Seniorzy:
1138 – 1146 Władysław Wygnaniec – wygnany
Po śmierci Bolesława Krzywoustego on został seniorem. Obok niego dzielnice objęli dwaj młodsi bracia: Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze i Mieszko Stary – Wielkopolskę. W Łęczycy rezydowała natomiast wdowa po Krzywoustym, Salomea z najmłodszymi, niepełnoletnimi synami Henrykiem i Kazimierzem ( nazwany później Sprawiedliwym). Doszło do woj.-ny domowej. Młodszych książąt poparło możnowładztwo i duchowieństwo. Władysław w 1146 został wygnany.
1146 – 1173 Bolesław Kędzierzawy – zmarł
Ta zmiana doprowadziła do zbrojnej interwencji cesarza niemieckiego Fryderyka I Barbarossy . Bolesław Kędzierzawy obronił się i utrzymał na tronie za cenę hołdu lennego i wysokiego okupu. Pod jego panowaniem znalazła się większość ziem polskich. 1173 umiera.
1173 – 1177 Mieszko Stary – wygnany
Po czterech latach jego rządów znowu dochodzi do walk o tron. Zadecydowała w tym wypadku wola biskupa i możnowładztwa krakowskiego. Mieszko został wygnany, a księciem obwołano najmłodszego syna Krzywoustego.
1177 – 1194 Kazimierz Sprawiedliwy – zmarł
Było to jawne ze złamaniem zasady senioratu, dlatego Kazimierz starał się jakoś zalegalizować swoją władzę nad Krakowem. Na zjeździe w Łęczycy w 1180 zdołał uzyskać zgodę możnych i duchowieństwa małopolskiego na dziedziczenie Krakowa przez swoich synów. Inni książęta nie pogodzili się z tym i zaraz po śmierci Kazimierza rozgorzała walka o tron między starszym synem Kazimierza, Leszkiem Białym, a upominającym się o swoje prawa Mieszkiem Starym. I jeszcze raz poparcie możnowładztwa zadecydowało, że Leszek utrzymał się w Krakowie.
1202 – 1227 (zmarł) Leszek Biały
Nie miał on wpływu na żadną politykę wewnętrzną jak i zagraniczną, a jego dzielnica obejmowała ziemię krakowską i sandomierską.
Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem polskich i umacnianie się księstw dzielnicowych. Już bowiem władanie książąt śląskich: Brodatego i Pobożnego stworzone zostało na zasadzie podporządkowania jednemu władcy różnych księstw.
? – 1238 Henryk Brodaty – śmierć
Brodaty zdołał połączyć w swoim ręku cały Śląsk, ziemię krakowską, większą część Wielkopolski i ziemię lubuską – nie starał się jednak ujednolicać swego państwa ani pod względem organizacyjnym czy też prawnym. Po śmierci w bitwie pod Legnicą jego państwo natychmiast się rozpadło, a w jego miejscu powstało aż 7 dzielnic. Jedynie ziemia krakowska i Wielkopolska nie uległy podziałowi (Pomorze Gdańskie w rękach książąt nie należących do rodu Piastów. Około XIII Polska składał się z kilkudziesięciu księstw nie połączonych władzą centralną. W tym, że wieku trwały nieustanne walki między książętami o tron krakowski oraz o rozszerzenie swoich posiadłości.
Rozbicie kraju:
a) oznaczało osłabienie militarne,
b) zwiększało zagrożenie z zewnątrz,
c) napór wschodnich książąt i margrabiów niemieckich na zachodnie ziemie polskie,
d) na wschodzie w XIII groźba najazdu Mongołów,
e) zagrożenie zachodnich ziem polskich przez Marchię Brandenburską, której terenem ekspansji były ziemie Pomorza Zachodniego i Wielkopolska.
Dążenie do zjednoczenia:
Podział na coraz mniejsze dzielnice był niekorzystny dla możnowładztwa – uniemożliwiało to posiadanie dóbr ziemskich w różnych częściach Polski. Chociaż nie byli zagrożeni przez silnego monarchę, pragnęli bezpieczeństwa wewnętrznego. Biskupi w XII wieku byli jeszcze za młodymi książętami, a przeciwko seniorom, a już w XIII wieku byli rzecznikami zjednoczenia kraju. Arcybiskupstwo gnieźnieńskie utrzymywało międzydzielnicowe więzi – zwłaszcza arcybiskup Jakub Świnka, który występował w obronie języka polskiego wobec zagrożenia napływem duchowieństwa niemieckiego.
Pierwsza koronacja:
Ówczesna elita dużą wagę przywiązywała do faktu, że Polską rządziła jedna dynastia, Piastów. Uważali więc Piastowiczów za naturalnych władców Polski. Odmawiano prawa rządzeniem Pomorzem Gdańskim książętom nie będących Piastowiczami. Rodowe prawo pozwalało na dziedziczenie nawet po dalszych krewnych. Stąd, o ile książęta wielodzietni musieli dzielić księstwo na części, by zapewnić dziedzictwo wszystkim synom, tak bezdzietni zawierali między sobą układy o wzajemnym dziedziczeniu, dające możliwość połączenia kilku księstw w jednym ręku. W wyniku takich umów Henryk IV Probus (książę wrocławski) połączył Dolny Śląsk z Krakowem i rozpoczął starania o koronę, które przerwała jego śmierć w 1290.
Przemysław II – 1295 koronacja na króla Polski
Kilka lat później książę wielkopolski Przemysław II pozyskał Pomorze Gdańskie, a w 1295 koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Ta koronacja nie miała jednak trwałych skutków. Przemysł władał tylko dwiema dzielnicami, a w kilka miesięcy po koronacji został zamordowany.
Rywalizacja o władzę.
Władysław Łokietek – władca niewielkiego księstwa obejmującego część Kujaw z Brześciem jako stolicą. Po braciach odziedziczył ziemię sieradzką i łęczycką. Rywalizował z Probusem władzę w Krakowie, jednak przegrał. Po śmierci Henryka Probusa władzę w Krakowie objął Wacław II ( z rodu Przemyślidów).
Wacław II – 1300 koronacja na króla Polski
Popierany był przez mieszczaństwo i możnych – opanował Wielkopolskę, w której wybuchł bunt przeciwko Łokietkowi. Zjednoczył on pod swoim władaniem Małopolskę i Wielkopolskę. Na zasadzie zwierzchności lennej podporządkował sobie większość księstw śląskich. W 1300 koronował się w Gnieźnie na króla Polski.
Szybko powstała przeciwko niemu opozycja ponieważ popierał on Niemców i Czechów oraz powierzył om urzędy i godności kościelne. Zmarł w 1305.
Władysław Łokietek 1320 – koronacja, 1333 – śmierć
Po śmierci Wacława II miał otwartą drogę do zdobycia korony królewskiej. Zajął Kraków i Sandomierz, ziemię sieradzką, łęczycką i Pomorze Gdańskie. W Wielkopolsce władzę objął książę Henryk, a na Śląsku i Mazowszu pozostali dawni książęta dzielnicowi. Całe panowanie zeszło Łokietkowi na jednoczeniu ziem polskich i walce o ich utrzymanie. Głównym jego przeciwnikiem był król czeski, Jan Luksemburczyk, który rościł sobie pretensje do korony polskiej (dziedzic Wacławów). Zyskał on sobie poparcie mieszczaństwa, zwłaszcza Krakowa i miast śląskich, zainteresowanych związkiem z Pragą, a także możnowładztwa. Aby zmniejszyć zagrożenie Łokietek zawarł sojusz z Węgrami, również atakowanych przez Jana Luksemburczyka. Sojusz został wzmocniony małżeństwem Elżbiety Łokietkówny z królem Węgier, Karolem Robertem z rodu Andegawenów.
Pomorze Gdańskie – 1308 – margrabowie brandenburscy najechali na Pomorze (oblężenie Gdańska). W tym samym czasie wybuchł bunt w Krakowie. Łokietek zwrócił się o pomoc do Krzyżaków – za opłatę zobowiązali się usunąć Brandenburczyków z Pomorza. Krzyżacy jednak zaraz po wypędzeniu ich sami napadli na Gdańsk (rzeź ludności, zajęli całe Pomorze Gdańskie).
Koronacja – 1314 Łokietek podporządkował sobie Wielkopolskę. Rozpoczął u papieża starania o koronę królewską. 1320 uzyskał jego zgodę i koronował się w Krakowie na króla Polski. Akt ten oznaczał koniec rozbicia dzielnicowego.
Wojna z Krzyżakami – 1329 – 1332 – Krzyżacy sprzymierzyli się z Janem Luksemburczykiem i najechali na Polskę. Mimo zwycięstwa pod Płowcami w 1331 wojna przynosiła dalsze straty. Krzyżacy6 spustoszyli Wielkopolskę, ziemię dobrzyńską i Kujawy
Śmierć Łokietka – 1333
W granicach państwa polskiego znajdowało się zaledwie 40% ziem, które przed rozbiciem dzielnicowym posiadał Bolesław Krzywousty. Poza granicami kraju znalazły się:
a) Pomorze Zachodnie – od XII teren rywalizacji niemiecko – duńskiej, 1181 lenno cesarskie, następnie zostało podporządkowane Danii, a od 1231 władzę zwierzchnią nad nim przejęli margrabowie brandenburscy.
b) Pomorze Gdańskie – w rękach Krzyżaków,
c) Śląsk – w XIII pod wpływem czeskim,
d) Mazowsze.
