WYBUCH POWSTANIA
Wybuch powstania został przyspieszony na skutek ogłoszenia przymusowego poboru do wojska rosyjskiego (tzw. branki), obejmującego szczególnie zaangażowaną politycznie młodzież. W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie, a Komitet Centralny został przekształcony w Tymczasowy Rząd Narodowy. Początkowo naczelnikiem powstania został, nieobecny w kraju, Ludwik Mierosławski. Ogłoszony Manifest do Narodu wzywał wszystkich do walki przeciw rządom carskim. Wydane zostały także dekrety uwłaszczeniowe, w których:
– zniesiono różnice stanowe
– nadano chłopom ziemię
– właścicielom ziemskim obiecano odszkodowania, które miało wypłacić przyszłe państwo polskie
– bezrolni i chłopi nie mający ziem, za udział w powstaniu mieli otrzymać ziemię z dóbr narodowych
Początkowo powstańcy odnosili pomniejsze sukcesy, ale nie udało im się opanować żadnego większego miasta, skąd mógłby prowadzić działania Rząd Tymczasowy. Jednak, mimo znacznej przewagi Rosjan oraz braku w szeregach powstańczych wykwalifikowanej kadry i wyposażenia, postanie nie upadło.
DZIAŁANIE RZĄDU NARODOWEGO I INGERENCJA BIAŁYCH W POWSTANIE
Naczelnikowi Warszawy, Stefanowi Bobrowskiemu, udało się zreorganizować powstańców, zorganizować zaopatrzenie i łączność. Wprowadził on też w życie dekret uwłaszczeniowy, odebrany jednak dość biernie przez chłopów. W lutym 1863 roku podpisana została prusko – rosyjska konwencja Alvenslebena o wzajemnej pomocy i współpracy przy zwalczaniu powstania w Polsce. Doprowadziło to do poparcia sprawy polskiej przez Anglię i Francję oraz uaktywnienie się Hotelu Lambert. Do powstania przyłączyli się biali, i z ich inicjatywy 11 marca dyktatorem został Marian Langiewicz. Mimo zwycięskich bitew (Staszów, Grochowiska), poniósł on jednak dotkliwe straty i został internowany z Galicji. W maju Tymczasowy Rząd Narodowy przekształcił się w Rząd Narodowy, składający się z 5 członków, którym podlegały wydziały: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, wojska, skarbu i prasy. Łącznikiem między nimi był sekretarz stanu. Powstało też niezależne sądownictwo. Ogólnie stworzono sprawnie działający, podziemny aparat państwowy. W czerwcu biali ponownie przejęli władzę z Karolem Majewskim na czele. Ich działania jednak hamowały tylko prace Rządu Narodowego i wprowadzanie w życie dekretów uwłaszczeniowych.
DZIAŁANIA WOJENNE I PARTYZANTKA
Ze względu na bardzo skromne zaplecze militarne oraz przewagę wojsk rosyjskich, powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej. Z tego względu nawet niewielkie potyczki uznawano za bitwy. Do jednej z większych doszło pod Birżami, gdzie oddziały Zygmunta Sierakowskiego zostały rozbite przez wojska carskie. Szeregi powstańcze liczyły około 20 tys. walczących, wśród których znajdowali się liczni obcokrajowcy: oficerowie rosyjscy i ukraińscy oraz ochotnicy z Włoch (Francesco Nullo), Francji, Niemiec, Węgier i Czech.
DYKTATURA ROMUALDA TRAUGUTTA I UPADEK POWSTANIA
We wrześniu 1863 biali zostają ostatecznie obaleni, a dyktatorem powstania zostaje Białorusin Romuald Traugutt. Reorganizuje on wojsko, propaguje dekrety uwłaszczeniowe, dzięki czemu chłopi zaczynają przestępować do powstania. Niestety wojska rosyjskie zdobywają przewagę, Polacy ponoszę klęski m.in. pod Opatowem (gen. Józef Hauke-Bosak). 2 marca 1864 roku car wydaje ukaz uwłaszczeniowy, w którym obiecuje chłopom ziemię, na gorszych warunkach, ale realnie. Propaganda rosyjska wykorzystywała w walce z powstaniem mit o złych polskich panach i dobrym carze. 11 kwietnia 1864 roku władze powstańcze zostały aresztowane, a 5 sierpnia 1864 Romuald Traugutt wraz z 5 członkami rządu został rozstrzelany.
SKUTKI POWSTANIA
– likwidacja resztek odrębności Królestwa Polskiego
– represje Polaków i masowe zsyłki na Syberię, zintensyfikowanie rusyfikacji
– straty ludnościowe, materialne i moralne
– rozwój procesu uwłaszczeniowego, zapoczątkowanie tworzenia się nowoczesnego społeczeństwa
– kolejna tragiczna rocznica wspominana i dyskutowana do dnia dzisiejszego
