POWSTANIE CHMIELNICKIEGO
Na Ukrainie istniało wiele konfliktów: różnice językowo-etniczne pomiędzy polskimi właścicielami dóbr ziemskich a ukraińską ludnością chłopską, upośledzenie prawosławia wobec katolicyzmu i unii, konflikt między aspiracjami Kozaków a dążeniem magnaterii kresowej do poddania kozaczyzny systemowi pańszczyźnianemu. Główną kwestią sporną pozostawało określenie statusu prawno-politycznego i społecznego Kozaków. Opór Kozaków wobec prób narzucenia im poddaństwa doprowadził kilkakrotnie do wybuchu powstań kozackich, za każdym razem krwawo tłumionych. Napiętą sytuację wykorzystał jeden z dowódców wojska zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki. W styczniu 1648 r wzniecił on na Siczy powstanie, którego rozwój wymknął się spod jego kontroli. W pierwszym etapie powstania Kozacy sprzymierzeni z Tatarami pokonali wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i pod Piławcami i doszli do Lwowa i Zamościa. Ich zwycięstwa spowodowały wybuch powstania chłopskiego na całej Ukrainie. Ofiarami powstańców padła szlachta, kler katolicki oraz Żydzi. Ci ostatni przestrzegani byli jako sprzymierzeńcy magnatów, ponieważ ściągali dla nich podatki, zarządzali folwarkami, młynami, karczmami. Zamęt i panikę, które ogarnęły Ukrainę, spotęgował zgon króla Władysława IV w maju 1648 r. Potem królem został Jan Kazimierz Waza. W okresie elekcji o wpływ na sytuację walczyły dwie grupy polityków. Jedni pragnęli uśmierzyć powstanie poprzez rokowania z Chmielnickim i ustępstwa wobec Kozaków, drudzy zaś ten sam cel chcieli osiągnąć poprzez szybką militarną rozprawę z buntownikami. Nowy król skłaniał się ku rozwiązaniu siłowemu. W drugim etapie powstania Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne na wielką skalę. Potem nastąpiło zawarcie z Chmielnickim umowy. Przewidywały one wyodrębnienie na Ukrainie terytorium podległego hetmańskiej władzy Chmielnickiego i utrzymanie znacznego rejestru kozackiego. Przeciwko porozumieniom z Rzeczpospolitą buntowała się ludność Ukrainy. Na Podhalu były rozruchy chłopskie. W trzecim etapie powstania doszło do ingerencji Rosji, która zainteresowana była rozciągnięciem swych wpływów na Ukrainę. W 1654 r w Perejasławiu zapadła decyzja o przyłączeniu Ukrainy do Rosji i poddaniu kozaczyzny zwierzchnictwu cara. Ugoda perejasławska wywołała natychmiast wojnę polsko-rosyjską. Ukraina stała się terenem międzynarodowej rywalizacji. Chmielnicki porozumiewał się ze Szwecją i Siedmiogrodem w sprawie rozbioru Rzeczpospolitej i utworzenie niezależnego państwa na Ukrainie. Jan Wyhowski doprowadził do ugody z Polską w Hadziaczu w 1658 r. Po krwawych doświadczeniach z poprzednich lat ludność ukraińska nie ufała już żadnym porozumieniom z Polakami.
