Rzym był państwem bardzo dobrze rozwiniętym cywilizacyjnie. Do tych zdobyczy, kultury które najlepiej się rozwinęły zaliczamy:
– Filozofię,
– Literaturę,
– Religię,
– Sztukę,
– Budownictwo,
– Retorykę,
– Historiografię,
– Naukę,
Na przełomie III i II w. toczyła się zacięta walka między stronnikami starorzymskich oby-czajów a zwolennikami żywiołowo przenikającej do Italii kultury greckiej. Aczkolwiek wpływ jej nie objął początkowo całego społeczeństwa rzymskiego, to jednak jej znaczenie w kołach rzymskiej arystokracji stale wzrastało.
Jako najważniejsze osiągnięcie arystokracji uznałem Filozofię, dlatego najpierw opiszę jej historię.
Wprawdzie Rzymianom starej daty odpowiadał bardziej system filozofii stoickiej, która pod-kreślała rolę obywatela w stosunku do państwa, jednak w okresie wojen domowych ideał filo-zofii epikurejskiej, życia wolnego od obowiązków, znalazł wielu zwolenników. Zalety tej filozofii opiewał jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich, Tytus Lukrecjusz Karus.
W poemacie „O naturze wszechrzeczy” dał on obraz filozofii, która miała człowiekowi znu-żonemu współczesnością ukazać szczęśliwsze perspektywy, wolność od strachu, od zabobo-nu. Jednakże poza tym jednym wyjątkiem Rzymianie nie stworzyli żadnego oryginalnego systemu filozoficznego, ograniczając się do uzgodnienia różnych poglądów zapożyczonych z istniejących szkół filozoficznych i przyjęcia z nich tylko tych, które wydawały się im naj-słuszniejsze. Kierunek ten zwał się eklektyzmem, a jego najwybitniejszym reprezentantem był Cyceron, słynny mówca i teoretyk wymowy.
Najbardziej znanymi filozofistami byli: Lucjusz Anneusz Seneka, Epiktet, Dion z Prusy i Ma-rek Aureliusz.
Drugim lecz nie mniej ważnym osiągnięciem cywilizacyjnym była Literatura.
Zajęci nieustannymi wojnami Rzymianie nie zwracali większej uwagi na pisarstwo. Jedynie dla potrzeb kultowych powstały pieśni (carmina) i litanie na cześć bogów (indigitamenta). Jednak pod wpływem Greków sytuacja ta zaczęła ulegać zmianie. Pierwsi twórcy z pocho-dzenia nie byli Rzymianami. Pierwszym pisarzem był Andronikus, który przetłumaczył „Odyseję” na język łaciński. Jego dziełem były również przetłumaczone greckie komedie i tragedie. Dzięki niemu pisarstwem zainteresowali się dwaj pisarze: Newiusz, który w III w. napisał poemat o pierwszej wojnie punickiej. I Enniusz autor pierwszej epopei narodowej pt. „Roczniki (Annales)”.
Rzymianie chcieli udowodnić wyższość nad Grekami nie tylko militarną ale i kulturową. Zmusiło to paru prozaików do zainteresowania się literaturą. Głównym reprezentantem pro-zaików był Marek Porcjusz Katon czynny również na arenie politycznej. Był on autorem kil-ku dzieł o charakterze praktycznym, bardziej odpowiadającym rzymskiemu sposobowi my-ślenia. Katon, świetny rolnik, w dziele „De agri cultura (O uprawie roli), najstarszym zacho-wanym dokumencie prozy łacińskiej, podał metody najkorzystniejszej uprawy roli w średnim majątku ziemskim.
Dzięki zamiłowaniu do igrzysk przejętych od Etrusków rozbudziła się twórczość sceniczna wzorowana początkowo na literaturze greckiej. Najczęszczą formą na jakiej wzorowali się Rzymianie była komedia, która została wzniesiona na wyżyny przez Tytusa Makcjusza Plau-ta. Przerabiał on komedie greckie dodając im zabarwień realiów Rzymskich. Z drugiej strony bujnie rozwijał się tragizm. Na uznanie zasługują tu poeci tacy jak: Enniusz, Marek Pakwiusz i Luciusz Akcjusz. W swoich sztukach opracowywali oni nie tylko tematy rodzime lecz czer-pali również wzory z twórczości greckiej.
Następnie chciałbym przedstawić Religię.
W II wieku religia rzymska uległa daleko idącej hellenizacji; panteon bogów olimpijskich przeszczepiony został na teren Rzymu, a bogów rzymskich utożsamiono z greckimi. Jednak w życiu publicznym, dawne kulty i obrzędy zostały zachowane. Oprócz oficjalnych kultów bo-gów uznawanych przez państwo do Rzymu trafiały również kulty propagandowe np. boga Dionizosa. Dużą popularnością wśród niewolników cieszył się kult małoazjatyckiej Kybeli, zwanej też Wielką Macierzą Bogów. Italia przeżyła prawdziwą inwazję kultów wschodnich o charakterze orgiastycznym.
Kolejnym osiągnięciem była Sztuka.
Dziedzina sztuki jest bardzo rozległa. Jednak wszystkie jej pierwiastki uległy całkowitej zmianie w III w. w Rzymie. Przedstawię najpierw Rzeźbę i Malarstwo.
W świątyniach rzymskich od początku republiki umieszczano posągi bogów, dzieła mistrzów etruskich. Wiele posągów znajdujących się w Rzymie zostało przywiezionych z Grecji, Sy-cylii czy Wschodu hellenistycznego gdzie zostały zrabowane. Duży wpływ na piętno tej twórczości miały cechy społeczeństwa rzymskiego, które odznaczały się realizmem. Przeja-wiał się on zwłaszcza w rzeźbach postaci, które miały charakterystyczne rysy twarzy. Poboż-ność nie pozwalała Rzymianom na przedstawienie bogów czy urzędników – reprezentantów ludu – nago.
Rozwinęło się również malarstwo, głównie dekoracyjne. Posługiwało się on głównie moty-wami historycznymi, o czym świadczą np. malowidła z III w. znalezione w grobowcu na Eskwilinie. Dzięki następującej rozbudowie Rzymu pobudzona została twórczość artystyczna zwłaszcza rzeźbiarstwo, które osiągnęło poziom dorównujący sztuce greckiej. Wszystko było ozdabiane rzeźbami: rynki, place a nawet monumentalne budowle. Za to w malarstwie prze-jawiał się motyw roślinności.
Na uwagę zasługuje również rzemiosło wykonywane w szlachetnych kamieniach. Najsłyn-niejszym rzemiosłem była gemma Augustea, przedstawiająca Augusta z rodziną. W Rzymie nie brak tez wysoce artystycznych naczyń ze srebra, np. ze skarbu z Boskoreale pod Pompeją, czy nawet naczyń glinianych dorównujących wazom greckim, np. z Arrrecjum w Etrurii.
Dalej mamy budownictwo.
Dzięki stałemu napływowi bogactw do Rzymu i zapoznaniu się z architekturą hellenistyczną rozwinęło się budownictwo w Italii. Sam Rzym ze swoimi drewnianymi domami nie mógł się równać z architekturą hellenistyczną. Dopiero w III w. zaczęto budować murowane budynki. Nowe budownictwo w Rzymie zaczęło się rozbudowywać koło Forum gdzie toczyło się życie publiczne mieszkańców Rzymu. Od końca III w. zaczęto również wznosić budynki publiczne takie jak: wielki cyrk Flaminiusza i okazałe kryte hale (curiae) przeznaczone na zebrania są-dowe i różne posiedzenia. Rozwinęły się także sieci dróg. Nigdzie indziej niebyły one budo-wane na taką skalę. Ponieważ wzrastało zapotrzebowanie na wodę rozwinęła się sieć wodo-ciągów. Oprócz Rzymu gdzie powstawały piękne budowle takie jak: świątynia Jowisza czy pierwszy kamienny teatr wzniesiony przez Pompejusza. Poza nim też wzrosło zainteresowa-nie nową architekturą.
Rzymianie przejęli wiele dobrych osiągnięć architektonicznych od Wschodu. Głównie były to materiały budowlane takie jak: zaprawa murarska czy cegła.
Następnym z kolei osiągnięciem jest Retoryka
Rozwój retoryki w Rzymie wywołany był tak samo jak w Atenach przez stosunki cechujące miasto-państwo. Retoryka potrzebna była mówcom w senacie, na forum, na zebraniach czy w sądzie, dlatego była on obowiązkowa składnią wychowania rzymskiego. Do wyżyn kunsztu wzniósł wymowę Kwintus Hortensjusz Hortalus, ale wszystkich mówców usunął w cień Ma-rek Tulisz Cyceron. Czynny jako adwokat, później zaangażowany politycznie po stronie obo-zu senatu, wywarł Cyceron ogromny wpływ na umysłowość społeczeństwa rzymskiego u schyłku republiki. On to zapoznał Rzymian z dorobkiem filozoficznym Greków, publikując liczne traktaty z tego zakresu, np. Rozmowy tuskulańskie, O najwyższym dobru i złu. Szcze-gólną zasługą Cycerona było takie wydoskonalenie prozy łacińskiej, że według opinii staro-żytnych słowa nawet do nich nie można by dodać. Jednakże retoryka była prawdziwą tylko w okresie wczesnego cesarstwa. Później stała się ona sztuczna. Przed wystąpieniem cała prze-mowa była przygotowywana dla popisu jednego z mówców.
Przedostatnim osiągnięciem jest Historiografia.
Historiografia rzymska zaczęła się formować dopiero z końcem III w. p.n.e., kiedy Rzym po zwycięskich zapasach z Kartaginą stał się potęgą śródziemnomorską. Wcześniej istniały tylko krótkie zapiski pisane przez kapłanów. Pierwsze pisma powstawały w języku Greckim. Do-piero w II wieku pod wpływem wiary we własną potęgę i budzącej się samo wiedzy rzymia-nie zaczęli pisać po łacinie. Pisarzami, którzy zapoczątkowali tą najstarszą literaturę byli dwaj panowie: Fabiusz Piktor i Markus Porcjusz Katon („Orgines”). Niestety w późniejszym okre-sie historycy piszący swe dzieła bardzo często odbiegali od prawdy dla wywyższenia Rzymu. Jednak starali się Oni zabarwiać swe dzieła elementami retorycznymi aby zainteresować to-kiem opowiadania czytelników.
Historykiem, który miał największą pozycję wśród pisarzy był Tytus Liwiusz pochodzący z Padwy. Jego dzieło pt. „Dzieje od założenia miasta Rzymu” („Ab urbe condita”), jest uzna-wane za klasyczny twór retorycznej prozy rzymskiej. Drugą osobą, która zasłynęła w tej dzie-dzinie pisarstwa był sam Cezar. Jego dwa dzieła („O wojnie galickiej” i „O wojnie domo-wej”) nie mają sobie równych ani w historiografii greckiej, ani rzymskiej.
Na końcu chciałbym opisać Naukę.
Wraz z pogłębieniem wiedzy na świat coraz większe znaczenie zyskiwała w Rzymie nauka. Uprawiano ją jednak wyłącznie w celach praktycznych, zgodnie z zasadniczą postawą Rzy-mian, podporządkowując ją potrzebą rzymskiego życia. I tak matematyka stała się nauką po-mocną w miernictwie czy architekturze, geografia miała wyłącznie charakter opisowy, astro-nomia służyła do uporządkowania kalendarza. Szczególnie rozwinęły się badania nad staro-żytnościami rzymskimi. Człowiekiem, który położył największe zasługi w tej dziedzinie, był Marek Terencjusz Warron. Napisał on encyklopedie obejmującą gramatykę, retorykę, mate-matykę, astrologię, muzykę, medycynę, zatytułowaną: Disciplinarum libri IX (Dziewięć ksiąg nauk).
Wzrost dobrobytu i długotrwały pokój spowodował rozwój oświaty z głównymi ośrodkami w miastach. Jedynie bowiem tutaj istniały prywatne szkoły, w których pobierała naukę młodzież średnio zamożna, gdyż tylko bogaci mogli sobie pozwolić na posiadanie do-mowego nauczyciela. Poza elementami, tj. nauką czytania, pisania i rachowania, przyswajała sobie w nich młodzież znaj
omość najwybitniejszych dzieł autorów łacińskich i greckich, po-etów i prozaików, nadto nabywała wiadomości z innych dyscyplin, z matematyki, astronomii i geografii. Natomiast retoryki dorastająca młodzież uczyła się na wyższych uczelniach.
Przedstawione prze zemnie osiągnięcia cywilizacyjne odegrały ważną rolę w rozwoju kultury europejskiej.
