Krolestwo Polskie przed wybuchem powstania Styczniowego:
Na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w polowie XIX w. silniej niz poprzednio zaczal rozwijac sie przemysl. Wyprodukowane towary wywozono na wschod, gdyz granica celna miedzy Krolestwem a Rosja zostala zniesiona. Rozwoj gospodarczy coraz konieczniejszym czynil przeprowadzenie reformy agrarnej, ostateczne zniesienie panszczyzny i uwlaszczenie chlopow.
Wojna Krymska – jej skutki byly jednymi z wazniejszych przyczyn wybuchu powstania, gdyz po wojnie z Turcja Rosja zostala powaznie oslabiona, a jej mocarstwowe zamiary znacznie ograniczone, rowniez jej pozycja na arenie miedzynarodowej zostala naruszona. Pod pretekstem opieki nad miejscami swietymi w Palestynie Rosja w ostrej formie zazadala ingerowania w wewnetrzne sprawy panstwa tureckiego. Opor Turcji stal sie powodem do wszczecia w 1853 roku krokow wojennych. Poczatkowo wojska rosyjskie odnosily sukcesy. Jednak Anglia, Francja, a pozniej takze Sardynia poparly Turcje i przystapily do wojny, okazalo sie ze Rosja nie byla do niej przygotowana.
Najwazniejsze dzialania wojenne toczyly sie na Polwyspie Krymskim. Floty panstw zachodnich wplynely na Morze Czarne i wysadzily na Krymie armie, ktore po zacietym oporze zdobbyly twierdze Sewastopol. Zdecydowalo to o losach wojny. Tymczasem zmarl Mikolaj 1, a jego nastepca Aleksander II podjal rokowania pokojowe z aliantami i w roku 1856 na kongresie paryskim podpisal traktat pokojowy. Rosji zakoazano utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym i zmusozno ja do rezygnacji z protektoratu nad Moldawia i Woloszczyzna. W roku 1859 oba ksiestwa polaczyly sie pod berlem Aleksandra Kuzy w jedno panstwo – Rumunie. Pokoj paryski zahamowal wiec nacisk Rosji na Turcje.
Wojna przeciwko Rosji wywolala nowe nadzieje wsrod czesci przywodcow emigracji polskiej. Adam Czartoryski zostal uznany przez panstwa zachodnie za przedstawiciela sprawy polskiej i probowal organizowac oddzialy polskie. Takze general Wladyslaw Zamoyski, zwiazany z Czartoryskim, tworzyl na Balkanach polska dywizje na zoldzie angielskim, a Mickiewicz pojechal do Konstantynopola dla poparcia tych dazen. W toku tych zabiegow zmarl.
W Rosji nastapil gleboki kryzys wewnetrzny. Konieczne stalo sie przeprowadzanie reform (szcegolnie chlopskich).
Kryzys mocarstwa zdawal sie otwierac nadzieje na zlagodzenie polityki wobec Polakow. Gdy w Polsce nastapily masowe manifestacje patriotyczne rzad carski zajety uwlaszceniem w samej Rosji i nie przygotowany do zdlawienia ruchu polskiego zgodizl sie na ustepstwa.
W okresie tym Aleksander Wielopolski – konserwatysta dyrektor Komisji Wyznan i Oswiecenia Publicznego, wyrosl na glownego przedstawiciela administracji w Krolestwie. Pragnal on niewatpliwie wykorzystac oslabienie caratu, aby uzyskac wieksze niz dotad prawa dla Krolestwa, i to on wlasnie byl inicjatorem wiekszosci reform. Zarazem jednak opowiadal sie za bezwzglednym utrzymaniu lacznosci z Rosja i prowadzil polityke nie liczaca sie zupelnie z nastrojami spoleczenstwa.
Krwawe tlumienie manifestacji radykalizowalo jeszce bardziej inteligencje, rzemieslnikow i robotnikow. Coraz wyrazniejsze stawalo sie dazenie do powstania, choc wysuwano rozne programy dzialania.
Biali:
Burzuazja (Towarzystwo Rolnicze) – Andrzej Zamoyski, Leopold Kronenberg:
– unikanie powstania bo grozilo represjami
– uzyskanie autonomi metodami pokojowymi
– przeciwnicy radykalnych reform ( natychmiastowego uwlaszcenia)
– zwolennicy pracy organicznej(wspoldzialania narodu na zasadzie jednego wilkiego organizmu – spoleczenstwa)
Czerwoni:
Studenci, oficerowie, czlonkowie tajnych zwiazkow – Jaroslaw Dabrowski
– zwolennicy akcji powstanczej
– bezwaronkowe obalenie cara
– odzyskanie niepodleglosci
– zjednoczenie grop politycznych
– natychmiastowe reformy (uwlaszcenie chlopow)
Najgoretszym przeciwnikiem powstania byl Wielopolski, ktory widzial w nim tylko niebezpieczenstwo niepotrzebnych ofiar i zaprzepaszczal calej swej polityki. Chcial przedewszystkim rozbic czerwonych, sadzac ze umozliwi mu to pozyskanie bialych. DLa wykorzystania swych celow postanowil wykorzystac pobor do wojska rosyjskiego.
Normalnie pobor odbywal sie w drodze losowania, przy czym bogaci mogli kupic zastepcow na swoje miejsce. Tym razem miala to byc jednak branka, ktora polegala na tym, ze powolywano pod bron, do sluzby w odleglych czesciach panstwa mlodziez wedlug przygotowanych list imiennych. Na listach tych znajdowalo sie wielu dzialaczy obozu rewolucyjnego lub mlodych mezczyzn podejrzanych o przynaleznosc do spiku.
Komitet Centralny znalazl sie w trudnej sytuacji. Powstanie nie bylo jeszcze przygotowane, wybuchnac mialo dopiero na wiosne. Niemniej dopuszczenie do branki oznaczaloby rozbicie trzonu organizacji.
Gdy w polowie 1863 roku wladze rosyjskie przystapily do przeprowadzenia branki w Warszawie, zagrozona mlodziez opuscila stolice, chroniac sie w okolicznych lasach. Branka na prowincji spodziewana byla w kilka dni pozniej. Dla jej uprzedzenia wyznaczono wybuch powstania na dzien 22 stycznia 1863 roku.
W dzien wybuchu powstania Komitet Centralny przeobrazil sie w Tymczasowy Rzad Narodowy. Jednoczesnie rzad ten opublikowal manifest powstanczy. Wzywal w nim narody :polski, litwy i „ruski” do walki z zaborca, zarazem uroczyscie oglaszal zniesienie roznic stanowych oraz natychmiastowe uwlaszczenie. Ziemianstwu obiecano odszkodowanie z funduszy panstwowych. Bezrolni otrzymac mieli – trzymorgowe gospodarstwa.
Osiagniecie powazniejszych sukcesow bylo niemozliwe wobec wyraznej przewagi oddzialow rosyjskich.. Doniosla role odegral w tych dniach mlody naczelnik Warszawy – Stefan Bobrowski, staral sie aby powstaniu nadac charakter ludowy.Na wodza powstania powolano Mieroslawskiego. Jednak pod jego dowodtwem powstancza armia ien odniosla wielkich sukcesow, a wyrozniajacy sie w walce Langiewicz zostal kolejnym dyktatorem. W tym samym czasie do powstania przylaczyli sie Biali, starajac sie uchwycic kierownictwo w swoje rece. Mimo zwyciestw w obliczu nadciagajacych sil wroga, Langiewicz podzielil swoj oddzial, a sam przeszedl granice austriacka i zostal internowany przez Austriakow. Wkrotce potem Biali opanowali kierownictwo powstania i utworzyli nowy rzad.
Zawiodly natomiast nadzieje Bialych na pomoc zagranicy. Rzady Francji, Anglii i Austrii ograniczyly sie do przesylania not, w ktorych zadaly zapewnienia Krolestwu autonomi.
Nie mogac zlikwidowac partyzantki, wladze chwycily sie metody terroru i stosowania odpoiwedzialnosci zbiorowej.
Rzad Narodowy ktoremu usuwal sie grunt spod nog oddal wladze w rece Romualda Traugutta. Mimo wielkich trudnosci nowy dyktator zdolal podtrzymac upadajace powstanie. Szlachta odchodzila od powstania, a miasta znajdowaly sie pod nieustannym terororem. Traugutt reorganizowal wojsko, oddzialy przeksztalcal w regularne kompanie, pulki i korpusy. Wydal zakaz rozpraszania oddzialow, polecil wznowic propagande u ludzi, zaniedbana w okresie przewagi Bialych. W rezultacie stworzono zaplecze dla partyzantow, co umozliwilo przetrwanie zimy.
Wladze rosyjskie odpowiedzialy na to jeszcze ostrzejszymi srodkami i ofensywa wojskowa.
Jeszcez w trakcie walk wladze opublikowaly ukaz o uwlaszczeniu chlopow. Carat chcial w ten sposob odciagnac wiec od powstania.
Kleska powstania byla ogromnym wstrzasem dla Polakow. Poniesiono wielkie straty w ludziach, szlachta potracila majatki. Trwalym osiagnieciem powstania bylo wszakze przeprowadzenie uwlaszcenia w Krolestwie. Na tej podstawie mogly sie tam rozwijac nowe stosunki gospodarcze, a nawet formowac nowoczesne spolecznstwa kapitalistyczne. Powstanie Styczniowe stanowilo moment zwrotny w tworzeniu sie nowoczesnego narodu polskiego…
