Czas reformatorów religijnych
Częściowe zmiany dokonywane w Kościele katolickim w XV wieku okazały się niewystarczające. Już z początkiem następnego stulecia Europa znalazła się pod wpływem reformacji, zwanej często reformą.
Przyczyn pojawienia się niezwykle złożonego zjawiska religijno – społecznego, jakim była reformacja, wymienia się wiele.
Powszechnie przyjmuje się, że reformację przygotował humanizm. Po pierwsze przez powrót do Biblii i łatwy do niej dostęp wiernych ( poprzez jej tłumaczenia na języki narodowe ). Po drugie, humanizm akcentując indywidualizm jednostki ludzkiej położył akcent na głębszą wiarę i przeżycia religijne. Na tym tle pojawił się rozdźwięk między potrzebami elit i mas wiernych a tym, co reprezentował zinstytucjonalizowany Kościół, a szczególnie duchowieństwo.
Pojawił się zatem problem zakwestionowania roli kapłana, jako pośrednika między ludźmi a Bogiem. Występował w tym kontekście dość wyraźny związek między ukształtowaną w dobie odrodzenia mentalnością ludzi, a ich rozbudzonymi potrzebami religijnymi. Reforma protestancka położyła akcent na usprawiedliwienie przez wiarę i uznanie Biblii za jedynie nieomylną. Reformatorzy głosili także inną koncepcję kapłaństwa, rozumianą jako służbę * słowu Bożemu *. Idee te stały się atrakcyjne dla wielu ludzi.
Z początkiem XIV wieku wystąpił z krytyką nauki o odpustach Marcin Luter ( !483 – 1546 ), niemiecki zakonnik ( augustianin ) i profesor teologii. Ogłosił on w Wittenberdze w 1517 roku 95 tez, w których krytykował hierarchię kościelną za nadużycia popełniane przy popełnianiu odpustów.
Tezy Lutra przetłumaczone z łaciny na język niemiecki zostały wydrukowane i już rok później czytane były w Niemczech. Spór, jaki rozgorzał na tym tle wewnątrz Kościoła, doprowadził do zerwania Lutra z papiestwem w 1521 roku.
Luter przystępując do dyskusji o * naprawie Kościoła * nie myślał o zerwaniu z nim. Tymczasem, potępiony przez papieża i cesarza, zaczął organizować swój Kościół od zrzucenia zwierzchniej władzy papieskiej, głosząc powrót do czystej nauki Chrystusa i Ewangelii.
Niemcy podzielili na przeciwników i zwolenników Lutra. Ci ostatni rekrutowali spośród różnych warstw społecznych. Odpowiadał im * tani Kościół *, likwidacja zakonów i ich majątków, a ponadto podporządkowanie Kościoła luterańskiego władzy świeckiej.
Dalszy rozwój wydarzeń potoczył się torami, których Luter nie przewidział, a nawet później potępił.
W latach 1524 – 1525 wybuchł w Niemczech na terenie Turyngii i Szwabii bunt chłopski pod wodzą Jana Munzera, proboszcz z Zwickau. Wiązał on hasła religijne z postulatami społeczno – ekonomicznymi. Zapowiadał on nadejście czasów Chrystusa, w których mógł zapanować nowy ład, oparty na sprawiedliwości. Jednocześnie chłopi wysunęli postulaty zniesienia przywilejów feudalnych i zaprowadzenia wspólnej wartości pastwisk i lasów. W nierównej walce chłopi zostali pokonani przez szlachtę zarówno katolicką, jak i protestancką. Nazwa protestantyzm pochodzi od protestu części szlachty w 1529 roku przeciw decyzji cesarza Karola V, który zakazał rozpowszechniania protestantyzmu.
Podzielona politycznie Rzesza Niemiecka zróżnicowała się także pod względem religijnym. Rozgorzała wojna domowa, która zakończyła się dopiero po trzydziestu latach. Pokój podpisany w 1549 roku w Augsburgu wprowadził równouprawnienie Kościołów: katolickiego i protestanckiego według zasady: Kogo władza, tego religia.
Luteranizm w swej doktrynie głosił, że zbawienie człowieka nie zależy od spełnienia dobrych uczynków, lecz od głębokiej wiary w odkupicielską moc Chrystusa. Jedynym źródłem tej wiary jest Pismo Święte, nie zaś tradycja w postaci uchwał soborów i orzeczeń papieży. Popularyzacja doktryny religijnej luteranizmu przez drukowane katechizmy, zbiory pieśni i kazań, pisma polemiczne czyniła wiarę bardziej świadomą i głęboką. Wielką zasługą Marcina Lutra było przetłumaczenie na język narodowy Biblii oraz wprowadzenie tego języka do liturgii. Wychowanie religijne miało umacniać luterańskie szkolnictwo, którego podstawy stworzył Filip Melachton ( 1497 – 1560 ), współpracownik Lutra i teolog.
W latach trzydziestych XVI wieku w Genewie wielu zwolenników znalazł Jan Kalwin ( 1509 – 1564 ). Założył tam gminę chrześcijańską wcielającą w życie jego nauki. Jej podstawą była nauka o przeznaczeniu ( predestynacji ). Według Kalwina ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale dlatego, że potępił ich Bóg. * Znakiem * przychylności Boga była – według Kalwina – materialna pomyślność, bogactwo. Z wiary w przeznaczenie wypływała etyka kalwinizmu, uznająca ziemski zawód za służbę dla chwały Bożej. Czyniła ona z zapobiegliwości o dobra materialne nakaz moralny, a uprawianie cnót mieszczańskich, takich jak: cierpliwość, pracowitość, czystość obyczajów – jednym z kryteriów zbawienia.
Gminy kalwińskie zorganizowane były w sposób demokratyczny. Wybierały tak zwanych starszych, akceptowały kaznodziejów zwanych ministrami. Powoływały organ kierujący gminą, zwany konsystorzem złożony z sześciu duchownych i dwunastu świeckich członków.
Z Genewy idee kalwińskie przedostały się do Francji, a także do Holandii, na Węgry, do Polski i na Litwę. Szczególne zainteresowanie nowym wyznaniem przejawiała szlachta. Akceptowała ona demokratyczną organizację nowego Kościoła i głoszone przezeń prawo oporu wobec władzy świeckiej.
Różnice religijne stały się we Francji powodem trwających przez kilkadziesiąt lat wojen religijnych między hugenotami i katolikami. Pod pozorem rozgrywek na tle religijnym uzewnętrzniły się w państwie francuskim sprzeczności polityczne. Ostoją dążeń absolutystycznych była rządząca dynastia Walezjuszy, mająca poparcie hierarchii Kościoła katolickiego. Opozycja feudalno – kalwińska chciała zagwarantowania wolności wyznaniowych i ograniczenia władzy monarchy. W atmosferze wzrastającej nienawiści doszło do rzezi protestantów rozpoczętej w noc świętego Bartłomieja ( 23/ 24 sierpnia 1572 ). Rzeź protestantów rozpoczęta w Paryżu trwała jeszcze przez kilka dni na prowincji, przy cichej aprobacie króla . Niepokoje religijne we Francji uśmierzył dopiero król Henryk IV z dynastii Bourbonów. W 1598 roku wydał on edykt nantejski, gwarantujący wolność wyznania protestantom.
O powstaniu Kościoła anglikańskiego zdecydowały głównie kwestie natury dynastycznej. Na skutek sprzeciwu papieża dotyczącego rozwodu króla Henryka VIII z Katarzyną Aragońską zerwał on z Kościołem katolickim, sekularyzował majątki kościelne i poprzez Akt supremacji z 1534 ogłosił się głową Kościoła anglikańskiego.
Wraz z reformą protestancką dokonywała się reforma katolicka poprzez odnowienie teologii.
Sukcesy reformacji, która uszczupliła zasięg oddziaływania Kościoła katolickiego, zmusiły papieży do podjęcia dzieła wewnętrznej reformy. Najważniejszym krokiem na tej drodze były uchwały podjęte na soborze obradującym w Trydencie w latach 1545 – 1563. Rozpatrzono i zdefiniowano tam wiele elementów doktryny katolickiej, ustalono zasady kształcenia kapłanów i potwierdzono prymat autorytetu papieża nad soborem. Kościół katolicki rozpoczął kontrreformację, zwalczając różnymi
sposobami odłamy protestanckie. Decyzje soboru w Trydencie określiły na czterysta lat kształt katolicyzmu i kościelnej organizacji.
Zreformowany Kościół katolicki mógł stanąć do walki z protestantyzmem na słowa i pióra, o serca i umysły, w podzielonej religijnie Europie. Kazania, dysputy publiczne, polemiki drukowane w pismach religijnych, upowszechniano w całej Europie. Przyczyniły się one do rozwoju bogatej literatury religijnej, podnosiły temperaturę życia religijnego poszczególnych wspólnot wyznaniowych.
Wielką rolę w zwalczaniu protestanckich idei religijnych odegrał nowy zakon Towarzystwa Jezusowego ( jezuici ) założony przez Hiszpana Ignacego Loyolę. W 1540 roku jezuici złożyli śluby posłuszeństwa papieżowi. Szeregi zakonu, na którego czele stał generał, zasilali wszechstronnie wykształceni teolodzy i nauczyciele przygotowani do kształcenia szlachetnie urodzonej młodzieży w kolegiach i akademiach. Wysoki poziom szkolnictwa prowadzonego przez jezuitów zachęcał nawet protestantów do posyłania tam swych dzieci.
Towarzystwo Jezusowe wraz z inkwizycją, która w 1542 roku stała się najwyższym trybunałem w sprawach o odstępstwo od wiary oraz Indeksem ksiąg zakazanych ( od 1559 roku ) rozpoczęło walkę o prymat katolicyzmu w Europie. Rozwój reformacji w XIV wieku już z początkiem XVIII stulecia został zahamowany.
Postanowienia soboru trydenckiego.
Doktryna katolicka 1564 – ogłoszenie trydenckiego wyznania wiary, 1566 – ogłoszenie drukiem Katechizmu Przyjęcie nowej syntezy doktryny katolickiej: – ustalenie kanonu Pisma Świętego, uznanie normatywnego znaczenia tradycji, – uznanie siedmiu sakramentów za nadal obowiązujące, – podtrzymanie dogmatów: o grzechu pierworodnym, łasce, usprawiedliwieniu, roli Kościoła w zbawieniu człowieka, – utrzymanie wyłącznego prawa Kościoła do interpretacji Biblii.
Kult religijny Podtrzymanie twierdzenia o możliwości skracania kar czyśćcowych poprzez modlitwy, ofiary i odpusty. Rozwinięto kult świętych. Utrzymano liturgię w języku łacińskim.
Organizacja kościoła Prymat papieża nad soborem ( zwycięstwo kurializmu nad koncyliaryzmem ). Obowiązek przebywania biskupów w diecezjach, odbywania przez nich wizytacji w diecezjach, zakładania seminariów duchownych i składania sprawozdań ze stanu diecezji w kurii rzymskiej
Walka o kształt demokracji szlacheckiej.
Uchwalenie konstytucji Nihil novi stanowiło datę graniczną nie tylko w dziejach polskiego parlamentaryzmu, ale także państwa. Od 1505 roku datowany jest bowiem początek nowożytnego państwa polskiego. Konstytucja Nihil novi określała, że do kompetencji sejmu należały wszelkie zmiany prawa pospolitego i wolności publicznej.
Poprzez pojęcie prawa pospolitego rozumiano normy prawa mające charakter ogólnopaństwowy, wolność publiczną zaś pojmowano jako całość uprawnień politycznych szlachty. Tak określone kompetencje sejmu pośrednio wprowadzały zakres ograniczeń władzy monarszej.
Następne dziesięciolecia rządów ostatnich Jagiellonów ukazały, iż kształt demokracji szlacheckiej realizował się poprzez wolę szlachty wyrażoną na sejmach i sejmikach. Zakres demokracji szlacheckiej był także rezultatem ścierania się interesów trzech stanów sejmowych.
Zygmunt I Stary Jagiellończyk ( 1506 – 1548 ), znajdując poparcie wśród senatorów starał się, mimo prawnych ograniczeń, samodzielnie realizować, a nawet forsować swoje plany w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Jako pierwszy władca katolicki w Europie zdecydował się zawrzeć pokój z Turcją ( 1530 ), zapobiegając zagrożeniu południowych granic Polski.
Zakres władzy królewskiej za ostatnich Jagiellonów był duży. Król zwoływał sejmy i miał prawo inicjatywy ustawodawczej. Mianował urzędników państwowych i był naczelnym wodzem. Monarcha miał wpływ również na obsadę godności biskupich, decydował o kierunku polityki zagranicznej. Sytuacja uległa zmianie dopiero wraz z prowadzeniem zasady elekcyjności tronu w 1573 roku.
W omawianym okresie większość krajów europejskich dokonywała proces reformowania monarchii stanowych. Tendencje te ujawniły się również w Polsce. Wyraźnie artykułował je król i jego otoczenie, Zygmunt I widział potrzebę reform w państwie, jednocześnie patrzył na nie przez pryzmat wzmocnienia władzy królewskiej w Polsce. Tak potrzebna dla zabezpieczenia Polski przed najazdami tatarskimi reforma wojskowa mogła być przeprowadzona tylko po reformie skarbu. Tymczasem zarówno program reform wojskowo – skarbowych, jak i porządkowania prawa Zygmunt I chciał realizować nie zabiegając o poparcie szlachty. Ta z kolei uważała go za króla senatorskiego. Ferment wśród szlachty wywoływała elekcja ( 1529 rok ), a następnie podwójna koronacja w Krakowie i Wilnie dziesięcioletniego Zygmunta Augusta, syna królowej Bony i Zygmunta Starego. Ponieważ była to elekcja za życia starego króla, stanowiła zatem wyraźne złamanie dotychczasowego prawa zwyczajowego.
Król, który realizował politykę dynastyczną utożsamiał interes dynastii z interesem państwa. Stąd płynęła niechęć wobec królewskich reform ze strony sejmików i posłów na sejm.
Natomiast powodzeniem uwieńczona została reforma pieniądza.
Na obszarze całego królestwa wprowadzona została nowa jednostka monetarna – floren polski, zwany złotym.
Z programem reform państwowych wystąpiła także szlachta. W czasach Zygmunta I zyskał on nazwę ruchu egzekucyjnego.
Ruch ten dążył do ograniczenia roli możnowładztwa w państwie, respektowania praw i usprawnienia rządów.
Początkowo ruch obejmował tak zwaną egzekucje praw oraz egzekucję dóbr. Pojęcie egzekucji praw dotyczyło przekonania, że istniejące prawo jest dobre, a zatem nie należy go zmieniać, lecz dokładnie wykonywać, czyli egzekwować. Na sejmie w 1520 roku posłowie szlacheccy wysunęli początkowo dwa postulaty. Pierwszy dotyczył zwrotu nieprawnie trzymanych przez możnowładztwo królewszczyzn. Reprezentanci szlachty podważyli zasadność rozdawnictwa, sprzedaży i zastawu przez władcę dóbr królewskich ( głównie magnatom ). Drugi postulat dotyczył zakazu łączenia w jednym ręku kilku urzędów, co nagminnie naruszał król Zygmunt Stary. Król nie godził się na postulaty posłów szlacheckich, a ci z kolei blokowali królewskie projekty reform. Swoistą konfrontacją była tak zwana * wojna kokosza *. Zgromadzona na pospolitym ruszeniu przeciw Mołdawii szlachta ogłosiła rokosz ( 1537 ) i krytykowała króla oraz działalność Bony w zakresie sprzedaży urzędów, a nawet godności. Konfrontacja ta pokazywała siłę i determinację szlachty, wymiernych jednak rezultatów nie miała.
W połowie XVI wieku program reform państwowych, z jakimi wystąpiła średnia szlachta, uległ rozszerzeniu. Oprócz egzekucji praw i dóbr wysuwane były postulaty dotyczące unifikacji terytorialnej królestwa. Szlachta chciała większej integracji Litwy i Prus Królewskich z Koroną. Jej posłowie domagali się na sejmach równomiernego rozłożenia ciężarów podatkowych, reformy prawa i sądownictwa. Opowiadali się za ograniczeniem praw Kościoła w Polsce.
Uchwałami sejmowymi zobowiązani duchowieństwo do płacenia podatków nadzwyczajnych ( na przykład w czasie wojny ). Podatki te miały formę procentu od dziesięcin. Zawieszono też wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez władzę państwową sprawowaną przez starostów ( tak zwana egzekucja starościńska ).
Trybunami ludu szlacheckiego w tych kwestiach byli przedstawiciele średniej szlachty, jak Hieronim Ossoliński, Rafał Leszczyński, Mikołaj Leszczyński i inni.
Program naprawy Rzeczypospolitej wysunięty przez szlachtę zyskał akceptację króla Zygmunta Augusta na sejmach z lat 1562 – 1563 i 1563 – 1564.
Przeprowadzona wówczas egzekucja dóbr spowodowała prawną kontrolę posiadanych królewszczyzn i częściowego ich zwrotu przez magnatów. Pozwoliło to utworzenie wojska kwarcianego do obrony południowo – wschodniej granicy w liczbie około 2500 jezdnych. Na utrzymanie wojska przeznaczono czwartą część dochodów z dóbr królewskich ( tak zwana kwarta ). Rozdzielony został skarb królewski od publicznego. Przeprowadzono także wcielenie księstw: oświęcimskiego i zatorskiego do Korony. Ważnym aktem było zawarcie unii realnej Korony z Litwą w 1569 roku.
Reformy ruchu egzekucyjnego były ważnym krokiem w kierunku ukształtowania się państwa nowożytnego. Państwo stało się bardziej zunifikowane, a rządy w dziedzinie skarbowo – wojskowej sprawniejsze w funkcjonowaniu.
Szlachta zapewniła sobie kontrolę w dziedzinie ekonomiczno – politycznej. Szlachecka koncepcja państwa to Rzeczpospolita, traktowana jako wspólne dobro narodu szlacheckiego. To jednak racje stanu szlacheckiego, a nie innych stanów miały być interesem państwa i jego racją stanu.
Zręby ustrojowe Rzeczypospolitej powstały w drugiej połowie XV wieku i w następnym stuleciu. Pierwszym etapem ich tworzenia było powstanie sejmu i określenie jego kompetencji ( okres 1454 – 1505 ). Drugi etap przemian ustrojowych stanowił okres ruchu egzekucyjnego ( sejmy z lat 1505 – 1569 ) i czasy późniejsze, gdy powołano trybunały ( 1578 r. ) – organy sądownictwa szlacheckiego.
Druga połowa XV stulecia i wiek XVI to czasy, w których rozwijała się świadomość narodowa. Wyrażały ją ojczysta mowa i świadomość historycznych losów Polaków. Podnoszony był także problem suwerenności państwa, o czym w swoim memoriale pisał Jan Ostroróg, szlachcic i zarazem doktor praw. Pisma polityczne obejmowały problem rozumienia pojęcia * naród *. Historyk Marcin Kromer widział jeden naród podzielony na dwa stany: szlachecki i plebejski. Stanisław Orzechowski powiadał, że tylko naród szlachecki i jego przedstawiciele są obywatelami Rzeczypospolitej. Według Jana Kochanowskiego – w razie zagrożenia Ojczyzny – Polaków miał łączyć obowiązek żołnierski. Mikołaj Rej uważał, iż Polak, a życzliwy narodowi swemu, a ojczyźnie po polsku pisze.. Rodzące się poczucie suwerenności państwa polskiego widoczne było w strofach poezji i pismach politycznych, a nawet uchwałach sejmikowych. Oto zgromadzona na sejmiku w Środzie ( 1534 rok ) szlachta domagała się używania języka polskiego w druku, w sejmie i Kościele. W 1543 roku po raz pierwszy w języku polskim wydane zostały konstytucje sejmowe.
Obraz państwa polskiego, jaki zarysował się w rezultacie przemian ustrojowych z XVI stulecia, z niewielkimi zmianami przetrwał aż do rozbiorów. Rozwój świadomości narodowej, jaki miał miejsce w owym okresie umocnił znaczenie języka polskiego.
Reformacja i Kościół katolicki w Polsce.
Wraz z kształtowaniem się szlacheckiego programu reform państwowych podnosiły się krytyczne głosy pod adresem Kościoła katolickiego w Polsce. Szlachta na sejmach i sejmikach zaczęła kwestionować przywileje duchowieństwa w sferze podatkowej, sądowej i politycznej.
Uciążliwy obowiązek oddawania dziesięciny z dóbr szlacheckich był tematem, podobnie jak sprawa egzekucji starościńskiej. Gdy z kolei szlachta odmawiała płacenia dziesięcin, narażała się na pozwy przed sądy duchowne.
W szlacheckim programie reform ważne miejsce, obok sprawy opodatkowania duchowieństwa, zajmowała kwestia sekularyzacji dóbr kościelnych.
Niższe duchowieństwo lekceważyło obowiązki duszpasterskie, do których było słabo przygotowane. Prowadziło ono świecki tryb życia, czasami więcej dbając o zbieranie dziesięciny niż głoszenie Ewangelii. Toteż szlachta i mieszczaństwo dawały posłuch ideałom reformacyjnym napływającym z Niemiec.
Najwcześniej tak zwane nowinki religijne zaczęły przenikać na obszar Prus Królewskich oraz Wielkopolski poprzez kontakty handlowe oraz związki naukowe z ośrodkami protestantyzmu, głównie Wittenbergą. Mimo edyktów króla Zygmunta I z lat 1520 i 1522 luteranizm szybko znalazł zwolenników wśród mieszczaństwa Gdańska, Torunia, Poznania i innych miast. Miał on licznych zwolenników nie tylko wśród mieszczan, ale także wśród wielkopolskich rodów szlacheckich, na przykład Górków, Ostrorogów i innych.
Ośrodkiem propagandy luteranizmu na obszarze Rzeczypospolitej stał się Królewiec w Prusach Książęcych. Stąd wychodziły drukowane w języku polskim katechizmy i luterańskie wyznania wiary oraz tłumaczenia Biblii. Już w latach czterdziestych pastor ewangelicki Jan Seklucjan wydał pierwszy popularny wykład nauki luterańskiej w języku polskim. Organizacja kościoła protestanckiego nastąpiła na ziemiach polskich w połowie XVI wieku, gdy doszło do pierwszych zjazdów jego zwolenników.
Od połowy XVI wieku głównym nurtem w protestantyzmie polskim stał się kalwinizm. Szczególnie podatna na jego wpływy stała się średnia i drobna szlachta małopolska i litewska, choć wśród jego wyznawców znajdowali się również magnaci, jak Radziwiłłowie na Litwie, czy Leszczyńscy, Tarnowscy i Kościeleccy w Koronie. Szlachtę w organizacji kalwinizmu pociągał jego demokratyzm, gdzie obok seniorów duchownych o sprawach Kościoła decydowali także seniorzy świeccy.
Szlachta miała decydujący głos w obsadzaniu zborów kalwińskich ( świątyń ), od niej uzależnieni byli ministrowie. Ich prestiż był zresztą niewysoki, gdyż wywodzili się głównie z niższych stanów i byli zależni od pana, który wyznaczał im uposażenie. Około 1570 roku w Rzeczypospolitej kalwińskich, sto lat później pozostało ich około 60. Najczęściej na zbory zamieniony zbory katolickie. Szlachta przestawała płacić dziesięcinę, przyorywała grunty plebańskie do swoich
ziem.
Wśród protestantów polskich było wielu orędowników utworzenia Kościoła narodowego, postulowali używanie języka polskiego podczas nabożeństw, zniesienia celibatu księży, komunii pod dwiema postaciami oraz zwołania synodu narodowego. Król tymczasem zwlekał z podjęciem decyzji. Przyczyn takiego stanowiska Zygmunta Augusta było wiele.
W państwie Jagiellonów żyło przecież wiele narodów, różnych wyznań. Król skłaniał się ku idei Kościoła narodowego, który pogodziłby zróżnicowane wyznaniowo społeczeństwo. Obok katolików była w Polsce duża grupa wyznawców prawosławia, także judaizmu i niewielka grupa wyznawców islamu.
Ostatecznie zniechęcony brakiem akceptacji papiestwa dla tych planów Zygmunt August zrezygnował z idei Kościoła narodowego. Ponadto nadal trwały nieustające spory doktrynalne między kalwinami i luteranami. Ważnym krokiem w kierunku pogodzenia protestantów była zgoda sandomierska z 1570 roku między luteranami, braćmi czeskimi i kalwinami. Wykluczeni z niej zostali arianie.
Spory i polemiki wewnątrz zboru kalwińskiego, będące rezultatem różnic społecznych oraz doktrynalnych zakończyły się wyłonieniem zboru mniejszego braci polskich, zwanych także arianami ( 1562 – 1565 ).
Arianizm był najbardziej radykalnym nurtem polskiej reformacji. Jego zwolennicy odrzucali dogmat Trójcy Świętej, zaprzeczali boskości Chrystusa. Do końca XVI wieku arianie łączyli radykalizm doktryny religijnej z radykalizmem społecznym. Między innymi, nie chcieli uczestniczyć w wojnach i piastować urzędów. Nieliczni spośród nich zwalniali nawet z poddaństwa chłopów. Ze względu na swoje przekonania doznawali upokorzeń ze strony inaczej wierzących.
Arianie tworzyli niezbyt liczną, ale prężną intelektualnie wspólnotę religijną. Wsławili się wydaniem drukiem wielu ksiąg o treści religijnej. Szkoła ariańska w Rakowie ( istniała w latach 1601 – 1638 ) słynęła ze nauczycieli, podręczników i programów nauczania. Uczniowie poznawali w tym gimnazjum humanistycznym historię, prawo, matematykę i wiadomości etyczno – obywatelskie w języku ojczystym. Arianie nie narzucali swych prawd religijnych, toteż do szkoły przybywali uczniowie nawet z rodzin katolickich i kalwińskich. Wśród uczniów znajdowali się luteranie ze Słowacji. Jeszcze w XVII wieku arianizm, zwany wówczas socynianizmem ( od nazwiska teologa Jana Socyna ) był atrakcyjny intelektualnie dla pewnej grupy szlachty. Z tego grona wywodzili się znakomici poeci barokowi: Zbigniew Morsztyn i Wacław Potocki.
Podobnie jak arianie, także inne nurty polskiej reformacji były zainteresowane utworzeniem własnego, wyznaniowego szkolnictwa. Jeszcze w latach pięćdziesiątych XVI wieku swoje gimnazja założyli w Gdańsku, Toruniu i Elblągu luteranie, natomiast zbór kalwiński otworzył szkoły w Pińczowie, Łańcucie i Lewartowie. Na wysokim poziomie stało gimnazjum w Lesznie należące do braci czeskich i funkcjonujące długo, gdyż do połowy XVII wieku. Jednym z jego rektorów był Jan Amos Komeńsky, wygnaniec z Czech, autor wielu podręczników znanych w całej Europie.
Mimo starań nie powiodła się protestantom polskim próba powołania do życia własnej akademii. Toteż młodzież różnowiercza wyjeżdżała do uniwersytetów wyznaniowych na Zachodzie. Kalwini studiowali w Bazylei i Genewie, luteranie zaś w Królewcu w Prusach Książęcych i w uniwersytetach niemieckich.
Wszystkie polskie nurty reformacyjne prowadziły ożywioną działalność w zakresie piśmiennictwa. Podobnie jak na Zachodzie, również w Polsce na język ojczysty tłumaczono Biblię i wydawano katechizmy, wyznania wiary i zbiory pieśni. Znaczną liczbę druków stanowiły pisma polemiczne.
Dopiero w okresie reformacji przetłumaczony został Nowy Testament ( tak zwana Biblia królewiecka, część 1 – 2, 1551 – 1552 ). Dokonał tego luteranin Stanisław Murzynowski. Luteranie zaś sumptem Mikołaja Radziwiłła w roku 1563 wydali Biblię brzeską. Przekładu całości Biblii ( tak zwana Biblia nieświeska ) dokonał Szymon Budny, wywodzący się z kręgów ariańskich. Nowe wydania Biblii tłumaczone przez protestantów, wychodziły jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku.
Współistnienie wielu wyznań i religii tworzyło w Rzeczypospolitej klimat dla zachowań tolerancyjnych. W dobie reformacji, gdy w innych krajach różnice religijne stawały się przyczyną wojen, w Polsce toczyła się żywa polemika. Dla jednych Rzeczpospolita była przytuliskiem heretyków, gdyż znajdowali w niej schronienie prześladowani u siebie reformatorzy religijni – Niemcy czy Włosi. Inni mieli powód do dumy nazywając Polskę państwem bez stosów. Politycznym aktem tolerancji wyznaniowej była uchwalona przez sejm w okresie pierwszego bezkrólewia konfederacja warszawska w 1573 roku. Reprezentanci szlachty zaprzysięgli sobie wówczas pokój miedzy rozróżnionymi w wierze, by dla różnej wiary i odmiany w Kościelech krwie nie przelewać.
Wprawdzie u schyłku XVI wieku zaczęły mnożyć się w miastach ( Kraków, Poznań ) tumulty na tle wyznaniowym, ale szlachta nadal cieszyła się wolnością wyznania.
Również w Polsce nastąpiło umocnienie organizacyjne Kościoła katolickiego po soborze trydenckim. Pierwsze wykazały zainteresowanie reformami trydenckimi kapituły katedralne. Po pokoleniu biskupów – humanistów ( Andrzej Zebrzydowski ) nastał czas biskupów duszpasterzy. To oni wprowadzali reformę Kościoła w czyn. Przebywali w swoich diecezjach, wizytowali je, składali sprawozdania ze swej działalności w Rzymie, zakładali seminaria duchowne. Pierwszym propagatorem uchwał trydenckich był w Polsce Stanisław Hozjusz, autor szeroko znanego w Europie katolickiego wyznania wiary.
W połowie XVI wieku ustanowiona została nuncjatura papieska w Rzeczypospolitej. W 1564 roku król Zygmunt August uroczyście przyjął uchwały soboru trydenckiego, później dokonali tego biskupi zgromadzeni na soborze piotrkowskim.
Reformy potrydenckie w Kościele katolickim na tyle umocniły jego organizację, iż zagroziły protestantyzmowi. Rozszerzyła się sieć parafii. W rezultacie zakładania seminariów w diecezjach zwiększyła się liczba kleru i zwiększył jego poziom intelektualny. Pleban w okresie potrydenckim miał być duszpasterzem odpowiedzialnym za wiernych, prowadził rejestrację chrztów, ślubów i pogrzebów.
Sprowadzenie w 1564 roku jezuitów przez biskupa warmińskiego Jana Hozjusza uznaje się za początek kontrreformacji w Polsce. Jezuici prowadzili wielokierunkową działalność. Organizowali oni misje wśród ludności, więcej jednak uwagi poświęcali oddziaływaniu na elity intelektualne i społeczne, byli spowiednikami królów i możnych, polemizowali i dyskutowali z różnowiercami. Wśród nich znajdowali się wybitni kaznodzieje i pisarze, jak Piotr Skarga czy Jakub Wujek – niedościgniony tłumacz Biblii ( całość wydana w 1599 roku).
Głównym jednak celem jezuitów była walka z reformacją. Zakładali oni kolegia, które skutecznie konkurowały z gimnazjami protestanckimi. Szkoły jezuickie czerpały wprawdzie z tradycji humanistycznych, ale dominował w nich program katolickiego wychowania. Ponieważ były one bezpłatne i dostępne także dla różnowierców, szybko stały się popularne.
Liczba kolegiów i rezydencji jezuickich w Polsce zwiększyła się z 25 w 1608 roku do 42 w 1634 roku. Staraniem zakonu powstała Akademia w Wilnie, stanowiąca ośrodek promieniujący intelektualnie na Litwę, Ruś i Prusy aż do połowy XVII wieku. Liczba słuchaczy w tej uczelni osiągnęła nawet 1200 osób. Pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej był Piotr Skarga, autor Żywotów świętych i Kazań sejmowych, orędownik unii Kościoła katolickiego z prawosławiem.
Obawa przed ingerencją patriarchatu moskiewskiego w sprawy Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej była jednym z powodów rozpoczęcia rozmów z ruskimi władykami na temat unii. Dużą aktywność w tej kwestii wykazywali jezuici i król Zygmunt III Waza. Ostatecznie został podpisany akt unii przez część episkopatu prawosławnego z Kościołem katolickim w Rzymie ( 1595 rok ). Jej tekst został ogłoszony na synodzie zwołanym do Brześcia w 1596 roku.
Na mocy postanowień unii Kościół unicki ( grekokatolicki )zachowywał własną odrębność organizacyjną i liturgiczną. Uznawał zwierzchnictwo papieża. Akt unii zapowiadał równoprawność duchowieństwa unickiego ( władyków ) z biskupami, co miało wyrażać się wejściem do senatu duchowieństwa unickiego. Na skutek sprzeciwu biskupów ta ostatnia sprawa nie rozstrzygnięta korzystnie dla unitów.
Część duchowieństwa prawosławnego nie uznawała aktu unii i odniosła się do niej niechętnie. Powstanie Kościoła unickiego zaostrzyło sytuację wyznaniową na wschodnich kresach Rzeczypospolitej. W przyszłości konflikty religijne zaogniły sytuację społeczną na Rusi.
