Kultura rzymska w ciągu stuleci uległa wielu przemianom. Rzymianie byli początkowo mieszkańcami niewielkiego miasta-państwa. W miarę upływu czasu ich państwo bardzo się powiększyło, a oni sami zetknęli się z kulturami rozmaitych ludów. Wiele z nich reprezentowało kultury starsze i bardziej atrakcyjne od rzymskiej. Stąd też Rzymianie ulegli po części urokowi tych kultur, lecz jednocześnie wnieśli do dorobku kulturowego ludzkości swój własny oryginalny wkład.
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo. Bez przesady można powiedzieć, że jest to największy pomnik antyku. Dzięki długiemu okresowi swego istnienia i sprawności administracyjnej cesarstwo rzymskie wytworzyło wzory organizacyjne naśladowane przez państwowości średniowiecza i czasów nowożytnych, przekazała najtrwalsze wartości kultury antycznej narodom europejskim, których znaczna część powstała na ziemiach zromanizowanych ludów imperium.
Prawo rzymskie wniosło ogromny, trudny do przecenienia wkład w rozwój systemów społecznych i prawnych wszystkich późniejszych kultur europejskich.
Początkiem historycznego rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic 441 r. p.n.e. Była to pierwsza kodyfikacja prawa dokonana na żądanie plebejuszy. Nazwa wzięła się stąd, że spisane na dwunastu tablicach prawo wystawiono na widok publiczny na Forum. Ustawy XII Tablic wprowadziły po raz pierwszy w dziejach rzymskich obowiązującą procedurę sądową. Oskarżyciel (actor) sam musiał sprowadzić pozwanego do sądu, wytoczyć swe racje przed sędziami. Nad wykonaniem wyroku czuwało państwo. Ważną rolę odgrywały raz ustalone formułki sądowe i obrzędy z nimi związane. Ustawa określiła sposób nabywania własności przez mancypację, drogą tą można było kupić ziemie, budowle i inne nieruchomości. W Ustawach specjalną ochronę znalazło prawo własności: przewidziano zabezpieczenie przed schodami, pozostawiono swobodę w sporządzaniu testamentów. Zawierała również system kar, określała karę odwetu i grzywny. Zakazywała chowania zmarłych w obrębie miasta, określała wystawność pogrzebów.
Ustawy XII Tablic komentowali od zarania republiki głównie kapłani jako znawcy prawa, gdyż była ona w dużej mierze związana z prawem sakralnym. Z biegiem czasu jednak przestali być wyłącznym autorytetem w zakresie prawa, to też wcześnie pojawili się w Rzymie wybitni znawcy prawa, którzy udzielanie porad prawnych traktowali jako pracę społeczną i służbę obywatelską zawsze wykonywaną honorowo. Oprócz znawców prawa, których porównać można do naszych adwokatów, działali również praktycy – specjaliści od postępowania sądowego. Znawcy prawa przez swe porady, odpowiedzi prawne udzielane publiczne na Forum czy prywatnie, przyczyniali się do dalszego rozwoju prawa cywilnego i prawa państwowego.
Początkowo czynności sędziowskie sprawowali konsulowie, ale już w roku 367 p.n.e. senat kreował nowego urzędnika sądowego dla Rzymian – pretora miejskiego. Funkcje pretora ograniczały się do przeprowadzenia śledztwa, wyroki natomiast wydawali w postępowaniu cywilnym sędziowie przysięgli wyznaczani spośród obywateli. Powołano osiem stałych sądów kryminalnych.
Dzięki działalności pretorów, wybitnych znawców prawa, w okresie cesarstwa rzymskiego nie było takiego przestępstwa, którego nie obejmowałoby prawo, ani takiej kary, którą by stosowano poza prawem.
Podstawy prawa cywilnego zostały założone. Rozwijało się ono pod wpływem życia. Wielkie zmiany terytorialne Rzymu, zwycięskie wojny, zmiany w układzie społecznym i majątkowym powodowało powstanie nowych norm ustawodawczych i przepisów. Oprócz mancypacji pojawił się nowy sposób nabywania własności przez tzw. pozorny proces sądowy. Wprowadzono do prawa pojęcie zasiedzenia własności, pojęcie umowy-zobowiązania, rozróżniono zawieranie małżeństw według obrzędu religijnego i świeckiego, uległa dalszemu rozwojowi instytucja państwowa.
W okresie rozkwitu republiki prawo cywilne wprowadziło wyraźne zróżnicowane pojęcia rzeczy na prawo do niej i jej posiadanie, na przykład w dzierżawie. W prawie rodzinnym ograniczono uprawnienia ojca rodziny wobec dorosłych synów i żony, ustalono okoliczności rozwodu, warunki podziału majątku małżeńskiego itp. W ten sposób dzięki działalności prawników ustaliły się fundamenty pod dalszy rozwój wszechstronnej myśli prawniczej w epoce cesarstwa.
Prawo rzymskie zezwalało obywatelowi na posłużenie się zastępcą prawnym przed sądem. Zastępcy prawni spełniali więc rolę dzisiejszych adwokatów. Sprawom przysłuchiwali się członkowie rodzin, krewni znajomi i ciekawscy. Na świadków powoływały strony zarówno mężczyzn, jak i kobiety. Miejsca rozpraw sądowych stanowiły bazyliki, ale przede wszystkim rynki. W procesie cywilnym sąd stosował jedynie kary pieniężne, w procesie karnym wymierzał różne kary: karę śmierci, skazanie na banicje i grzywnę pieniężną. Prawo cywilne odnosiło się jedynie do obywateli rzymskich. W skutek coraz to liczniejszego osiedlania się cudzoziemców w Rzymie wynikało wiele spraw spornych między samymi cudzoziemcami oraz między cudzoziemcami a Rzymianami. Dla ich rozpatrywania senat utworzył w roku 242 p.n.e. stanowisko drugiego pretora.
Prawo było wspólne dla wszystkich ludów, cechowała je duża prostota i elastyczność. Prawo powszechne wywodzili prawnicy z prawa naturalnego, wrodzonego wszystkim ludziom. Prawo powszechne zlało się z prawem cywilnym, tak że w końcowym okresie cesarstwa powstało jedno powszechne prawo państwa rzymskiego.
W cesarstwie rzymskim działał szereg znakomitych prawników m.in. Gajusz z Syrii, Paulus i Ulpianus, którzy usystematyzowali pojęcia prawne, wprowadzili nowe terminy, usunęli z prawa różnicie między grupami wolnej ludności. Ponadto ograniczono władzę ojca rodziny przez odjęcie mu prawa karania śmiercią, sprzedaży dzieci do niewoli.
W czasach Teodozjusza I spisano prawa rzymskie z lat 312 – 437. Ich wartość dla poznania świata późnego antyku jest nieoceniona. Już po upadku cesarstwa na Zachodzie, w Cesarstwie Wschodniorzymskim dokonano kolejnej wielkiej kodyfikacji. Dokonał tego znakomity prawnik Trybonian na rozkaz cesarza Justyniana. W 529 r. weszła w życie część kodeksu zawierająca zestaw obowiązujących edyktów cesarskich, a w 533 r. część zawierająca wszystkie orzeczenia prawników z okresu klasycznego uporządkowane w układzie rzeczowym. Dołączono do tego obowiązujący podręcznik prawa. Dzieło to nazywane jest Kodeksem Justyniana. Jest to fundamentalne źródło prawa rzymskiego i w takim też charakterze było i jest wykorzystywane aż do dzisiaj.
Zbiór ten składał się z trzech części:
1. Digesta Iustiniani (greckie Pandecta) – zbiór prawa zawierający w 50 księgach prawo rzymskie zachowane w dziełach prawników rzymskich;
2. Institutiones Iustiniani (533) – podręcznik prawa dla młodzieży studiującej prawo,
3. Codex Iustinianus – zbiór ok. 4600 konstytucji cesarskich ułożonych chronologicznie od konstytucji cesarza Hadriana (117-138) do najpóźniejszej justyniańskiej, wydanej w 534.
Rzymianie sformułowali pewne zasady systemu prawnego, które zachowują nadal swoją aktualność. Uważali oni, że prawem winny rządzić dwie zasady: aby prawo wynikało ze znajomości dobra i słuszności oraz aby żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Także i dzisiaj trudno podważyć ich słuszność. Wielowiekowa praktyka prawnicza spowodowała ukształtowanie się całego systemu norm i sposobów postępowania (np. procedury sądowej), które są stosowane do dzisiaj.
Tak więc uważam, że najważniejszym i najbardziej trwałym zabytkiem kultury antyku rzymskiego było jego prawo. Wniosło ono bardzo wiele do naszego dzisiejszego życia. Na nim opiera się współczesne sądownictwo, wiele praw ma pochodzenie rzymskie. Wartości cenione wówczas, i dzisiaj są bardzo ważne. Co ważniejsze, nie jest to tylko martwa litera. Prawo rzymskie żyje do dzisiaj, gdyż jest podstawą prawa nowożytnego.
Na koniec umieszczam kilka cytatów wyjętych z prawa rzymskiego, które pomogą nam zrozumieć jego cechy i dostrzec podobieństwo miedzy nim a naszym dzisiejszym prawem:
. „Consensus facit legem”- zgoda tworzy prawo,
. „Dura lex, sed lex”- surowe prawo, ale prawo,
. „Ignoranta iuris nocet”- nieznajomość prawa szkodzi,
. „Lex retro non agit”- prawo nie działa wstecz,
. „Audiatut et altera pars”- niechaj będzie wysłuchana i druga strona.
Bibliografia:
Arthur Cotterell i inni; „Cywilizacje starożytne”; Łódź 1990
Geoffrey Parker i inni; „Ilustrowana historia świata”; Warszawa 1995
Oktawiusz Jurewicz, Lidia Winniczuk; „Starożytni Grecy i Rzymianie”; Warszawa 1968
„Mała encyklopedia kultury antycznej”; Warszawa 1990
Maria Jaczynowska, Anna Mączakowa, Witold Tyloch; „Historia starożytna”; Warszawa 1974
Paul Veyne i inni; „Historia życia prywatnego od Cesarstwa Rzymskiego do roku tysięcznego”; Wrocław 1999.
