Okolicznosci rozbicia dzielnicowego
Ostatnie 60 lat wieku XII i wiek XIII okresla sie w dziejach Polski mianem rozbicia dzielnicowego lub rozdrobnienia feudalnego. W roku 1138 zmarl Boleslaw Krzywousty, a moca ustawy sukcesyjnej wydanej przed smiercia nastapil podzial kraju miedzy jego synów. Najpewniej podzial ten byl nowoscia w dziejach dynastii, chociaz wczesniej zdarzaly sie przypadki cedowania wladzy kilku synom, przy czym zasada bylo dziedziczenie wladzy politycznej przez jednego syna, zazwyczaj pierworodnego. Podzial dokonany przez Boleslawa Krzywoustego, mimo zachodzacych zmian w stanie posiadania i zasadach dzierzenia dzielnic przez poszczególnych ksiazat, okazal sie trwaly. Podzial ten zapoczatkowal utrzymujace sie 200 lat rozbicie dzielnicowe na coraz drobniejsze dzielnice – panstewka.
Rozbicie na tle Europy
Rozbicie dzielnicowe bylo zjawiskiem charakterystycznym dla ówczesnej Europy. Wiazalo sie ono ze zwiekszeniem sie znaczenia moznowladztwa dazacego do oslabienia wladzy centralnej oraz umocnienia swego znaczenia w panstwie.
Podzial na dzielnice
Osobne uzyskali pelnoletni synowie Krzywoustego : Wladyslaw II, Boleslaw Kedzierzawy oraz Mieszko Stary. Wladyslaw II dostal Slask z Wroclawiem, Boleslaw Kedzierzawy otrzymal Mazowsze z Plockiem, a Mieszko Stary – Wielkopolske z Poznaniem. Najpewniej przebywali oni Leczycy, pod opieka matki Salomei. Malopolska przypadla Wladyslawowi II, który pelnil wladze zwierzchnia byl wiec pryncepsem (seniorem). Skupienie w reku seniora dwóch dzielnic nadawalo mu wysoka range w podzielonym panstwie.
Walki miedzy ksiazetami dzielnicowymi o seniorat
Tak jak i wczesniejsze ten podzial nie utrzymal sie dlugo. Wojna pomiedzy Wladyslawem a jego przyrodnimi bracmi popieranymi przez moznych reprezentujacych tendencje odsrodkowe, doprowadzilo do wygnania Wladyslawa w roku 1146. Dzielnice senioralna przejal kolejny prynceps z synów Boleslawa Krzywoustego, Boleslaw Kedzierzawy. Walke o skupienie jak najwiekszej czesci spuscizny po Krzywoustym kontynuowal tez Boleslaw Kedzierzawy. Po smierci Henryka w 1166 r., podczas krucjaty, objal on dzielnice sandomierska, która musial sie jednak podzielic ze Kazimierzem Sprawiedliwym, któremu przypadla czesc z Wislica. W roku 1170 objal on takze Slask, ale wobec grozby interwencji cesarskiej zwrócil go Wladyslawowicom w roku 1173. Za rzadów ostatnich doszlo do ostatecznego podzialu Slaska na trzy dzielnice : raciborska, wroclawska i glogowska, a to zapoczatkowalo dalsze podzialy.
Kazimierz Sprawiedliwy
Smierc Kedzierzawego otworzyla droge do senioratu trzeciemu – Mieszkowi Staremu. Zaraz po tym objal on Kraków w roku 1173. Jednakze po czterech latach zostal wygnany z Malopolski, a doszlo do tego z inicjatywy biskupa i moznowladztwa krakowskiego. Na ksiecia powolano Kazimierza Sprawiedliwego, co bylo pogwalceniem zasady senioratu. Kazimierz staral sie wiec zalegalizowac swoje wladanie nad Krakowem i tak zwolano zjazd w Leczycy w roku 1180, na którym mozni i duchowienstwo zgodzili sie na dziedziczenie Malopolski przez jego synów. W dwa lata po wygnaniu Mieszka z Krakowa po buncie syna Odona Mieszko musial uciekac z Wielkopolski, która zajal Kazimierz, wydzielajac Odonowi Poznan z przyleglosciami jako dzielnice. W roku 1182 Mieszko odzyskal Malopolske, a w latach nastepnych odbil cala Wielkopolske, w której jednak musial wydzielic dzielnice swoim licznym synom. Wyprawy Mieszka na Kraków nie daly trwalszych wyników i pryncypacki Kraków pozostal w rekach Kazimierza Sprawiedliwego a po jego smierci przeszedl na jego syna Leszka Bialego. Trudno jednak uznac go za ksiecia zwierzchniego, bo choc uzywal tytulu „ksiecia calej Polski” to jednak nie mial zadnego wplywu na polityke innych Piastów, a jego dzielnica nie byla wieksza od dzielnic innych Piastowiczów.
Obraz anarchii feudalnej
W ciagu XII wieku jedna tylko zmiana zwierzchnia odbyla sie bez walki, gdy Mieszko Stary wszedl na tron po Boleslawie Kedzierzawym. Pomimo tego, ze kolejni ksiazeta piastowscy gromadzili w swoich rekach po kilka dzielnic, to jednak nastepowalo rozdrobnienie sie dzielnic na coraz mniejsze, umacnialy sie tez ksiestwa dzielnicowe. Juz bowiem wladztwo Henryków slaskich : Brodatego i Poboznego stworzone zostalo na zasadzie podporzadkowania jednemu wladcy róznych ksiestw. Brodaty polaczyl w swym reku caly Slask, ziemie krakowska, wieksza czesc Wielkopolski oraz ziemie lubuska. Po smierci Henryka Poboznego w bitwie pod Legnica jego panstwo rozpadlo sie. Rozdrobnieniu ulegly Kujawy ziemia leczycka i sieradzka, a Konrad Mazowiecki wyznaczal swoim synom dzielnice za zycia. Pomorze Gdanskie przeszlo w rece ksiazat spoza rodu Piastów. Tylko ziemia krakowska i Wielkopolska nie ulegly podzialowi. W polowie XIII w. Polska byla rozdrobniona na kilkanascie ksiestw, nie polaczonych ze soba wladza centralna. Okres dzielnicowy byl okresem nieustannych walk miedzy rywalizujacymi ze soba ksiazetami Piastowskimi. Ksiazeta toczyli nieustanne wojny. Chodzilo w nich o zwiekszenie stanu posiadania kosztem krewnego, czy nawet brata. Niekiedy ziemie, o które byla toczona wojna ulegly zniszczeniu. Doprowadzila ona do calkowitego zniszczenia tej kasztelanii. Walki o dzielnice powodowaly niszczenie dóbr moznowladców oraz duchownych, popierajacych przegranego ksiecia. Czesto powodowalo to upadek rodzin moznowladczych. Sklada sie to na obraz anarchii feudalnej, w czasie której kazda z grup spolecznych byla stale zagrozona.
Zagrozenie ze strony Marchii Brandenburskiej
Rozbicie dzielnicowe powodowalo oslabienie militarne kraju. Chociaz sasiedzi Polski przezywali podobne problemy, to jednak wzmógl sie napór wschodnich margrabiów niemieckich oraz ze wschodu pojawilo sie zagrozenie mongolskie. Powstanie Marchii Brandenburskiej , której naturalnym terem ekspansji byla Wielkopolska i Pomorze zachodnie, stanowilo od XIII w. zagrozenie ziem Polskich, a po odkupieniu w polowie XIII w. ziemi lubuskiej z rak Boleslawa Rogatki zaczely sie regularne wojny z ksiazetami wielkopolskimi. W wyniku tych wojen marchia zdobyla ziemie graniczne miedzy Pomorzem a Wielkopolska nad dolna Warta i Notecia. Utworzono tam tzw. Nowa Marchie, której granice siegnely Pomorza Gdanskiego.
Krzyzacy
Na pólnocnym wschodzie sasiadami Polski byli Prusowie. Nalezeli oni do grupy Baltów. Plemiona te do XIII w. nie stworzyly panstwa a jedynie zwiazki plemion, które nieustannie ze soba walczyly. Prusy byly jedynym niezchrystianizowanym regionem Europy. Konsolidujace sie w XIII w. plemiona litewskie i pruskie prowadzily wiele najazdów na terytorium Mazowsza i Kujaw oraz Pomorza Gdanskiego. Ksiaze mazowiecki Konrad chcial podbic Prusy i do tego celu chcial wykorzystac Zakon Krzyzacki. W roku 1226 zawarl on umowe Krzyzakami, na mocy której nadal im ziemie chelminska, z tym, ze nie zrezygnowal z wladzy zwierzchniej nad nia. W zamian za to Krzyzacy mieli podbic i schrystianizowac Prusy. Jednak zakon sfalszowal umowe uzyskujac potwierdzenie cesarza Fryderyka II. W mysl tego dokumentu ziemie pruskie, które zostaly podbite przez Krzyzaków oraz ziemia chelminska stworza ksiestwo podlegle cesarzowi, rzadzone przez Krzyzaków. W roku 1230 Krzyzacy osiedlili sie na ziemi chelminskiej a z pomoca ksiazat polskich rozpoczelo sie systematyczne podbijanie Prusów. W roku 1249 Prusowie poddali sie i przyjeli chrzest. Umozliwilo to Krzyzakom podbój wnetrza i calkowite ujarzmienie kraju Prusów. Kolejne pruskie bunty byly krwawo tlumione, a ostateczny podbój Prusów zakonczyl sie w roku 1283 calkowitym zwyciestwem Krzyzaków, stolica tego panstwa zostal Malbork. W ciagu okresu podboju Prus, Krzyzacy niejednokrotnie byli wspomagani przez Polaków i ani razu nie wystapili przeciwko Polsce.U pólnocnych granic Polski powstaly dwa silne panstwa nastawione na ekspansje, a mianowicie Marchia Brandenburska i zakon krzyzacki, których polityka byla dla Polski niebezpieczna.
Ogólne charakterystyka gospodarki
Chociaz okres dzielnicowy przyczynil sie do oslabienia panstwa i upadku jego znaczenia na arenie miedzynarodowej, to jednak byl on, jak w calej Europie okresem intensywnych przemian gospodarczych i istotnych przemian spolecznych. Od XI wieku wzrastalo zaludnienie ziem polskich. Najpierw nastepowalo to poprzez zwiekszenie sie przyrostu naturalnego, do którego przyczynila sie poprawa warunków zycia ludnosci. Od XIII w. do wzrostu gestosci przyczynila sie takze intensywna niemiecka kolonizacja oraz naplyw osadników z innych krajów.
Dwory dzielnicowe
Decentralizacja wladzy doprowadzila do powstania licznych dworów, gdyz kazdy ksiaze musial miec swój dwór z odpowiednim orszakiem. W kazdym ksiestwie istniala tez odrebna organizacja administracji i armii. Ksiazeta nie byli wystarczajaco zamozni, aby utrzymywac stala druzyn, wiec rozpowszechnilo sie nadawanie ziemi na prawie rycerskim. W okresie dzielnicowym powstaly wiec wspólnoty polityczne, z wlasnym ksieciem i Kosciolem, zwiazane z grupa lokalnych moznych i rycerzy. Byly one powaznym hamulcem w dziele jednoczenia panstwa. Jednoczesnie wytwarzaly sie cztery kategorie ludnosci, które daly potem poczatek stanom : duchownemu, rycerskiemu, mieszczanskiemu i chlopskiemu.
Ujawnienie sie tendencji zjednoczeniowych
Od polowy XIII w. ujawnily sie tendencje do jednoczenia ziem polskich, spowodowane przeobrazeniami, jakie dokonaly sie w ciagu XII i XIII w., powodujacych powstanie sil popierajacych centralizacje panstwa. Podzial na coraz mniejsze dzielnice byl niekorzystny dla moznych, poniewaz uniemozliwial posiadanie wlosci w róznych czesciach kraju. Jednoczesnie mozni, bedacy obwarowani immunitetami, nie bali sie juz zagrozenia ze strony monarchy, chcieli bezpieczenstwa wewnetrznego.
Tendencje zjednoczeniowe wsród mieszczanstwa
Czynnikiem sprzyjajacym zjednoczeniu bylo równiez mieszczanstwo. Granice celne oraz ciagle wojny uniemozliwily rozwój handlu, totez w interesie mieszczanstwa bylo zjednoczenie, ale interesy handlowe wymagaly opowiedzenia sie za róznymi orientacjami politycznymi.
Stopien rozbicia dzielnicowego
Rozbicie dzielnicowe nie objelo wszystkich ziem w jednakowym stopniu. I tak ziemia krakowska nigdy nie ulegla rozdrobnieniu, a przez wiekszosc XII i XIII w. znajdowala sie w rekach jednego wladcy. Wielkopolska natomiast, chociaz na poczatku byla rozdrobniona, to jednak w polowie XIII w. zostala zjednoczona w reku jednego ksiecia. Te dwie dzielnice, tj. Wielkopolska i Malopolska, mialy stac sie osrodkami zjednoczenia, chociaz jeszcze w koncu XIII w. nie wiadomo bylo, który z tych dwu osrodków dokona tego.
Pierwsze próby zjednoczenia
Bardzo waznym faktem bylo to, ze poszczególnymi dzielnicami wladali Piastowicze, co umozliwialo dziedziczenie nawet po najdalszych krewnych. W zwiazku z tym, o ile ksiazeta wielodzietni musieli wydzielac dzielnice wszystkim swoim synom, o tyle bezdzietni zawierali ze soba uklady o dziedziczeniu, które pozwalaly na podporzadkowanie jednemu ksieciu kilku dzielnic. Poprzez takie uklady Henryk IV Probus, ksiaze wroclawski, polaczyl Dolny Slask z Krakowem i rozpoczal starania o korone, przerwane jego smiercia. W kilka lat pózniej ksiaze wielkopolski Przemysl II podbil Pomorze Gdanskie, a w roku 1295 koronowal sie na króla. Pierwsza po rozbiciu dzielnicowym koronacja nie miala jednak trwalszych skutków, gdyz Przemysl II wladal tylko dwoma dzielnicami, a w kilka miesiecy pózniej zostal zamordowany. Utrwalilo to jednak przekonanie, ze koronowany król jest zwierzchnikiem ksiazat dzielnicowych.
Pojawienie sie Wladyslawa Lokietka
Tymczasem wsród ksiazat dzielnicowych z konca XIII w. duza aktywnoscia wyróznil sie Wladyslaw Lokietek. Byl on wladca niewielkiego ksiestwa obejmujacego czesc Kujaw z Brzesciem jako stolica. Po swoich braciach otrzymal ziemie sieradzka i leczycka, a w 1288 r. bezskutecznie próbowal opanowac ziemie krakowska walczac z Henrykiem Probusem. Po smierci Przemysla II objal Lokietek rzady w Wielkopolsce i Pomorzu Gdanskim.
Waclaw II czeski
W tym czasie w roku 1291, po smierci Henryka IV Probusa, ziemie krakowska odziedziczyl Waclaw II z rodu Przemyslidów. Zostal on poparty przez mieszczanstwo i znaczna czesc moznych. Opanowal on Wielkopolske, w której wybuchl bunt przeciwko Lokietkowi oraz podporzadkowal sobie na zasadzie holdu lennego wiekszosc Slaska. W roku 1300 koronowal sie Waclaw II na króla, ale wkrótce powstala przeciwko niemu opozycja, poniewaz popieral Niemców i Czechów oraz nimi obsadzal urzedy i godnosci koscielne. Nie podobala sie tez jego polityka zagraniczna, gdyz zlozyl hold lenny cesarzowi.
Ostateczne zjednoczenie pod panowaniem Lokietka
Waclaw II zmarl w roku 1305,a wkrótce zmarl tez jego syn, co zakonczylo panowanie Przemyslidów w Czechach i otworzylo Lokietkowi droge do korony polskiej. Wladyslaw Lokietek zajal Kraków, Sandomierz, ziemie sieradzka, leczycka i Pomorze Gdanskie. Natomiast w Wielkopolsce wladze objal ksiaze glogowski, a na Slasku utrzymali sie ksiazeta dzielnicowi.
