wyposażone w elementy architektoniczne, których Grecy nigdy nie stosowali: sklepienia półokrągłe i kopuły. Rzymianie wielką wagę przywiązywali do planowej zabudowy miast. Upiększanie miast, w tym szczególnie Rzymu, a później Konstantynopola było jednym z ważnych zadań władców. Miało ono świadczyć o wielkości i potędze Imperium. Zwykle centrum miasta stanowił rynek (forum), przy którym ulokowane były najważniejsze budynki publiczne i świątynie. W Rzymie takim miejscem było Forum Romanum. Władcy budowali także swoje fora, nazywane ich imieniem. W państwie rzymskim ważną rolę pełniły budynki publiczne. Można do nich zaliczyć bazyliki – duże sale sądowo-targowe o charakterystycznym trójnawowym układzie architektonicznym, termy – łaźnie miejskie, a właściwie całe kompleksy obiektów użyteczności publicznej, cyrk i amfiteatry, w których odbywały się walki gladiatorów, wyścigi konne oraz inne lubiane przez Rzymian imprezy. Do wybitnych osiągnięć sztuki inżynieryjnej należą drogi i akwedukty. Drogi odgrywały w państwie rolę strategiczną. Budowano je z myślą o przerzucaniu wojsk. Ich utrzymanie w należytym stanie stanowiło przedmiot troski władz państwowych. Natomiast akwedukty zapewniały zaopatrzenie miast w wodę pitną. Sprowadzano ją często z dużych odległości specjalnie wybudowanymi rurociągami, wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. Sztuki plastyczne pozostawały w cieniu sztuki greckiej. Była jednak dziedzina, w której Rzymianie celowali. Była to rzeźba portretowa. Realistycznie ukazywała wszystkie cechy fizyczne modela, także i te, które być może chciałby on ukryć. Portrety pozostają wielkim źródłem informacji o czasach państwa rzymskiego.
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo. Bez przesady można powiedzieć, że jest to największy pomnik antyku. Co ważniejsze, nie jest to tylko martwa litera. Prawo rzymskie żyje do dzisiaj, gdyż jest podstawą prawa nowożytnego. Rzymianie sformułowali pewne zasady systemu prawnego, które zachowują nadal swoją aktualność. Uważali oni, że prawem winny rządzić dwie zasady: aby prawo wynikało ze znajomości dobra i słuszności oraz aby żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Także i dzisiaj trudno podważyć ich słuszność. Wielowiekowa praktyka prawnicza spowodowała ukształtowanie się całego systemu norm i sposobów postępowania (np. procedury sądowej), które są stosowane do dzisiaj. Początkiem historycznego rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic z 441 r. p.n.e. Była to pierwsza kodyfikacja prawa dokonana na żądanie plebejuszy. Nazwa wzięła się stąd, że spisane na dwunastu tablicach prawo wystawiono na widok publiczny na Forum. Demokratyczną formę posiadało samo stanowienie prawa. Ustawy przegłosowywane były podczas obrad zgromadzenia ludowego na wniosek konsula lub pretora. Następnie musiały być one zatwierdzone przez senat. Wielkie znaczenie dla działania prawa mieli pretorzy. Powoływano na to stanowisko prawników, którzy zajmowali się interpretacją prawa. Jednym z istotnych przywilejów obywateli rzymskich było to, że podlegali rzymskiej procedurze sądowej. Gdy w 212 r. cesarz Karakalla nadał prawo obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa, stała się ona powszechna. W czasach cesarstwa najwyższym źródłem prawa stał się sam cesarz. U schyłku cesarstwa dokonano wielkiego dzieła kodyfikacji prawa. W czasach Teodozjusza I spisano prawa rzymskie z lat 312 – 437. Ich wartość dla poznania świata późnego antyku jest nieoceniona. Już po upadku cesarstwa na Zachodzie, w Cesarstwie Wschodniorzymskim dokonano kolejnej wielkiej kodyfikacji. Dokonał tego znakomity prawnik Trybonian na rozkaz cesarza Justyniana. W 529 r. weszła w życie część kodeksu zawierająca zestaw obowiązujących edyktów cesarskich, a w 533 r. część zawierająca wszystkie orzeczenia prawników z okresu klasycznego uporządkowane w układzie rzeczowym. Dołączono do tego obowiązujący podręcznik prawa. Dzieło to nazywane jest Kodeksem Justyniana. Jest to fundamentalne źródło prawa rzymskiego i w takim też charakterze było i jest wykorzystywane aż do dzisiaj.
Pierwotna religia Rzymian, jak i ich kultura była wytworem ludu rolników i pasterzy. W świecie rzymskich bogów dominują rolnicze bóstwa opiekuńcze oraz bóstwa opiekuńcze domu (tzw. Lary i Penaty). W panteonie poczesne miejsce zajmowali Jowisz, Mars i Kwirynus. Kultem zajmowali się kapłani zorganizowani w kolegia kapłańskie. Odgrywali oni ważną rolę w życiu politycznym jako wróżbici i wieszczkowie. Gdy Rzymianie zetknęli się bliżej z kulturą grecką, dokonał się proces hellenizacji rzymskiego panteonu. Bogów rzymskich zaczęto utożsamiać z bogami greckimi. Natomiast gdy wojska rzymskie dotarły na Wschód, zetknęły się tam z nowymi religiami. Szczególnie przyjęły się w Rzymie kulty irańskiego boga Mitry i egipskiej bogini Izydy. W trudnych chwilach społeczeństwo szukało pociechy u nowych, tajemniczych, ekscytujących bogów. Na Wschodzie Rzymianie zetknęli się także z judaizmem. Podbój Palestyny spowodował, że w granicach cesarstwa znaleźli się także wyznawcy religii monoteistycznej. Podczas panowania rzymskiego doszło do wydarzenia, które stało się fundamentem narodzin nowej religii i związanej z nią kultury. Było to ukrzyżowanie proroka religijnego Jezusa Chrystusa. Nastąpiło to zapewne około 33 r. n.e. Jego wyznawcy organizowali się w gminy religijne. Wierzyli, że oczekiwany przez Żydów Mesjasz już się pojawił w osobie Jezusa Chrystusa i to oni są ludem wybranym. Za sprawą Pawła z Tarsu chrześcijanie zaczęli wychodzić poza środowisko żydowskie. Religia chrześcijańska upowszechniła się w państwie rzymskim, głównie w jego wschodniej części i przede wszystkim w miastach. Do prowincji zachodnich dotarła w II wieku. Większe skupiska jej wyznawców powstały w samym Rzymie i w Afryce. Chrześcijanie organizowali się w gminy, które posiadały niewielki majątek, służący wspomaganiu biednych. Prezbiterzy pełnili funkcje kapłanów, a nadzorcą majątku był episkopos (biskup). W państwie rzymskim do III w. chrześcijanie traktowani byli z nieufnością, a ich praktyki religijne były przedmiotem plotek. W czasie klęsk i nieszczęść ich właśnie obarczano winą (np. po pożarze Rzymu w 64 r.). Celem prześladowań organizowanych przez władze było zmuszenie chrześcijan do oddawania czci cesarzowi i bogom opiekuńczym państwa. Prześladowania te nie załamały jednak Kościoła, wręcz odwrotnie przysporzyły mu męczenników. Kościół w IV w. był już tak potężny, że cesarze musieli brać go pod uwagę w swojej polityce. Tak właśnie postąpił cesarz Konstantyn, który w 313 r. w Mediolanie wydał edykt ogłaszający tolerancję dla wszystkich wyznań, a faktycznie faworyzujący chrześcijan. Cesarz włączył się do życia Kościoła. W 325 r. zwołał do Nicei sobór biskupów, któremu sam przewodniczył. Uchwalono tam tzw. nicejskie wyznanie wiary. Osobisty doradca cesarza Konstantyna, biskup Euzebiusz z Cezarei, stworzył teologiczny fundament cesarstwa chrześcijańskiego. Uważał on, że cesarz jest wizerunkiem Boga na ziemi, jego namiestnikiem, obdarzonym mądrością, dobrocią i sprawiedliwością. Każdy, kto buntuje się przeciw jego władzy popełnia grzech. W 380 r. chrześcijaństwo stało się oficjalną religią cesarstwa rzymskiego. Kościół identyfikował się z ustalonym porządkiem społecznym i politycznym. Cesarstwo rzymskie stało się cesarstwem chrześcijańskim, często uważanym za obraz Królestwa Niebieskiego. Stosunek między władzą ziemską (cesarską) a Kościołem, w którym uznaje on zwierzchność władcy świeckiego zyskał miano
cezaropapizmu. Był on szczególnie kultywowany na Wschodzie, natomiast na Zachodzie, gdzie doszło do upadku świeckiej władzy cesarskiej, Kościół uzyskał samodzielność. Po upadku cesarstwa zachodniego był on jedyną instytucją życia społecznego, która mogła wziąć ludność w opiekę. Ocalił także z pożogi szczątki kultury antycznej, szczególnie elementy niezbędne do kultu religijnego. Dzięki Kościołowi przetrwała na Zachodzie znajomość łaciny jako języka liturgicznego, umiejętność czytania i pisania, elementarna wiedza z zakresu astronomii, matematyki, malarstwa, architektury. To wielka, największa jego zasługa.
