Schyłek średniowiecza przyniósł Polsce nie tylko wiele sukcesów w walce o pozycję w Europie, ale zapoczątkował problemy, które stały się treścią życia politycznego następnego okresu, kiedy w Polsce musiała konfrontować swą ideologię polityczną i siły z dążeniami Habsburgów, Francji, Moskwy i Turcji. Bilans polityczny schyłku średniowiecza w Polsce nie był więc jednocześnie pozytywny. Zjednoczenie państwa przez Władysława Łokietka zapoczątkowało trwający prawie trzy wieki okres wybitnego znaczenia Polski na arenie międzynarodowe, a zarazem jej nieprzerwanego rozwoju ekonomicznego. Praktycznie owe półtora wieku, które pozostało do końca średniowiecza od śmierci Łokietka, przypadło w Polsce na panowanie trzech wybitnych władców, którzy potrafili sprostać potrzebom rozwijającego się państwa: Kazimierz Wielki (1333 – 1370), Władysław Jagiełło (1386 – 1434) oraz Kazimierz Jagiellończyk (1447 – 1492). Zapewnili oni ciągłość ideologii politycznej, doprowadzili do wzmocnienia państwa i stabilizacji władzy państwowej. Można stwierdzić, że Jagiellonowie szli za siłami istniejącymi w społeczeństwie. Przyjęli społeczeństwo o wyraźnej strukturze stanowej, a przewagę pozycji rycerstwa szlachty, co było raczej regułą wśród ówczesnych państw Europy. ale przewaga nie była jeszcze szlachecką wyłącznością. Miasta miały znaczenie polityczne, chłop mógł odwołać się do sądu państwowego. Ten stan rzeczy utrzymali Jagiellonowie niemal do końca swych rządów, mimo wzrastającej przewagi szlacheckiej. Na okres jagielloński przypadł szczyt rozwoju Rzeczpospolitej. Dynastia Jagiellonów zapoczątkowana przez wstąpienie na tron polski wielkiego księcia litewskiego Jagiełły, stała się najpotężniejszą rodziną panującą w środkowej Europie. Polska Jagiełły pokonała Zakon Krzyżacki (bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku oznaczała tu punkt przełomowy, po którym nastąpiło w wyniku wojny 13 – letniej odzyskanie w 1466 roku Pomorza Gdańskiego) a następnie polscy władcy panowali na tronach czeskim i węgierskim. W ten sposób w końcu XV wieku w ręku Jagiellonów znalazły się rozległe tereny od Litwy i ziem białorusko – ukraińskich poprzez Czechy i Morawy aż po Węgry. Panowanie dynastii Jagiellonów uznajemy za fakt najbardziej istotny dla dziejów Polski. Szczególnie doniosła w tym okresie było odzyskanie Pomorza, unia z Litwą i przemiany wewnętrzne, które doprowadziły do powstania silnego i zjednoczonego państwa. Ustrojem tego państwa była monarchia stanowa. Pozycja króla była silna, nie zagrożona przerostem wpływów szlachty czy Kościoła, a miasta spełniały aktywną rolę polityczną. Chłopi wprawdzie poddani, nie byli wszakże klasą zdominowaną całkowicie przez szlachtę i przymuszaną, jak w następnym okresie do pracy pańszczyźnianej. Współistniały typowe społeczeństwa feudalnego: szlachta, mieszczanie, chłopi i duchowieństwo. Dopiero w późniejszym okresie dominującą siłą stała się szlachta, Była to szlachta aktywna na polu gospodarczym i politycznym. Ograniczyła ona wpływy możnowładztwa a sama uzyskała liczne przywileje. W końcowym okresie panowania Jagiellonów szlachta stanowiła około 10% ludności i wszyscy jej przedstawiciele mieli równe prawa. „Demokracja szlachecka” była więc demokracją dla znacznie wyższego procentu ludności, aniżeli to przyniosły kolejne reformy wyborcze.
Proces budowania się stanu szlacheckiego rozpoczął się w XIII wieku poprzez łączenie starego możnowładztwa i górnej warstwy wojów. Istotny wpływ na kształtowanie się stanu szlacheckiego miało ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego. Kazimierz Wielki oparł się w swej działalności na szerokich warstwach społeczeństwa. Na swoich doradców powołał przedstawicieli takich rodów jak: Leliwici, Toporczycy czy Śreniawici. Ważnymi dokumentami mającymi wpływ na rozwój stanu szlacheckiego są statuty małopolskie i wielkopolskie Kazimierza Wielkiego. Kazimierz Wielki potrafił wciągnąć do obrony kraju cała ludność nie wysyłając szlachty. Nie wahał się powoływać pod broń chłopów z dóbr szlacheckich. Król Kazimierz także zrobił wiele dla usprawnienia administracji państwowej. Wprowadził system urzędów centralnych, znosząc urzędy dzielnicowe. Chcąc zyskać sobie możnych, pozwalał na przekształcanie systemu kasztelańskiego w urzędy ziemskie, które miały coraz bardziej tytularny charakter, zastępując brak w Polsce tytułów szlacheckich. Duże zasługi w ukształtowaniu ustawodawstwa za czasów Kazimierza Wielkiego mieli tak znakomici prawnicy jak Jarosław Skotnicki arcybiskup gnieźnieński i Janusz Strzeleciki – doktor praw i kanclerz krakowski. W związku z brakiem męskiego potomka przez Kazimierza Wielkiego już w roku 1336 na zjeździe w Wyszehradzie zawarto układ z Karolem Robertem – królem Węgier, że następcą tronu polskiego będzie jego syn – Ludwik. Ten gdy Kazimierz Wielki w 1351 roku poważnie zaniemógł, zaczął już układać się z polskim rycerstwem, które w zamian za poparcie na polskim tronie, starało się wymuszać różne przywileje, między innymi obietnicę zasadniczego obciążeń na rzecz państwa. Jednak król Kazimierz żył jeszcze prawie 20 lat i miał inne plany. Po śmierci Kazimierza w 1370 roku Ludwik koronował się w Krakowie na króla Polski, polsko – węgierskie. Po objęciu tronu Ludwik sprawy Polski traktował po macoszemu, uważał ją za bogaty spichlerz, który ma pomnażać jego znaczenie. Rządy Rusi praktycznie obsadził Węgrami i ją zagarnął. Sytuacja ta szczególnie oburzyła polską szlachtę, dochodziło do zamieszek a nawet mordowania Węgrów. Sytuacja ta doprowadziła do nadania w 1374 roku w Koszycach przywileju szlachcie, mocą którego uwolniono szlachtę od wszelkich dotychczasowych danin i powinność, z wyjątkiem corocznej opłaty dwóch groszy z łana uprawianej ziemi tzw. poradlnego. Była to wielka ulga dla szlachty w porównaniu do obciążeń za Kazimierza Wielkiego. W zamian za przywilej Ludwik Węgierski zażądał dopuszczenia do tronu córek, ponieważ nie miał męskiego potomka. Tak zatem, gdy Ludwik w 1382 roku zmarł, tron po nim w Polsce miała objąć jego córka – Maria, wydana za Zygmunta Luksemburskiego, późniejszego króla i cesarza niemieckiego. Propozycja ta nie zyskała aprobaty, zwłaszcza szlachty i ostatecznie do Polski została przysłana najmłodsza córka – Jadwiga, która w roku 1384 mając zaledwie 11 lat została koronowana na królową Polski. W wyniku licznych zabiegów możnych małopolskich i biskupów polskich doprowadzono w 1386 roku do ślubu Jadwigi z Jagiełłą. W zamian za związanie się małżeństwem z Jadwigą, Jagiełło został koronowany na króla Polski. Jagiełło ochrzcił się i przyjął imię Władysław. Władysław Jagiełło oprócz walki z Krzyżakami i kłopotów z rządami na Litwie w czasie swojego panowania miał do rozwiązania szereg rudnych spraw wewnętrznych. Przede wszystkim zależało mu na założeniu dynastii, co zostało się aktualne po urodzeniu przez Sońkę (drugą żonę Jagiełły) synów. Dwoma sposobami starał się Jagiełło zrealizować ten cel. Były to, po pierwsze nadania ziemi z majątku krakowskiego na rzecz szlachty, bowiem zdawał sobie sprawę, ze bez poparcia tej grupy niemożliwe będzie osadzenie na tonie synów. Tron w Polsce był od dawna, co zostało utwierdzone w okresie rozbicia dzielnicowego, elekcyjny, choć w ramach dynastii. Po drugie, były to przywileje na rzecz szlachty. Władysław Jagiełło był zwolennikiem silnej władzy monarszej i do przywilejów nie był skory, jednak szczególnie pod koniec życia stanowisko swe łagodził. Wprawdzie już w 1388 roku w przywileju piotrkowskim potwierdził poprzednie szlacheckie prawa i taki gest był oczekiwany. Trzydzieści cztery później w obozie pod Czerwińskiem, gdy szlachta odmówiła udziału w dalszej walce z Krzyżakami, wystawił następny przywilej, gwarantujący nietykalność dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego i uzaniu rozdzialu władzy sądowej do wykonawczej. Od tej pory rozwinęły się dalsze rokowania między królem a szlachtą, przy czym szlachta uzależniała od uwzględniania swych postulatów zgodę na objęcie tronu przez jednego z synów.
Przywileje:
– warecki (1423r.)- z postanowieniami ostro ograniczającymi prawa innych stanów
– brzeski (1425r.) -nie wszedł w życie
– jedlneński (1430r.) i krakowski (1433r.) – były etapami walki o dalsze uprawnienia stanu szlacheckiego.
Ukoronowaniem było ustalenie zasady nietykalności osobistej szlachty, zakaz aresztowania szlachcica bez wyroku sądowego. Tylko w razie schwycenia szlachcica dopuszczającego się zbrodni, starosta mógł go uwięzić natychmiast. Do pojawiających się Polskich odrębności , które zaciążyć miały na długo na naszej historii, zaliczyć trzeba rozwój gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej oraz uformowaniu się specyficznego ustroju politycznego wspomnianej już demokracji szlacheckiej. Przejście od średniowiecznego systemu, w którym właściciel (szlachcic, Kościół, król) ściągał od mieszkających na jego wsi chłopów czynsze i daniny w naturze, do systemu, którego ośrodkiem był produkujący na rynek lokalny i zagraniczny pański folwark, korzystający z darmowej i pół darmowej pracy tychże chłopów (pańszczyzny), przyniosło właścicielom wsi parokrotne podniesienie dochodów. To zaś umożliwiło im aktywne uczestniczenie w życiu politycznym . Uczestnictwo to było kosztowne, biorąc pod uwagę choćby same wyprawy na sejmiki czy sejmy. To przejście do naszego systemu stworzyło aktywną gospodarczo i politycznie warstwę średniej szlachty, głównej siły ówczesnych przemian, spychając chłopów do pozycji coraz bardziej przywiązanych do gruntu oraz ograniczając możliwości rozwoju miast. Końcowe lata XV wieku i wiek XVI były zatem świadkami ogólnoeuropejskiego wzrostu szlacheckiej aktywności gospodarczej. Aktywność ta miała różne formy w różnych krajach: w Anglii było to tworzenie pastwisk dla chowu owiec i sprzedaży wełny, we Francji następowało przechodzenie do systemu , w którym chłop oddawał panu część plonów, w Czechach dochodziło do masowego urządzania stawów rybnych, na Węgrach upowrzechniano uprawę winorośli. W Polsce natomiast dominowało wspomniane już przechodzenie gospodarki folwarcznej, coraz bardziej wykorzystującej pańszczyznę. Spowodowany przez ten proces wzrost dochodów dokonał się głównie poprzez wzrost powierzchni uprawnej w
skali kraju o około 10%, a także przez bezpośrednie uczestnictwo szlachty w handlu produktami gospodarstwa wiejskiego, głównie zbożem i bydłem. Dodatkowe dochody szlachty wzrosły także na skutek masowej odmowy oddawania przez nią Kościołowi dziesięcin. W XVI wieku efekty gospodarcze wprowadzenia gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej nie były jeszcze negatywne. Nawet mogło wydawać się, że ogólna tendencja jest wzrostowa. Dla przykładu eksport zboża zwiększył się z około 30 tysięcy ton rocznie w początkach XVI wieku do około 200 tysięcy ton rocznie przed wojną 30 – letnią. Także miasta jeszcze nie upadały, a niektóre jak na przykład Gdańsk wyraźnie się rozwijały. W XVI wieku założono na terenie Polski ponad 130 miast, z czego około 80 w dobrach królewskich. Szczególnie intensywnie powstawały miasta na terenach Litwy włączonych bezpośrednio do Polski na mocy unii Lubelskiej. Ogólnie można przyjąć, że w ciągu XV i XVI wieku nastąpił w Polsce wzrost produkcji o około 100% na głowę mieszkańca. Gospodarstwo wiejskie dawało około 80% dochodu narodowego a 20% rzemiosło, przemysł i górnictwo. jak podają źródła to pod koniec XV wieku dochód narodowy na jednego mieszkańca wynosił około 6zł co równało się 16g zboża.
Wiek XV był okresem znacznego rozwoju gospodarczego Polski. Podstawą było oczywiście rolnictwo, ale wzrosło także znaczenie miast, handlu i rzemiosła. Coraz bardziej wzrastała rola ziem polskich w handlu międzynarodowym, który zaczął zmieniać swe kierunki. Traciły na znaczeniu szlaki południowe na rzecz portów bałtyckich Zwiększyło się wydobycie surowców mineralnych oraz rozwinęły się rzemiosło i przemysł. Wzrastała produkcja broni, takiej jak: kordy, zbroje, kolczugi i hełmy. Na tle wzmocnienia się państwa i świadomości identyfikowania się z nim coraz liczniejszych grup ludności pogłębiała się świadomość narodowa. Należy stwierdzić, że w XV i XVI wieku w Polsce przede wszystkim w Polsce zmieniały się stosunki społeczno – prawne i zjawiska rynkowe. Czynnikiem aktywizującym gospodarkę stało się dążenie właścicieli ziemi do zwiększenia dochodów pieniądzu. Właśnie w tym okresie kwestia ta nasiliła się znacznie. Zjawisko wzrostu podaży produktów miejscowych i popytu na towary importowane dynamizowało gospodarkę. Polska w XV wieku stała się członkiem grupy państw decydujących o kształcie Europy. Korzystna sytuacja gospodarcza przyniosła ze sobą dwa zjawiska, mianowicie: bogacenie się ludności polskiej, a zatem wzrost jej możliwości pod każdym względem oraz coraz większą umiejętność przystosowania się do nowych warunków działania. Wielki awans Polski w XV wieku wiązał się z powstaniem nowej sytuacji politycznej i gospodarczej. Jagiellonowie stanowili jedną z najpotężniejszych rodzin w Europie, konkurując z Habsburgami a prymat we wschodniej części kontynentu. Rozległe ziemie Jagiellonów narażone były na ekspansję różnorodnych sił politycznych. Stworzeniu w XV wieku bloku politycznego dwóch państw Polski i Litwy rządzących przez jednego władcę, szczególnie w czasie rządów Kazimierza Jegiellończyka do grona najpotężniejszych rodzin panujących w Europie. Istotnym dla Polski było zdobycie Pomorza Gdańskiego, jednego z najbardziej zurbanizowanych i rozległych gospodarczo regionów, dobrze znanego z wypraw do Prus jak i z wielkiego handlu prowadzonego przez Gdańsk. Istotnym w polskiej polityce był traktat krakowski zawarty w 1525 roku z Wielkim Mistrzem Krzyżackim Albrechtem i traktat pozwolski 1558r. z mistrzem Inflant Gottrydem Kiflerem, który rozwiązał sprawę krzyżacką, sekularyzując zakony. Jednocześnie można stwierdzić, że Rzecpospolitaw XVI wieku należała do największych krajów w Europie, obejmując obszar ponad 800 tys. km^2, a po pokoju polanowskim w 1634 roku dochodząc niemal do milczenia. Prawdą jest, że w XVI wieku gospodarką Europy w znacznym stopniu uzależniona była od polskiego eksportu. Polska niemalże do płowy XVII wieku odgrywała ważną rolę w polityce międzynarodowej. Bardzo widoczne było to w czasach Stefana Batorego. Jednak już walka za panowania Zygmunta Augusta toczyła się w sposób, który spychał Polskę na drugi plan w rozgrywkach między Rosją, Danią i Szwecją. Konflikt ze Szwecją toczący się od 1600 roku należał do niejako drugorzędnych, co wyraźnie występowało w okresie wojny 30 – letniej. Polska była wówczas pobocznym frontem walki w skali Europy. Ważna była natomiast rola Rzeczpospolitej w stosunkach z Turcją, ale główna linia konfliktu przebiegała na południe od Karpat. Decydującym czynnikiem były także działania na froncie rosyjskim. Jednak iluzje dominacji Polski skończyły się bardzo szybko, głównie poprzez klęski przez klęski poniesione w walkach z powstaniem kozackim, najazdem rosyjskim i „Potopem” szwedzkim. Reasumując można stwierdzić, że w końcu XVI stulecia zjawiskiem normalnym stało się przedmiotowe traktowanie Polski w rozgrywkach międzynarodowych. A więc utracone zostało miejsce naszego państwa zajmowane w czasie „złotego wieku”. Właśnie od tego czasu Polska w systemie gospodarki i ustroju zaczęła odstawać od przodujących państw europejskich
Wraz z rozwojem państwa polskiego kształtował się ustrój polityczny państwa, najpierw przybierając postać demokracji szlacheckiej a następnie ewoluując w kierunku oligarchii magnackiej. Dzięki wzrostowi aktywności politycznej szlachty, kolejne przywileje obdarzyły ją prerogatywami tylko jej przysługującymi. Już za panowania Aleksandra I Jagiellończyka (1501 – 1506) oraz Zygmunta I Starego (1506 – 1548) doszło odo ostrej walki politycznej szlachty w możnowładcami i królem. Jagiellończyk starał się blokować ruch szlachecki, ale bezskutecznie. Wydany przez niego w 1501 roku przywilej w Mielniku, oddający władzę w ręce senatu musiał zostać wkrótce anulowany. Zastąpiono go uchwałą sejmową nazwaną Nihil novi, postanawiającą, że odtąd „nic nowego” nie może być wprowadzone bez wspólnej zogdy posłów szlacheckich, senatu i król. Walka szlachty z królem przyniosła jej coraz to większe sukcesy. Dla przykładu kiedy król Zygmunt Stary potrzebował środków na wojnę z księciem Prus a jednocześnie doprowadził w 1530 roku do pospiesznej elekcji swego 9- letniego wówczas syna Zygmunta Augusta a na dodatek jego koronacji szlachta wywołała bunt anty królewski zwany rokoszem, a tym samym zmusiła króla do potwierdzenia konstytucji Nihil novi oraz do zobowiązania, że przeprowadzona elekcja (za życia króla) była aktem nadzwyczajnym. Zygmunt August (1548 – 1572) początkowo starał się kontynuować politykę ojca. Tymczasem szlachta odnosiła w walce politycznej coraz to większe sukcesy. W 1552 roku udało się jej zawiesić możliwość domagania się przez sądy duchowne egzekucji ich wyroków przez władze świeckie, gdy zaś Zygmunt August potrzebował szlacheckiego poparcia w wojnie o Inflanty opowiedział się po stronie programu szlacheckiego. Dalsze przywileje przyniosły szlachcie dwa pierwsze bezkrólewia przypadające na lata 1572 – 1574 i od 1574 – 1575. Najpierw pod wpływem takich przywódców jak Mikołaj Siemnicki i Jan Zamoyski przyjęto na sejmie w styczniu1573 roku zasadę wyboru króla drogą bezpośredniej elekcji przez wszystkich przedstawicieli stanu szlacheckiego. Sukcesem szlachty było także wprowadzenie tzw. konfederacji warszawskiej, gwarantującej równość praw dla całego stanu szlacheckiego, niezależnie od wyznania. Na nowym królu Henryku Walezym wymuszono przestrzeganie w toku rządów dotychczasowych zasad ustroju (tzw. artykuły henrykowskie). Właśnie te artykuły gwarantowały szlachcie zachowanie wszystkich dotychczas nadanych przywilejów. W wyniku tego król całkowicie był uzależniony od szlachty. Ponadto druga grupa warunków tzw. pacta conwenta określała doraźne zobowiązania elekta do kształcenia młodzieży szlacheckiej w Paryżu, spłaty długów Zygmunta Augusta oraz sfinansowania budowy floty. Ostatecznie u schyłku XVI wieku stabilizowała w Rzeczpospolitej nie wykrystalizowana sytuacja polityczna. Ewolucja ustroju zatrzymała się bowiem w połowie drogi między monarchią a demokracją szlachecką. Głównymi siłami politycznymi pozostali król, szlachta i magnateria. Ta ostatecznie z biegiem czasu zaczęła zyskiwać coraz większy wpływ na politykę państwa polsko – litewskiego. Forum politycznym szlachty w poszczególnych
ziemiach były sejmiki ziemskie. Przez upowszechnienie udziału szlachty w sejmikach wzrosła ich rola jako samorządów terytorialnych, a uchwały sejmików stały się obowiązujące. W ramach swej działalności samorządowej sejmiki nakładały na szlachtę lokalne podatki, wyznaczały też do ich zbierania specjalnych poborców. Kiedy w wyniku przywilejów koszyckich 1374 – 1381 skarb państwa problemy z uzyskaniem zgody szlachty na podatek nadzwyczajny, to trzeba było prowadzić rokowania z poszczególnymi sejmikami. Właśnie takie pertraktacje były dla króla niezwykle uciążliwe i utrudniały funkcjonowanie państwa. Dlatego też król starał się zwiększyć reprezentatywność zjazdów prowincjonalnych i sejmów walnych. Teoretycznie każdy szlachcic miał prawo udziału w zjeździe prowincjonalnym lub sejmie. Ale szlachta z ziem peryferyjnych nie była skłonna uznać przypadkowej reprezantacji stanu, była nieufna wobec sejmu walnego i żądała decydującego głosu dla sejmików. Zjazdy sejmu odbywały się na ogół w Piotrkowie, czasami w innych miastach lub obozie wojskowym. W latach 1492 – 1496 ustaliła się zasada, że reprezentantami szlachty są właśnie posłowie ziemscy i zbierają się jako odrębna izba poselska . Pierwszy dwuizbowy sejm poświadczony w dokumentach odbył się w 1493 roku. Nad izbą poselską od początku XVI górował zarówno powagą jak i liczebnością senat, który wykształcił się z dawnej rady królewskiej. W skład senatu weszli arcybiskup i biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie, kasztelanowie oraz najwyżsi urzędnicy władz centralnych. Wszyscy piastowali swoje funkcje dożywotnio i pochodzili na ogół z rodów możnowładnych. Senat nie stanowił więc reprezentacji ziem i prowincji Rzeczpospolitej, jak to było w wypadku izby poselskiej. Bardzo istotna i jednocześnie korzystnie dla szlachty podjęto decyzję w 1496 roku na sejmie w Piotrkowie. Obok korzystnych decyzji gospodarczych znalazły się tam uchwały odsuwających nie szlachtę od wyższych godności kościelnych. Ponadto statuty piotrkowkie zakazywały mieszczanom najmowania ludzi bez stałego mi
ejsca zamieszkania. Zakazano wędrówek sezonowych na Śląsk i do Prus. Postanowiono, że starostowie i ziemianie mają prawo chwytać i zmusić do pracy każdego „luźnego” aż do czasu kiedy upomni się o niego prawowity pan. Z kolei w 1540 roku na sejmie także w Piotrkowie posłowie ziemscy doprowadzili do uchwalenia ustaw godzących w podstawy potęgi rodów senatorskich. Ustawa tego sejmu nakazywała odebranie dóbr koronnych przywłaszczonych przez wielkie rady. Ponadto ponowiono zakaz łączenia wyższych urzędów w ręku jednej osoby, zapobiegając w ten sposób nadmiernej koncentracji władzy. Hasło egzekucji praw zapoczątkowało zmierzch ruchu egzekucyjnego, którego postulaty formułowano na szlacheckich sejmikach a następnie przedkładano je na sejmach Zygmuntowi Staremu i jego następcy. Na czoło ruchu egzekucyjnego wysunęli się tacy jak: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki i Rafał Leszczyński. Domagali się oni przestrzegania postanowień podjętych w 1504 roku oraz odebrania dóbr królewskich, które zostały rozdane bez zgody sejmu. Ta część programu zwana egzekucją dóbr godziła w możnowładców, ale w ten sam sposób miała zapewnić stałe dochody skarbowi państwa. Dzięki programowi ruchu egzekucyjnego sejm miał się stać najwyższym organem państwa, decydującym o polityce wewnętrznej i zagranicznej. Wszystkie władze królestwa, z królem i sejmem włącznie powinny przestrzegać ustanowionych praw. Na czoło programu egzekucyjnego wysunęła szlachta żądanie zaciśnienia unii z Łotwą oraz ujednolicenia skarbowości, wojska i sądownictwa. Z chwilą powstania ruchu egzekucyjnego zarówno Zygmunt Stary jak i jego syn początkowo sprzeciwiali się jego postulatom. Przełomu w tej polityce dokonał Zygmunt August, który w 1562 roku na posiedzeniu sejmu w Piotrkowie przybył ubrany nie jak dotychczas po włosku, lecz w polski strój szlachecki. Był to oczywiście znak, że król zmienił swój stosunek do ruchu szlacheckiego. Na następnych sejmach egzekucyjnych w latach 1563 – 1569 uchwalono szereg konstytucji wprowadzających postulowane reformy, zwłaszcza w sferze gospodarczej i finansowej i skarbu państwa. Jednak nie wszystkie reformy przeprowadzone przez szlachtę zdołały utrwalić się w praktyce politycznej następnych dziesięcioleci. Zasadniczym celem ruchu egzekucyjnego było zacieśnienie związku z Litwą. Szlachta polska postulowała aby dotychczasową unię personalną zastąpić unią realną. Jednak przeciwko temu opowiadali wielcy panowie litewscy obawiając się utraty swojej pozycji. Sprawy unii polsko – litewskiej rozpatrzone zostały ostatecznie na sejmie w Lublinie w 1569 roku. Efektem tego Polskę i Litwę połączono w jedno państwo, które szlachta nazwała Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Główne elementy jedności to wspólny monarcha oraz wspólny sejm, w którym tak w senacie jak i izbie poselskiej zasiedli razem Polacy i Litwini. Wspólne prawa i przywileje łączyły szlachtę obu państw w jeden naród szlachecki. Odrębne pozostać miały centralne urzędy w Koronie i na Litwie, wojska i skarbowość. Tak więc powstała wspólna władza ustawodawcza, a władza wykonawcza poza królem pozostała rozdzielona. W długotrwałym procesie o jedność państwa kształtowała się polska świadomość narodowa. Świadomość narodowa wyrosła na gruncie wspólnoty języka łączącej ludzi na przekór granicom. Istoty układ w rozwój świadomości narodowej wniósł Jan Ostróg, który w memoriale polskim, domagał się, aby cudzoziemcy i ludzie obcego pochodzenia używali języka polskiego, jeśli chcą w Polsce mieszkać. Ostro występował przeciwko niemieckim kazaniom w kościołach i klasztorach.
Koleją postacią mająca duży wpływ na rozwój świadomości narodowej był Jan Łaski – kanclerz od 1503 roku a w latach 1510 – 1531 arcybiskup gnieźnieński. Reprezentował on ideę silnego, lecz nie absolutnego państwa o skodyfikowanym prawie, dobrej administracji i zwartej strukturze terytorialnej. W 1506 roku opracował i ogłosił zbiór praw polskich (tzw. Statut Łaskiego). Innymi wybitnymi przywódcami szlacheckimi byli Wlenty Dambiński, Mikołaj Sienicki, Hieronim Ossoliński, Rafał Leszczyński, Stanisław Szafraniec. W tym miejscu nie sposób pominąć takich postaci jak Biernat z Lublina, Mikołaj Kopernik. Modrzewski i Rej zaliczali się do najlepszych ze szlachty. Ukonstytuowanie się stanu szlacheckiego spowodowało utworzenie się i zamknięcie stanu szlacheckiego. Wzrost świadomości stanowej i udziału w rządach państwem, duma z „klejnotu szlacheckiego” i przekonanie o „lepszości” krwi szlacheckiej prowadziły do rozwoju stanowczego szowinizmu i do dyskryminacji innych stanów. Charakteryzując szlachtę polską w XV wieku Jan Długosz, który chwalił jej waleczność i wierność królowi, nie mógł jednak chociaż sam był szlachcicem powstrzymać się od uwagi: „Przyrzeczeń nie dotrzymująca, ciężka dla poddanych i ludzi niższego stanu”. Ustalenie zasady urodzenia się w rodzinie szlacheckiej jako jedynego sposobu wejścia do stanu szlacheckiego spowodowało konieczność zwalczania ludzi mieszczańskiego pochodzenia. Głównym sposobem było oskarżenie podejrzanego przed sądem o bezprawne podszywanie się pod członkostwo stanu rycerskiego tzw. nagana szlachecka. Nagana szlachecka miała służyć oczyszczeniu stanu rycerskiego adiutantów. W rzeczywistości jednak procesy o naganę szlachectwa elementów nie szlacheckich zwłaszcza mieszczan do szeregów szlachty. Wywód szlachectwa, przeprowadzany w sądzie, którego treść otrzymywał pozwany na piśmie był najlepszym świadectwem, przedstawiającym później przy każdym ponowieniu zarzutów. Dla bogatego pseudo szlachcica mieszczańskiego pochodzenia nie sprawiało trudności znalezienie ubogich herbowych rycerzy, którzy za pewną sumę zgadzali się przysiąc, że jest się ich krewnym. Taki rozwój wydarzeń był naturalnym następstwem zamknięcia legalnych dróg uzyskania szlachectwa. Lęk szlachty przed rozszerzeniem się rósł zwłaszcza w okresie, gdy samodzielność polityczna i pozycja gospodarcza średniej szlachty były już poważnie zagrożone.
Reasumując powyższe treści, można stwierdzić, że u schyłku XVI wieku stabilizowała się sytuacja polityczna. Ewolucja ustroju zatrzymała się między monarchią demokracją szlachecką. Głównymi siłami politycznymi pozostali król, szlachta i magnaterii, która z biegiem czas zyskiwać zaczęła coraz większy wpływ na politykę państwa.
Najważniejszym procesem społecznym w odniesieniu do szlachty były dokonujące się zmiany w obrębie tego stanu . Doprowadziły one do wykształcenia się silnej gospodarczo i świadomej swych celów średniej szlachty. Struktura majątkowa szlachty wykazywała znaczne zróżnicowanie terytorialne. Skrajnymi przypadkami sa z jednej strony Wielkopolska, gdzie ogromną przewagę stanowiła szlachta jednowioskowa, a z drugiej strony województwa południowo – wschodnie, gdzie powstały majątki szlacheckie liczące setki wsi. Na tle potężniejszych państw sąsiednich, rozwijających silne rządy absolutne, nader niebezpieczne dla przyszłości Polski okazało się osłabienie wewnętrzne państwa. Było ono następstwem przekształcenia się dość sprawnego ustroju tzw. demokracji szlacheckiej w anarchiczny ustrój oligarchii magnackiej. Formalnie ustrój pozostał nie zmieniony, magnaci wykształcili jednak mechanizmy , które umożliwiły im skupienie władzy w swych rękach kosztem jej osłabienia decentralizacji. Walka polityczna toczyła się obecnie między królem , dążącym do zwiększenia władzy a magnaterią szerzącą hasłami „złotej wolności” czym zdobywała popularność u części szlachty.
