Plan:
1. Kształtowanie się potęgi Mongołów.
a ) ustrój społeczny
b ) organizacje plemienne
2. Państwo Czyngis-chana.
a ) Temudżyn
b ) pierwsze podboje
c ) podbój Azji Środkowej
d ) walki w Europie Wschodniej
3. Podboje następców Czyngis-chana.
a ) podział państwa
b ) ujarzmienie Rusi
c ) wyprawa na Węgry i Polskę
4. Ekspansja mongolska w Azji Zachodniej.
5. Rozkład Imperium Mongolskiego.
6. Wojskowość mongolska.
a ) siły zbrojne
b ) taktyka
c ) strategia
7. Ocena własna.
Na Dalekim Wschodzie powstawała potęga, która miała zaważyć w nie-dalekiej przyszłości na losie ziem ruskich. W XII wieku plemiona mongolskie koczujące na terenach dzisiejszej Mongolii, Mandżurii i południowo-wschodniej Syberii weszły w okres głębokich przemian społecznych. Ich rodowy ustrój uległ ostatecznemu rozkładowi, następowało rozwarstwienie członków dawnej wspólnoty rodowej. Te rodziny, które potrafiły wówczas różnymi drogami zdo-być sobie dostatki i niewolników oraz uzależnić od siebie zubożałych członków rodu, znalazły się na czele wspólnot nowego typu. Zwane były ordami i miały charakter militarny. Ordy łączyły się w większe jednostki – plemiona. Rządzili nimi wodzowie, których władza nad współplemieńcami była nieograniczona. Przysługiwał im tytuł chana. Pod wpływem kontaktów z cywilizowanymi lu-dami z południa i zachodu różnicowały się miejscowe społeczeństwa. Wyłoniła się grupa starszyzny plemiennej, tzw. nojonów – posiadaczy najliczniejszych stad, które wypasali uzależnieni od nich aratowie. Pojawił się feudalizm ko-czowniczy. Nojonowie tworzyli wokół siebie zbrojne drużyny, złożone z nuke-rów, którym za służbę wojenną oddawali w użytkowanie pewna liczbę bydła. W walkach między nojonami wyrastały organizacje plemienne, z których kształto-wały się pierwsze państwa barbarzyńskie. Co jakiś czas jeden z wodzów jedno-czył kilka plemion. Najsilniejsze z tych związków stworzyli Kereici, Najmani, Tatarzy oraz Tajdżuci, na czele których stanął Kajdu, przodek Czyngis-chana. Założył on chanat sprzymierzony z Kitanami, którzy w XI w. Pretendowali do zwierzchnictwa nad stepami mongolskimi. Mongołowie wierzyli, że w wodzie, ogniu, słońcu i wiatrach żyją dobre i złe duchy. Odziani na biało szamani komu-nikowali się ze światem duchów poprzez sny i śpiew. Stykając się z nowymi kulturami Mongołowie stopniowo zarzucili wiele ze swych tradycji.
Przyszły władca Mongolii – Temudżyn – pochodził z bocznej linii rodu Kajdu. Jego ojciec władał dość obszernymi terenami w dolinie rzeki Onon. W krwawych walkach Temudżyn skupił wokół siebie szereg plemion mongolskich i w około 1197 roku sięgnął po władze chana, przybierając tytuł Czyngis-chana. Rywalizował z nim inny wódz mongolski, Dżamucha. Temudżyn z pomocą To-grula i posiłków dżurdżeńskich w 1202r. podporządkował sobie Tatarów. Na-stępnie uderzył na rywala, któremu pomagał dawny protektor Temudżyna To-grul. Odniósł nad nim wielkie zwycięstwo, a następnie podbił Najmanów. Od tego czasu jego władza w Mongolii była niezaprzeczalna. W 1206r. na zjeździe nojonów nad Ononem, nadano mu najwyższy tytuł – chagana. Czyngis-chan przystąpił teraz tworzenia jednolitej organizacji państwowej, która miała przede wszystkim służyć celom wojennym. Głównym celem Temudżyna było zawład-nięcie bogatymi terenami rolniczymi i miastami środkowej i wschodniej Azji. Początkowo podporządkował on sobie częściowo osiadłe ludy tureckie – Ujgu-rów i Tangutów. W 1211r. Mongołowie wtargnęli do północnych Chin, na treny państwa Dżurdżenów – Cin. Nie mający poparcia miejscowej ludności, szybko ulegli i w 1215r. stracili swą stolice Czung-tu, dzisiejszy Pekin. Równocześnie z kampanią chińską, Mongołowie toczyli walki w Turkiestanie (1209r.). W 1219r. rozpoczął się podbój Azji Środkowej. Pod koniec XII w. powstało tam państwo chorezmijskie, założone przez namiestnika Seldżuków, Kutb ad-Dina (Moham-meda I), który przybrał tytuł szacha. Jego następcy, zwłaszcza Mahommed II, doszli do znacznej potęgi i opanowali tereny Morza Kaspijskiego i Arabskiego aż po Indie. Mahommed skupił swe wojska w obronnych miastach, licząc na to, że koczownicy nie będą w stanie przeprowadzić długotrwałego oblężenia. Tak się jednak nie stało, gdyż Mongołowie wytrwale oblegali miasta, a chińskie ma-chiny oblężnicze stanęły na wysokości zadania. Wkrótce Chodżent i Otrar ska-pitulowały, po nich zaś Buchara i Samarkanda. Armia szacha stojąca bezczynnie nad Amu-darią, na wieść o zbliżających się Mongołach rozpierzchła się. Sam szach uciekł na wysepkę na Morzu Kaspijskim, gdzie wkrótce zmarł. Do 1231r. z Mongołami bezskutecznie walczył jego syn Dżalal ad-Din. Nieliczni jego żoł-nierze wtargnęli do Syrii i Palestyny, a wkrótce opanowali Jerozolimę. Przy-puszcza się, że Czyngis-chan dążył do połączenia pod swym panowaniem wszystkich ludów mongolskich i tureckich. Dlatego też po podboju Chorezmu skierował się ku stepom Europy Wschodniej. Po splądrowaniu Armenii i Azer-bejdżanu Mongołowie w 1221r. wkroczyli od południa na tereny Europy, pod dowództwem Dżebego i Sübedeja. Rozgromiwszy Alanów, uderzyli na Połow-ców, którym przybyli na pomoc książęta ruscy. W bitwie nad rzeką Kałką Rusi-ni i Połowcy ponieśli zupełną kleskę, a w 1223r. wymordowano jeńców wraz z książętami. Wkrótce Mongołowie uderzyli na Bułgarów nadwołżańskich, po czym wycofali się przez stepy kaspijskie do Azji. Obronną ręką wyszła Ruś, którą Mongołowie zostawili na razie w spokoju, zajęci zdobywaniem Krymu i Stepu Kipczackiego.
Czyngis-chan zmarł w 1227r. Swoje państwo podzielił na cztery części. Poszczególne części otrzymali jego trzej synowie: Ugedej – Mongolię Zachod-nią, Tuluj – Mongolię Wschodnią, Czagataj – Turkiestan. Czwartą część, obej-mującą Chorezm i Step Kipczacki, otrzymał jego wnuk Batu. Jedność państwa została utrzymana przez wyznaczenie wielkiego chana, którym został Ugedej. Na wschodzie zagarnął resztę Chin, opanował Koreę i zaatakował południowe Chiny. Równocześnie prowadził walki w Iranie oraz narzucił swe zwierzchnic-two Azerbejdżanowi (1231r.) i Gruzji (1239r.). Sübedej, który w imieniu Batu-chana objął naczelne dowództwo w 1236r. zaatakował państwo Bułgarów kam-skich. W 1237r. ruszył na Ruś Zaleską, paląc kolejno Riazań, Kołomnę, Mo-skwę, Włodzimierz nad Klaźmą, Suzdal i Rostów. Sam książę włodzimierski Jerzy Wsiewołodowic stracił życie w bitwie nad rzeką Sitą 4 marca 1238r. Woj-ska Sübedeja skierowały się na południe na Czernihów i Kijów. Lecz wieść o buncie, który wybuchł na południu stepu Kipczackiego, zmusiła go do przerwa-nia kampanii i zawrócenia spod Kozielska w stepy. W ciągu 1239r. nastąpiła krwawa rozprawa z Połowcami, którzy zostali ostatecznie rozbici. W 1240r. Mongołowie, w Europie zwani Tatarami, po rozprawieniu się z buntownikami, podjęli dalsze podboje. Po dłuższym oblężeniu zdobyli i zniszczyli Kijów, który już nigdy nie odzyskał znaczenia gospodarczego i politycznego. Opanowali tez Wołyń i Halicz. Właściwym celem tej kampanii miało być zdobycie Węgier. Dowództwo tatarskie (mongolskie) skierowało część sił przeciwko Polsce i Siedmiogrodowi, chcąc pozbawić Węgry pomocy sąsiedzkiej. W 1240r. silne pojazdy tatarskie wtargnęły do Polski i po zdobyciu przewodników wycofały się na wschód. Tatarzy powrócili do Polski. Zdobyli Sandomierz i dzieląc się na trzy części rozpoczęli pustoszenie ziem polskich. Oddział kierujący się ku Ma-łopolsce napotkał i rozbił pod Chmielnikiem połączone rycerstwo sandomierskie i krakowskie, po czym zajął Kraków. 9 kwietnia 1241r. doszło do walnej roz-prawy pod Legnicą. Zakończyła się ona pogromem chrześcijan i śmiercią księ-cia Henryka Pobożnego. Po spustoszeniu Śląska oraz Łużyc korpus tatarski ru-szył na Morawy, aby odciąć Węgry od ewentualnej pomocy z Czech. Tymcza-sem główne siły tatarskie, po sforsowaniu Przełęczy Użockiej, wdarły się na Węgry i rozpoczęły w straszliwy sposób pustoszyć kraj. 11 kwietnia 1241r. pod Mohi nad rzeką Slaną Bela IV zastąpił drogę Mongołom, ponosząc całkowitą klęskę. W tym czasie korpus mongolski działający w Siedmiogrodzie zajął Hermanntadt i dotarł do Dunaju. Wojska mongolskie w pościgu za Węgrami dotarły aż do Wiednia, grożąc opanowaniem całej Zachodniej Europy. Ratun-kiem dla Europy stały się spory dynastyczne po śmierci Ugedeja, w końcu 1241r. Wiosną 1242r. wojska Batu-chana wycofały się aż za Karpaty.
W rezultacie ugody między potomkami Czyngis-chana w 1246r. władzę w państwie objął syn zmarłego Ugedeja – Gujuk. Po jego śmierci (1248r.) w wyniku nowych walk tron przeszedł w ręce synów Tuluja: Möngke (1251r.) i Kubilaja (1260r.). Po ostatecznym opanowaniu Iranu, ekspansja mongolska zo-stała skierowana na muzułmański Bliski Wschód. W 1243r. wódz mongolski Baczu-nojon zadał druzgocącą klęskę sułtanowi ikonijskiemu Gijas-ad Dinowi Kejchuserowi II pod Sebastią. Opanował tereny po rzekę Halys i zmusił do uznania zwierzchnictwa mongolskiego Ikonium, Gruzję i cylicyjskie królestwo armeńskie. Podboje te kontynuował brata wielkiego chana Möngke – Hulagu, który jako ułus otrzymał w tym czasie Iran. W 1258r. zniszczył Bagdad, który uległ wówczas straszliwemu spustoszeniu. Jego ludność w znacznej części wy-mordowano. Hulagu miał zamiar podbić Sułtanat Egipski. W 1259r. opanował Mezopotamię. W 1260r. armia Hulagu stanęła w Syrii, gdzie jednak doznała porażki z rąk egipskiego mameluckiego sułtana Bajbarsa. Cała kampania syryj-ska została przerwana, z powodu śmierci jego brata i sporu o następstwo po nim. Ostatnim z wielkich zdobywców mongolskich był brat Möngke i Hulagu, Ku-bilaj. Skoncentrował swą działalność na podboju Chin. Po zaciętych walkach w 1279r., państwo Sungów (dynastia władająca w Chinach)zostało ostatecznie podbite, a granice imperium mongolskiego sięgnęły do Birmy i Wietnamu. Ku-bilaj zamierzał również podbić Japonię, lecz w 1281r. jego wielka flota została rozbita. Niepowodzeniem też skończyła się wyprawa na Jawę (1292-93r.), od-parta przez władców silnego, dopiero rozwijającego się państwa Madjapahit.
Kubilaj był ostatnim wielkim chanem, którego autorytet uznawano w ca-łym świecie mongolskim. Wyznawał głównie buddyzm, ale interesował się tak-że innymi religiami, dlatego chętnie podejmował obcokrajowców. Około 1275 roku na jego dwór zawitał słynny wenecki podróżnik Marco Polo i spędził u niego 17 lat. Po śmierci Kubilaja w 1294r., władza wielkich chanów ograniczo-na została do właściwej Mongolii i Chin. Państwo było rozbite na cztery c
zęści. Oprócz Wielkiego Chanatu, który obejmował Mongolię, Chiny i Tybet, nieza-leżność polityczną uzyskały chanat kipczacki oraz Złota Orda, chanat turkie-stański i chanat perski. Wzajemne poczucie obcości wzmagały różnice wyzna-niowe między poszczególnymi ułusami. W 1368r. Hang-wu wypędził z Pekinu ostatniego cesarza mongolskiego i założył nowa dynastię Ming, otwierając no-wy okres świetności w historii Chin. W 1370r. władcą w Środkowej Azji został Timur, który odzyskał przejściowo kontrolę nad dawnym imperium Czyngis-chana. Przez ponad 30 lat siał postrach wśród mieszkańców Azji i Europy, od Delhi po Moskwę. W 1526r. w prostej linii potomek Timura obalił sułtana Delhi i założył dynastię Mogołów.
Liczne zwycięstwa Mongołowie mogli osiągać dzięki silnej, dobrze zor-ganizowanej armii. Wojsko mongolskie uzupełniane było na zasadzie po-wszechnego obowiązku służby wojskowej. Na wypadek wojny na wezwanie chana lub jego namiestników obowiązani byli stawić się wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni, a więc od wieku młodzieńczego do lat sześćdziesięciu, pochodzący zarówno z klasy feudalnej, jak i spośród ludności zależnej i podda-nej. Armia mongolska składała się w zasadzie z jednego rodzaju wojska. Była to bardzo ruchliwa i zwrotna jazda. Oddziały piechoty używane były jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Organizacja opierała się na systemie dziesiętnym. Najwyższe organizacyjno-taktyczne jednostki liczące po 10000 wojowników zwane były tumenami. Tumeny dzieliły się na pułki (hezar), liczące po 1000 wojowników. Pułki dzieliły się na setki, a setki na dziesiątki. Jazda dzieliła się na ciężką i lekką. Liczebnie niewielka ciężka jazda posiadała uzbrojenie ochronne i zaczepne. Uzbrojenie ochronne stanowiły pancerze z pasów prażonej w ogniu skóry bawolej oraz skórzane lub metalowe hełmy. Zaczepne uzbrojenie składało się z oszczepu (włóczni), lekko zakrzywionej szabli, arkana i topora. Lekka jazda nie posiadała uzbrojenia ochronnego. Jej broń zaczepną stanowiły przede wszystkim łuki. Każdy wojownik miał dwa łuki i trzy kołczany na strzały. Mongołowie używali trzech rodzajów strzał: długich – do przebijania pancerzy, średnich – do zwykłego użytku w walce i krótkich – do strzelania do koni. Szyk bojowy wojsk mongolskich składał się z trzech elementów: linii ubezpieczeń, linii bojowej (siły głównej) oraz odwodu. Pomiędzy poszczegól-nymi elementami ugrupowania bojowego pozostawiano zawsze odstępy dla za-bezpieczenia giętkości i swobody manewru, którego były trzy rodzaje: otoczenie silnego przeciwnika, obejście jednego ze skrzydeł przeciwnika i manewr od-wrotowy, który polegał na wciągnięciu wroga w obrany teren, a następnie oto-czenie go i zlikwidowanie. Zwycięskie bitwy Mongołowie zawsze kończyli po-ścigiem, który miał na celu dopełnienie klęski przeciwnika. Dobrze zorganizo-wane było kierowanie walka. Dowódcy oddziałów wydawali rozkazy ze swych stanowisk dowodzenia. Istniały swego rodzaju sztaby. Charakterystyczną cechą strategii Mongołów były staranne przygotowania do działań wojennych. Mon-gołowie zbierali dokładne wiadomości o siłach zbrojnych i taktyce przeciwnika oraz o sytuacji politycznej jego kraju. Mongołowie prawie zawsze dążyli do roz-strzygnięcia działań w bitwie w otwartym polu. Bardzo niechętnie oblegali mia-sta (twierdze). Woleli najpierw rozbić wojska nieprzyjaciela w polu, by później nie obawiać się odsieczy. Dzięki tym wszystkim cechom Mongołowie odnosili zwycięstwa nad wojskami państw azjatyckich i rycerskimi armiami feudalnej Europy. Wiele z tych elementów wytworzyli sami, a część przejęli od Chińczy-ków.
Mongołowie stworzyli największe imperium świata. Na czas tych wszyst-kich walk potrafili się zjednoczyć. Uważam, iż byli oni bardzo okrutni. Nisz-czyli wiele wspaniałych miast, a ich ludność w całości mordowali. Z pewnością Europa pod panowaniem Mongołów nie wykształciłaby tak wspaniałej kultury.
LITERATURA:
– Tadeusz Manteuffel, „Historia Powszechna – Średniowiecze”, wydanie V. PWN, Warszawa 1990, str. 249 – 259.
– Benedykt Zientara, „Historia Powszechna Średniowiecza”, wydanie V. Trio, Warszawa 1996, str. 274 – 282.
– Janusz Sikorski, „Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX”, wydanie II poprawione i uzupełnione. Wydaw-nictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975, str. 207 – 210
– Multimedialna Historia Świata – Optimus Pascal Multimedia.
