Plan pracy
1. Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego w procesie kształtowania się stanu szlacheckiego
2. Przywileje nadawane szlachcie przez Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełłę
3. Ugruntowanie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
4. Pozycja Polski w Europie w XV i XVI w.
5. Kształtowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej
6. Znaczenie dominującej pozycji stanu szlacheckiego na załamanie się i upadek państwa
Polskiego
Demokracja szlachecka: rodzaj demokracji szlacheckiej w okresie feudalizmu, panujący w Polsce w XV – XVI wieku. Dominujący wpływ na rządy miała szlachta poprzez sejmiki i sejm- (Encyklopedia Popularna PWN).
Zjednoczone przez Łokietka Królestwo Polskie stanęło wobec trudnego zadania integracji ziem stanowiących do niedawna odrębne organizmy polityczne. Taką świadomą politykę podjął Kazimierz Wielki.
W sferze gospodarczej wprowadzał jednolite obciążenia skarbowe i wojskowe dla całej ludności kraju , popierał unifikację świadczeń na rzecz Kościoła , wprowadził zasadę „jednej monety w jednym Królestwie”, miastom nadawał przywileje , które pozwalały im rozszerzać swą działalność poza granice dawnych dzielnic. W zakresie organizacji państwowej utrzymano urzędy namiestnicze starostów, które pozwalały na dalsze ograniczanie dawnych urzędów dzielnicowych. Te zaś przemieniały się w urzędy ziemskie, związane odtąd z rozwojem samorządu rycerskiego i szlacheckiego. Podobny los był wieców dzielnicowych. Z instytucji wiecu rozwijał się stały organ w postaci sądów wiecowych ziemskich, a drugim torem wykształciło się przedstawicielstwo stanowe szlacheckie, które w postaci sejmików ziemskich doszło do znaczenia w XV w.
Na zjeździe w Wyszehradzie w 1338r. Kazimierz Wielki naznaczył swoim następcą Andegawena, gdyby sam nie miał potomstwa męskiego. Był to układ obliczony na doraźną korzyść polityczną. W czasie wyprawy ruskiej w 1351r., gdy Kazimierz Wielki ciężko zachorował i wydawało się, że może umrzeć, uczestniczące w wyprawie rycerstwo złożyło pod Lublinem Ludwikowi Andegaweńskiemu przysięgę wierności, stawiając mu warunki, że obejmie rządy w Polsce osobiście, że urzędów starościńskich nie będzie powierzał przybyszom z zewnątrz i będzie pokrywał rycerstwu koszty wypraw wojennych na zewnątrz kraju. W 1355r. Ludwik przyrzekł w Budzie delegacji panów polskich, że po objęciu tronu w Polsce zniesie wszystkie podatki, oprócz starych zwyczajem usankcjonowanych świadczeń i skasuje obowiązek stacji, tj. nie odpłatnego żywienia króla i jego dworu w czasie podróży po kraju.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego 17 listopada 1370r. odbyła się w Krakowie koronacja na króla polskiego Ludwika Andegaweńskiego. Rzecznicy unii węgiersko-polskiej dążyli do utrwalenia rządów andegaweńskich w Polsce i przeniesienia sukcesji tronu polskiego na linię żeńską andegawenów. Ludwik Andegaweński rozpoczął układy ze szlachtą, co podniosło jej polityczną rolę. Skutecznym instrumentem zjednywania zwolenników dla dworu stały się tzw. trybunały restytucyjne, komisje o atrybutach sądowych, które rewidowały słuszność licznych wywłaszczeń ziemskich dokonanych przez Kazimierz Wielkiego. Tę samą rolę spełniły nadane licznym osobom jednostkowe przywileje, zwłaszcza lokacyjne. Za udzielone przywileje pozyskano aprobatę zmiany prawa sukcesyjnego ze strony niektórych ważniejszych miast.
W układzie koszyckim szlachta dochodząca do najważniejszego po królu czynnika w życiu politycznym państwa, usankcjonowała przeniesienie sukcesji tronu w Polsce na jedną z córek Ludwika. Przywilej koszycki z 1374r., redukujący do minimum świadczenia publiczne szlachty z tytułu posiadanych przez nią łanów kmiecych, poprawił jej dochodowość. Zwalniał szlachtę od podatków z wyjątkiem dwóch gorszy od łana chłopskiego, a także ograniczał darmowy udział szlachty w pospolitym ruszeniu tylko do obrony granic państwowych (poza granicami była opłacana).
Bezkrólewie po śmierci Ludwika Andegaweńskiego i skomplikowana sprawa sukcesji, były dla szlachty bodźcem do angażowania się w sprawy państwowe. Wykazała ona w tym okresie nie małą dojrzałość polityczną. Wzrost wpływu szlachty na bieg wydarzeń politycznych u początku dynastii jagiellońskiej umocnił i utrwalił uprzywilejowaną pozycję stanu szlacheckiego w państwie. Słabość mieszczaństwa w Polsce średniowiecznej, a w szczególności brak silnej warstwy kupieckiej, która była by zdolna do aktywności w życiu politycznym, przy równoczesnym obsadzeniu władzy monarszej, pozwoliły szlachcie polskiej zdobyć przewagę w dziedzinie gospodarczej. Stało się to kosztem ludności wieśniaczej i miast.
Przejawem aktywności politycznej szlachty były dwie konfederacje zawiązane w Radomsku (1382-1384). Szczególnie druga z nich zasługuje na uwagę. Wyłoniła, bowiem własne organa władzy państwowej (komisje ziemskie), które miały stać na straży ładu wewnętrznego do czasu obsady tronu. Dopuszczała ona także mieszczan do organów władzy państwowej, doceniając ich rzeczywistą rolę w społeczeństwie.
Rządy Jagiełły, władcy z tytułu związku małżeńskiego sankcjonują zdobycze z czasów andegaweńskich i są dalszym rozwojem przywilejów szlacheckich. Akt wydany przez Jagiełłę w Piotrkowie w 1388r. potwierdza dawne przywileje. Przywilej piotrkowski gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy poza granicami kraju, oraz zapewniał żołd podczas pełnienia służby wojskowej w wysokości 3 grzywien kopii. Ważniejsze w skutkach od przywilejów piotrkowskich były zobowiązania Jagiełły z 1422r, podjęte podczas zbierania pospolitego ruszenia na wyprawę wojenną. Szlachta korzystając ze zjazdu w obozowisku Czerwińskim wymogła na królu postanowienia dotyczące nietykalności majątkowej i gwarancji wolności osobistej szlachcica, o ile nie zostanie skazany przez sąd (zasada „nikogo nie uwięzimy”). Z przywileju były wyjęte gwałt, rozbój, podpalenie, morderstwo na drodze oraz zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyskała inny ważny przywilej ekonomiczny tzw. WARCKI. Ten statut dał wojewodom, jako przywódcom formującego się samorządu szlacheckiego, prawo i obowiązek ustanawiania cen maksymalnych na artykuły rzemieślnicze oraz kontroli miar i wag w miastach, występując zarazem przeciwko cechom, które nakazał zlikwidować i stawiał niejako poza prawem. To dawało szlachcie możliwość przejęcia majątków, folwarków sołtysich. Prawo ustanawiania cen w sposób jednostronny przez szlachtę stało się rzeczywistością, a potwierdzone też w statutach nieszawskim z 1454r. i piotrkowskim z 1496r., utrzymało się aż do rozbiorów.
Od końca XV w. w życiu gospodarczym Polski ugruntował się folwark pańszczyźniany, który odegrał w niej ważna rolę. Najwcześniej powstawały folwarki w okolicach spławnych rzek i na obszarach, gdzie znajdowały się liczne miasta. Rozpowszechnienie się folwarku pańszczyźnianego na dalsze tereny, szczególnie na wschodzie Rzeczypospolitej, trwało długo, nawet do XVIII w. W dobie Odrodzenia folwark pańszczyźniany stał się dominującą formą produkcji rolniczej. Procesy objęły też ziemie polskie pozostające w ramach obcej państwowości jak Śląsk czy Pomorze. Cała Europa środkowa i wschodnia wkraczała w okres gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i związanego z nią wtórnego poddaństwa. Procesy te nie objęły Europy zachodniej, w której pogłębiał się rozwój kapitalizmu, industrializacja, a w ślad za tym umacniały się wpływy mieszczaństwa. Bardzo istotne znaczenie miało umocnienie się polityczne przewagi szlachty w stanowej strukturze ustrojowej, które ułatwiało jej swobodę poczynań w zapewnieniu sobie gruntów pod folwarki i taniego robotnika. W ciągu XIV w zwłaszcza XV w. zaznaczyły się tendencje do wzrostu dochodów warstw biorących bezpośredni udział w produkcji, przede wszystkim mieszczaństwa i bogatszego chłopstwa. W niemal całej Europie szlachta podjęła rożne inicjatywy w obronie nie tylko swej zagrożonej pozycji ekonomicznej, ale też społecznej i politycznej. Na terenie Polski jak i środkowej Europy, przejawem takiej aktywności gospodarczej była rozbudowa folwarku pańszczyźnianego. Uprzywilejowanie szlachty umożliwiło jej łatwe wykorzystanie darmowej, pańszczyźnianej pracy chłopa przy produkcji rolnej. i wykorzystania dla siebie koniunktury na zboże. We wsiach szlacheckich istniały niewielkie folwarki produkujące na potrzeby konsumpcyjne, opierające się raczej na najmie niż na pańszczyźnie. We wsiach zakładanych na prawie niemieckim potworzyły się folwarki sołtysie, nastawione głównie na rosnące zapotrzebowanie miast. W nich dominowała praca najemna, ale używano do prac stałych też osadzonych na niewielkich działkach zagrodników, pociąganych do świadczeń pańszczyźnianych. Zakładano również folwarki na dobrach kościelnych, zwłaszcza klasztornych. W nich też właśnie najwcześniej zaczęto się posługiwać na większą skalę pańszczyzną. Na sejmach bydgoskim i toruńskim w 1520 i 1521r. próbowano jako minimum dla wszystkich wsi wyznaczyć 1 dzień pańszczyzny tygodniowo z łanu. Instytucje państwowe nie ingerowały w sprawie ustalenia ciężarów chłopskich, zostawiając całkowitą swobodę panom. Praca pańszczyźniana nie pokrywała pełnego zapotrzebowania folwarku na robociznę, toteż starano się uzyskiwać robotników poprzez zmuszanie do pracy tych, którzy nie mieli stałej pracy ani stałego zamieszkania. W 1496r. sejm zakazał mieszczanom przyjmowania ich do pracy krótkoterminowej. Duże trudności w przeprowadzaniu tych uchwał wywołał fakt utrzymywania się wciąż folwarków opartych głównie na pracy najemnej. Wysoka dochodowość produkcji rolnej dawała w ręce posiadaczy folwarków dostatecznie wysokie kapitały pieniężne, aby mogli oni dokonywać inwestycji zapewniających dalszy wzrost produkcji, jak i opłacać robociznę. Ilość uzyskanej pańszczyzny czy możliwość najmu były chyba najważniejszym czynnikiem limitującym wielkość areału ziemi folwarcznej. Rozwój folwarków nastąpił przed wszystkim w dobrach szlacheckich, zwłaszcza średniej szlachty. W dobrach królewskich i duchownych, a także w posiadłościach najzamożniejszej części szlachty folwarki występowały rzadziej, zawiązało się z trudnościami bezpośredniego nadzoru. Folwark szlachecki nastawiony był prz
ede wszystkim na produkcję zbóż, hodowla miała drugorzędne znaczenie. Przez cały XVI w. folwark był bardzo dochodowym. W dobrach szlachcica jednowioskowego 80-90% dochodów pochodziło z gospodarki folwarcznej.
Od czasów andegaweńskich zaznacza się spadek zainteresowania Polski jej granicą zachodnią. Pogłębił się on jeszcze wczasach Jagiellońskich, sprawy wschodnie zaczęły przesłaniać wagę spraw zachodnich. W XV w. zdarzała się kilkakrotnie okazja rewindykacji Śląska, ani razu jednak nie podjęto skutecznych kroków w tym kierunku. Ograniczono się jedynie do nieznacznych korekt granicy ze Śląskiem przez nabycie drobnych księstw oświęcimskiego i zatorskiego na rzecz Korony oraz siewierskiego na rzecz biskupstwa krakowskiego. Na południu w skład państwa polskiego weszły grody spiskie. Na północy wytrwała dążność Jagiellonów do unicestwienia Zakonu Krzyżackiego przywróciła Polsce dostęp do Bałtyku. Najżywotniejszy interes narodu i państwa został spełniony nawet z pewną nadwyżką, bo Polska zawładnęła również znaczną częścią Zalewu Wiślanego wraz z Elblągiem i opanowała znaczne jego zaplecze terytorialne z Malborkiem, Żuławami oraz Warmią. Najpoważniejsze zmiany zachodziły na wschodzie Polski. Ówczesne terytorium państwa polskiego po przyłączeniu Litwy, Inflant i rozejmie w Jamie Zapolskim w 1582r. obejmowało obszar 815tys. km˛. Polska była w tym czasie jednym z największych i najludniejszych krajów Europy. Rzeczpospolita miała charakter państwa wielonarodowościowego. Obok Polaków (ok.50%) najliczniejszą grupę stanowiła ludność „ruska”(ukraińska i białoruska), litewska, niemiecka, łotewska i żydowska.
Jednym z najbardziej dalekowzrocznych przedsięwzięć państwa polskiego było zawarte w 1500r. przymierze z Francją. Celem tego przymierza, które w dziejach Polski zapoczątkowało kontakty dyplomatyczne z Francją, była próba stworzenia przeciwwagi w stosunku do Habsburgów.
W początkach XVI w. interesy państwa polskiego zostały zagrożone przez wzrost ekspansji Turcji i krajów od niej uzależnionych, przez dążenia Habsburgów do restauracji odnowienia władzy dawnych cesarzy, przez nieuregulowanie kwestii Zakonu Krzyżackiego i wreszcie w skutek związków z Litwą przez program zjednoczenia dawnych ziem ruskich wysuwany przez Moskwę. Polski w początkach XVI w. nie było stać na pomyślne rozwiązanie wszystkich wyłaniających się problemów. Współdziałanie Polski i Litwy napotykało poważnie przeszkody. Mimo rozwoju ekonomicznego Polski jej potencjał militarny przedstawiał się dość skromnie. Pospolitego ruszenia całego kraju można było używać tylko w ostateczności. Nie reprezentowało ono już większej wartości militarnej z wyjątkiem powoływanego najczęściej pospolitego ruszenia województw południowo-wschodnich, narażonych na najazdy tatarskie. W skutek tego działania wojenne musiały opierać się na żołnierzu zawodowym- zaciężnym. Środki, którymi dysponowało państwo na utrzymanie stałego żołnierza, były skromne. W razie wojny konieczne było każdorazowe uchwalanie podatków przez szlachtę. W rezultacie Polska rzadko wystawiała w tym czasie więcej niż 5-15tys. wojska zaciężnego, dopiero za czasów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego zdobywano się na większe wysiłki.
W celu prowadzenia skutecznej polityki międzynarodowej tworzy się w Polsce w tym czasie organizacja służby dyplomatycznej na dobrym poziomie europejskim. Głównie z pośród pracowników kancelarii królewskiej i jej sekretarzy powstaje kadra dyplomacji, ludzi dobrze obeznanych z problematyką międzynarodową, gruntownie wykształconych. Celem dyplomacji było utrzymywanie kontaktów z przedstawicielami innych państw w Polsce i za granicą.
W kontaktach handlowych Polska kontynuowała dawne stosunki oraz rozwijała kontakty handlowe z innymi krajami. Ewolucji podlegała struktura handlu, ożywiały się nowe jego szlaki. W stosunkach handlowych z Czechami jako artykuły wywozowe z Polski główną rolę odgrywały sól i ołów, w przywozie zaś rosło znaczenie sukien czeskich i srebra. W kontaktach z Węgrami importowano do Polski miedź węgierską oraz tranzytowano ją na zachód. Dużą rolę odgrywała arteria komunikacyjna Wisły w wywozie miedzi do Gdańska. W XV w. zwiększył się eksport tekstyliów polskich, soli, śledzi, wosku i skór. Bardzo pomyślnie rozwijał się handel czarnomorski. Z miast niemieckich główną rolę w handlu wschodnim przez ziemie polskie odgrywała Norymberga. Unia Polski z Litwą otworzyła nowe możliwości wymiany, która rozwijała się powoli w ciągu XV w., aby nabrać wielkich rozmiarów w stuleciu następnym. Do Polski i przez nią na zachód szły ważne szlaki handlowe: jeden przez Warszawę na Poznań, a drugi wzdłuż Narwi, powyżej Warszawy odchodziła na Toruń a stąd zmierzał do Poznania lub Gdańska, trzeci omijając Mazowsze biegł do Lublina, tu zaś rozgałęział się, idąc przez Sandomierz na Kraków, albo przez Radom na Wrocław.
Korzystne znaczenie Polski w polityce i gospodarce europejskiej szlachta wykorzystywała żądając od króla coraz nowych przywilejów. U progu wojny trzynastoletniej pospolite ruszenie szlacheckie odmówiło spełnienia swego podstawowego rycerskiego obowiązku służby wojennej bez uprzednich ustępstw królewskich na rzecz szlachty. Tak doszło do ogłoszenia statutów nieszawskich, w których król Kazimierz Jagiellończyk przyrzekł, że nie będzie nakładał nowych podatków i nie będzie powoływał szlachty na wyprawy wojenne, bez jej zgody, wyrażonej na zjazdach ziemskich, czyli sejmikach. W praktyce odbywały się zjazdy generalne, gdzie prym wiedli możni. Wspomniane statuty postulowały dopuszczenie na targi miejskie bez ograniczeń wszystkich towarów wiejskich, w czym również wyrażał się interes szlachcica, jako dostawcy produktów z własnego folwarku. Status nieszawski potwierdzał zasadę, że szlachta małopolska może trzy razy do roku nabywać po umiarkowanych cenach sól na własny użytek bezpośrednio w krakowskich żupach solnych z ominięciem pośrednictwa handlowego miast. Temu przywilejowi, który szlachta długo utrzymała, towarzyszył inny, zezwalający jej (jak też stanowi duchownemu) na transport soli bez opłaty ceł. Status piotrkowski utwierdza w przekonaniu, że w rzeczywistości również inne towary wożone przez szlachtę były wolne od opłat celnych i tę praktykę sankcjonuje normą prawną. Była to na przyszłość wielka zdobycz stanu szlacheckiego, bo dawała mu szansę bardzo opłacanego handlu, jeżeli tylko jego przedmiotem były produkty własnego gospodarstwa szlachcica, a więc zboże, „towar leśny” itp. Tej praktyki szlachty miasta nie zdołały przezwyciężyć, a tym bardziej nie były w stanie z nią konkurować.
W statucie piotrkowskim z 1496r. szlachta uzyskała przywilej, że „mieszczanie i plebeje” nie mogą nabywać posiadłości gruntownych „prawem ziemskim”, tj. takim, jakie przysługiwało szlachcie, bo stąd płynęłyby obowiązki mieszczan natury wojskowej, a to by skomplikowało wzajemne stosunki między szlachtą i mieszczanami. Bardzo silnie przemawiała tu szlachecka zawiść stanowa. Wobec własnych poddanych, szlachta miała o wiele większą swobodę postępowania. Musiała się jednak liczyć ze zbiegostwem oraz prawną ochroną kmiecia.
Sejm piotrkowski, który zebrał się po śmierci Kazimierza Jageillończyka, w 1493 r., posiadał dwuizbową strukturę: miał senat, złożony z wyższych urzędników (marszałek, kanclerz, podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie) i z wyższych dostojników kościelnych (arcybiskupi i biskupi Kościoła rzymskokatolickiego) oraz reprezentację szlachecką, złożoną z delegatów samorządu ziemskiego. U początków rządów Aleksandra, w 1501r. magnaci wymogli na królu przywilej (mielnicki), który gwarantował współ udział w rządach jej, a nie reprezentacji rzesz szlacheckich. Przywilej ten nie został zaaprobowany przez szlachtę, do której król musiał się odwołać – wobec nie udolności senatu – w 1504r., w obliczu zagrożenia Litwy ze strony Moskwy. W rezultacie wzrosła aktywność polityczna szlachty, a sejm radomski w 1505r. uchwalił konstytucję (tak zaczęto nazywać ustawy sejmowe), mocą, której, „nic nowego nie może być w przyszłości ustanowione przez króla i jego następców bez pospólnej zgody doradców oraz posłów ziemskich”. Doradcy to senat a posłowie ziemscy to izba poselska. Ta ustawa, nazywana konstytucją Nihil novi (nic nowego), otwiera okres demokracji szlacheckiej w Polsce.
W czasie panowania Zygmunta I utrwaliła się zgodnie z konstytucją pozycja sejmu walnego i ustaliła jego organizacja. Sejm walny składał się trzech „stanów sejmujących”: króla, senatu i izby poselskiej. W skład senatu wchodzili najwyżsi dostojnicy kościoła rzymsko-katolickiego, główni urzędnicy wojewódzcy i ziemscy, oraz urzędnicy zawiadujący kancelarią, dworem królewskim i skarbem. Byli to więc arcybiskupi i biskupi diecezjalni, wojewodowie, kasztelanowie i tzw. ministrowie: kanclerz, podkanclerzy, marszałek wielki, marszałek nadworny oraz podskarbi. Senat bywał zwoływany jednocześnie z sejmem lub na wezwanie króla poza obradami sejmu. Izba poselska składała się z posłów, wybieranych na sejmikach przedsejmowych w województwach czy ziemiach przez ogół szlachty, w tym także przez senatorów. Liczba posłów ulegała początkowo wahaniom, ostatecznie utrwaliła się zwyczajowo. Nie była ona proporcjonalna do wielkości czy zaludnienia danego obszaru, ale każde województwo czy ziemia miały ją ustaloną odrębnie dla siebie. Po 1569r. w składzie sejmu walnego znaleźli się również posłowie Prus Królewskich oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Izba poselska liczyła wtedy ok.170 posłów, w senacie zasiadało 140 senatorów.
Posłowie byli uważani nie za reprezentantów ogółu szlachty całej Rzeczpospolitej, lecz poszczególnych województw czy ziem. Samodzielność posłów krępowały instrukcje, które spisywała szlachta zbierająca się na sejmiku przedsejmowym, zwoływanym przez króla. Instrukcja sejmikowa stanowiła zbiór wskazówek, jakie stanowisko mają posłowie zajmować w sprawach wysuwanych przez króla. Sejm zwoływał początkowo król w dowolnych terminach, zgodnie z potrzebą i ustalał cel obrad. Od 1573r. przyjęto zasadę zwoływania sejmu raz na dwa lata na okres sześć tygodni. Sejmy takie nazywano zwyczajnymi. Gdy tego wymagały okoliczności król mógł zwołać dwutygodniowy sejm nadzwyczajny. Miejscem obrad bywał najczęściej Piotrków i Kraków. Od unii lubelskiej obrady sejmu Rzeczypospolitej Obojga
Narodów odbywały się w Warszawie, jedynie stałym miejscem sejmu koronacyjnego pozostał Kraków. Uchwały sejmu wymagały zgody wszystkich trzech sejmujących stanów. Zasada jednomyślności w początkowym okresie nie była stosowana zbyt rygorystycznie. Sejm w 1573r. uchwalił tzw. „artykuły henrykowskie”, w których szlachta spisała najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, których dotrzymywania domagała się od króla(Henryk Walezy), jak i od wszystkich następnych elektów. W artykułach znalazło się zastrzeżenie, że w razie nie przestrzegania przez króla praw krajowych szlachta może wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Władza królewska podporządkowana została w najważniejszych sprawach sejmowi.
Na początku XVI w. zdarzały się wypadki rozchodzenia się sejmu bez powzięcia uchwał, gdy nie udało się uzgodnić stanowisk. Wielonarodowościowej Rzeczypospolitej umiejętność godzenia bardzo różnych stanowisk była niezbędna i jej opanowanie dobrze świadczy o kulturze politycznej szlachty w tym okresie. Od połowy XVII w. zamiast dochodzić do kompromisu szlachta wolała zrywać sejmy bez względu na konsekwencje, jakie mogło to mieć dla państwa. W ciągu XVI w. sejm wzrastał do roli decydującego organu władzy w państwie. Do kompetencji jego należało nie tylko uchwalenia podatków czy wyrażanie zgody na pospolite ruszenie, ale również podejmowanie zasadniczych postanowień wytyczających kierunek polityki zewnętrznej, a także kontrolowanie działalności ministrów i samego króla.
Zasadnicze dążenia szlachty związane były z utrzymaniem zdobytej pozycji. Stan szlachecki miał stać się stanem ściśle zamkniętym. Szlachta starała się, więc jak najbardziej ograniczyć dopuszczanie do stanu szlacheckiego, uzależniając je od zgody szlachty. W 1578r. sejm zastrzegł, że król może nadawać szlachectwo nie w dowolnym momencie, jak bywało poprzednio, ale tylko w czasie sejmu. Wyjątek mogła stanowić nobilitacja za męstwo wojenne. Konstytucja z 1601r. ograniczała króla jeszcze bardziej: odtąd nadanie szlachectwa mogło się odbywać wyłącznie za zgodą sejmu, przy czym poddani szlacheccy musieli uzyskać jeszcze aprobatę swego pana. Wreszcie w 1641r. sejm postanowił, że również dopuszczanie zagranicznej szlachty do polskiego szlachectwa, będzie można otrzymywać tylko na sejmie. Mimo tych wszystkich uchwał praktycznie ani wtedy, ani potem nie zdołano skutecznie zamknąć dostępu do stanu szlacheckiego, zwłaszcza dla majętniejszych mieszczan, a nieraz i chłopów. Jednym z naczelnych haseł demokracji szlacheckiej była również wolność, co szczególnie zaczęto podkreślać od końca XVI w. – w odróżnieniu od większości krajów europejskich – w Polsce nie było prawnego podziału na utytułowaną arystokrację, „panów” i niższą szlachtę. Występowały wszakże olbrzymie różnice w materialnym położeniu „braci szlachty”. Dno tej drabiny zajmowała „gołota” – szlachta nie posiadająca ziemi, w XVI w. często żyjąca w miastach i trudniąca się lichwą, kupiectwem lub rzemiosłem, z czasem wstępująca na służbę głównie u magnatów czy też zamożniej szlachty. Gołota nie była dopuszczana do urzędów ziemskich ani funkcji sejmikowych. Jednakże, gdy taki szlachcic nabywał czy wydzierżawiał dobra ziemskie, odzyskiwał pełne prawa szlacheckie. Nie stosowano takich ograniczeń do szlachty zagrodowej, która posiadała niewielki płacheć gruntu i sama uprawiała swą rolę, nie mają poddanych. Jej pozycja gospodarcza zbliżała ją do chłopów – płaciła nawet podatki jak oni. Natomiast świadomość społeczna wiązała ją całkowicie z pozostałą szlachtą. Większość szlachty stanowiła szlachta średnia, która nadawała ton życiu politycznemu kraju. Szlachta Odrodzenia interesowała się rozwojem ówczesnej wiedzy i kultury, w licznych podróżach zagranicznych nabywając ogładę i wykształcenie. Zetknięcie się z różnymi społecznościami i sposobami myślenia- zarówno w kraju, jak i za granicą, wyrabiało w niej tolerancję, którą może się szczycić Polska tego okresu w porównaniu z innymi państwami.
W ostatnim etapie kształtowania się systemu ustrojowego za czasów panowania Stefana Batorego, na sejmie w 1578r. powołany został Trybunał Koronny, a w 1581r. za przykładem korony poszła Litwa, organizując na podobnych zasadach swój trybunał. Utworzone trybunały stanowiły istotny krok do unowocześnienia struktury władzy, odsuwając sprawy sądownicze od kompetencji organów ustawodawczych. Reforma ta ograniczała władzę monarchy, któremu pozostało jedynie prawo odbywania sądów sejmowych.
Po śmierci Zygmunta Augusta zatrzymała się ewolucja i usprawnienia działania sejmu. Utrwalały się w nim te cechy, które miały zdecydować o jego słabości w następnym stuleciu, tj. jednomyślne podejmowanie uchwał, nieustalony dokładnie porządek obrad, krępujące samodzielność posłów instrukcje od sejmików. Nie zatroszczono się o powołanie instytucji, które by skutecznie wprowadzały w życie konstytucje sejmowe i czuwały nad ich realizacją. Ciężar wykonawstwa, a więc i główny punkt ciężkości władzy, spadał na dość chaotycznie działające sejmiki, albo na improwizowany aparat władzy, jakim były konfederacje. Brak należycie funkcjonującej administracji (władzy wykonawczej) stał się jednym z głównych niedomagań Rzeczypospolitej, aż do końca jej istnienia. Pozornie pozycja średniej szlachty była mocniejsza niż poprzednio. W istocie- w skutek nie dokończenia procesu centralizacji państwa i zadowolenia się połowicznymi rozwiązaniami- całe dzieło skazane było wcześniej czy później na upadek, a zapobiegliwie wywalczane prawa i wolności szlacheckie miały stać się pomostem, za pomocą którego po hegemonię sięgnęła ponownie magnateria. Zatrzymanie się w połowie drogi reform nastąpiło w okresie największego rozkwitu dobrobytu i potęgi państwa. Odniesione sukcesy wywołały złudne wrażenie zbędności dalszych reform. Ustrój Rzeczypospolitej osiągnął formy, które zdawały się najdoskonalsze, najbardziej odpowiadające szlacheckiemu ideałowi wolności. Powstanie Polskiej demokracji szlacheckiej zajmuje w dziejach nowożytnej Europu ważne miejsce wśród najwcześniejszych koncepcji, z których wywodzi się późniejsza monarchia konstytucyjna. W XVII i XVIII w. powtarzały się w Rzeczypospolitej liczne głosy wzywające do naprawienia tego, co faktycznie czy rzekomo uległo zepsuciu, do powrotu do czasów „złotego wieku”.
PRZYWILEJE SZLACHECKIE
ROK I MIEJSCE WYDANIA WYSTAWCA TREŚĆ PRZYWILEJU I OKOLICZNOŚCI WYDANIA
1355 BUDA LUDWIK WĘGIERSKI -zagwarantowanie sukcesji w Polsce obietnica nie nakładania nadzwyczajnych podatków rezygnacja ze stacji
1374 KOSZYCE LUDWIK WĘGIERSKI-zagwarantowanie sukcesji w Polsce potwierdzenie zwolnienia majątków rycerskich z podatków z wyjątkiem poradlnego z łanów chłopskich 2 gr. z łana rocznie
1388 PIOTRKÓW WŁADYSŁAW JAGIEŁŁO zatwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa
1422 CZERWIEŃSK W. JAGIEŁŁO-zgoda szlachty na udział w wojnie przeciwko Krzyża- kom nietykalność majątku rycerskiego bez wyroku sądowego ograniczenie władzy starostów zakaz łączenia przez nich urzędu sędziego ziemskiego
1423 (STATUT) WARTA W. JAGIEŁŁO-ugruntowanie pozycji gosp. szlachty ustalanie przez wojewodów maksymalnych cen na produkty miejskie (tzw. taksy wojewodziń-skie) sankcje karne na sołtysów nie wywiązujących się z obowiązków- możliwość ich usuwania z majątku ograniczenie wychodźstwa ze wsi
1430 I 1433 JEDLNIA , KRAKÓW W. JAGIEŁŁO- zagwarantowanie sukcesji Jagiellonom nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego (NEMINEM CAPTIVABIMUS) ograniczenie nieszlachcie (p. krakowski) dostępu do najwyższych godności kościelnych
1454 CERKWICA NIESZAWA Kazimierz Jagiellończyk – zgoda pospolitego ruszenia na udział w wojnie trzynastoletniej zwoływanie pospolitego ruszenia wydawanie nowych praw i nakładanie nowych podatków tylko za zgodą sejmików ziemskich całkowita wolność handlu w państwie; podstawa funkcjonowania sejmików ziemskich
1493 PIOTRKÓW JAN OLBRACHT- po objęciu władzy ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi
1496 PIOTRKÓW JAN OLBRACHT- uchwalenie podatków na wyprawę antyturecką potwierdzenie wcześniejszych przywilejów dalsze ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi zwolnienie szlachty z opłat celnych na własne towary taksy wojewodzińskie
1501 MIELNIK ALEKSANDER-elekcja na tron polski senat-najwyższym organem władzy
1504 PIOTRKÓW ALEKSANDER-walka z magnaterią i senatem ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów (INCOMPATIBILITAS) zwłaszcza wysokich godności
1505 RADOM ALEKSANDER-walka z magnaterią anulowanie ustawy mielnickiej konstytucja NIHIL NOVI „nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez zgody obu izb” potwierdzenie roli sejmu 2-izbowego
