USTRÓJ PAŃSTWA PATRYMONIALNEGO
Państwo Frankijskie (od V do X w.)
Państwo Frankijskie, jako jedyne ze szczepowych państw germańskich już w V w. rozpoczęło budowę ponadszczepowego organizmu politycznego. Nie było początkowo państwem terytorialnym, lecz szczepowym państwem germańskim, stanowiącym związek osób. Król nosił tytuł króla Franków o władzy ograniczonej przez wiec. Ziemie podbijane uważał jednak za własne. Prowadziło to do traktowania państwa nie jako rzeczy publicznej, lecz prywatnej. Państwo podlegało, jak gospodarstwo prywatne, podziałowi między synów w razie śmierci ojca. Władza królewska w Państwie Frankijskim była zasadniczo bardzo silna. Król miał szerokie uprawnienia w zakresie tzw. bannus, porównywalnego z imperium urzędników rzymskich. Mieściło się w tym zakresie prawo wydawania różnych rozkazów i nakazów w sprawach cywilnych i wojskowych, których niewykonywanie zagrożone było wysokimi karami. Z czasem rozwinęła się stąd władza ustawodawcza, realizowana poprzez edykty, a zwłaszcza kapitularze. Do króla należały też sprawy wojny, pokoju, polityki zagranicznej i wymiaru sprawiedliwości. W ostatnim zakresie król był strażnikiem pokoju i zabezpieczał go szczególnie surowymi karami. W ramach zwierzchnictwa sądowego król mógł wywoływać przed swój sąd wszelkie sprawy, znajdujące się nawet w kompetencji innych sądów. Z objęciem tronu przez Pepina Małego pojawiły się pewne nowe elementy w monarchii frankijskiej. W 781 r. został on koronowany i pomazany przez papieża. Cesarstwo Karola Wielkimi i jego koronacja podniosły Państwa Frankijskie do rangi uniwersalnej i integrującej, właściwej dla cesarstwa. Ukoronowany i pomazany, a więc sakralizowany monarcha, podlegał teraz prawu bożemu. Dawało to Kościołowi, strażnikowi tych wartości, możliwość ingerowania w sprawy władzy świeckiej, ekskomunikowania królów itp. Król frankijski wykonywał swą władzę w ciągłych podróżach po kraju, zatrzymując się w ważniejszych ośrodkach, gdzie razem z dworem, świtą i oddziałem zbrojnym pozostawał dla załatwienia bieżących spraw wymiaru sprawiedliwości i eksploatacji zasobów miejscowych. Organa centralne państwa miały charakter zbiorowy lub jednostkowy. Do pierwszych należały wiece i placita. W pierwotnym ustroju demokracji wojskowej wiec odgrywał ważną rolę, decydował o istotnych sprawach państwowych. Jego znaczenie zaczęło jednak gwałtownie maleć skutkiem rozwoju społeczno – gospodarczego, który zniweczył pierwotną równość oraz z powodu zwiększającej się powierzchni państwa, która uniemożliwiała zwoływanie rozproszonych na rozległym terenie wolnych Franków na częste wiece. Postępująca feudalizacja wysunęła na plan pierwszy nowe zgromadzenie tzw. placitum. Było to mniej liczne ciało, gromadzące elitę możnowładczą oraz ludzi sprawujących najróżniejsze dygnitarstwa i urzędy. Przy osobie króla funkcjonowali urzędnicy nadworni (dla obsługi domu królewskiego) i centralni dla spraw państwowych. Pierwszym urzędnikiem za Merowingów był majordom. Gdy jednak majordom Pepin Mały zagarnął władzę królewską i odsunął od niej ostatniego Merowinga, urząd ten nie był obsadzony. Jego miejsce zajął seneszal. Bardzo duże znaczenie osiągnął kanclerz, stojący na czele kancelarii, czuwający nad pieczęcią państwa i mający wgląd we wszystkie sprawy załatwiane na piśmie. Nadto ściślej ze służbą nadworną związani byli: komornicy, cześnicy, stolnicy, koniuszowie itp. Urzędnicy centralni i nadworni oraz różne osobistości duchowne i świeckie, znajdujące się w otoczeniu króla. Tworzyli tzw. dwór królewski, który był bardzo ważnym centrum dyspozycyjnym państwa. Zarząd terytorialny nie był skomplikowany. Państwo dzieliło się na okręgi, nawiązujące do rzymskich civitates i nazywane hrabstwami. Na czele hrabstwa stał hrabia, powoływany i odwoływany początkowo swobodnie przez króla i wyposażony we władzę administracyjną, wojskową i sądową. Król wynagradzał hrabiów beneficjami, położonymi w hrabstwie. Doprowadziło to do dożywotności, a nawet dziedziczności urzędu. Hrabstwo, w okresie gdy hrabia był przede wszystkim urzędnikiem, dzieliło się na centeny na obszarach germańskich i wikariaty na terenach romańskich. Z chwilą feudalizacji hrabstw podziały te straciły na znaczeniu. Hrabstwa nadgraniczne określano mianem marchii. Na ich czele stali margrabiowie z władzą szerszą niż normalni hrabiowie. Marchie były zwykle większe od hrabstw, miały określone granice tylko od strony imperium, co oznaczało możliwość ekspansji. Poza zwykłą władzą hrabiowską margrabia bronił państwa od wrogów zewnętrznych. Marchie podlegały tym samym procesom feudalizacyjnym co hrabstwa. Działalność hrabiów i margrabiów podlegała kontroli osobistej króla, w czasie jego objazdów po kraju, oraz tzw. wysłanników królewskich. Sądownictwo frankijskie nie było wieloinstancyjne i nie znało apelacji. Sądy odbywały się początkowo na wzgórzach sądowych, w obecności wiecu, który wybierał sędziego zwanego thunginem, na daną sesję. W czasach merowińskich zastąpił go hrabia, który sprawował władzę sądową nadal na wiecu, w otoczeniu siedmiu rachimburgów, wybranych na daną sesję. Proponowali oni treść wyroku, zatwierdzanego przez wiec. W czasach karolińskich wiece sądowe odbywały się tylko trzy razy w roku, bieżący zaś wymiar sprawiedliwości należał do hrabiego, który miał do pomocy stałych ławników, tzw. skabinów, wybranych przez wiec. Wyroki były ostateczne. Poza hrabiowskim sądownictwem, było też sądownictwo króla, który każdą sprawę mógł rozpatrzyć osobiście. Do sądu królewskiego trafiały jednak przede wszystkim sprawy ze względu na strony (np. wasale) lub rodzaj zbrodni (np. obraza majestatu). Immunitety sądowe w końcu spowodowały powstanie sądownictwa patrymonialnego panów nad ludnością im poddaną. Kościół popierał rozwój Państwa Frankijskiego z uwagi na jego katolicki charakter.
ANGLIA W OKRESIE WCZESNOFEUDALNYM (V-XIII W.)
Władza królów w Anglii wyrosła z ustroju rodowo -plemiennego Anglo-Sasów, którzy zorganizowali tu siedem królestw, tzw. heptarchię. Monarchia była wtedy elekcyjna, króla wybierało spośród członków rodziny królewskiej zgromadzenie witanów, złożone z książąt krwi, dygnitarzy i możnowładców. Heptarchię zjednoczył w IX w. król Wessexu Alfred Wielki. Państwo anglosaskie zlikwidował Wilhelm Zdobywca. Zasady następstwa tronu w państwie anglo-normandzkim uległy znacznemu przekształceniu. Sukcesja synów Wilhelma Zdobywcy była bezsporna. Elekcja poszła w kierunku uznania zasad dziedziczenia po kądzieli, zgodnie z prawem lennym. Tron otrzymał Henryk II Plantagena w 1154 r. Wykształcił się kognatyczny system dziedziczenia tronu, co oznaczało dopuszczenie do sukcesji także kobiet. Płeć i starszeństwo w rodzinie królewskiej decydowały o bliższości dziedziczenia tronu. Następca tronu musiał być oczywiście świeckiego stanu i pochodzić z legalnego związku małżeńskiego. Od 1301 r. następca tronu nosi w Anglii tytuł księcia Walii. Władza monarchy wczesnofeudalnego w Anglii była silna. Wilhelm Zdobywca potrafił też narzucić krajowi specyficzną strukturę lenną. Jako najwyższy zwierzchnik lenny wymagał przysięgi wierności od całej ludności, co wiązało z nim także niższorzędnych wasali, zapewniało ich służbę wojskową i świadczenie z całą ludnością danin na rzecz państwa. Król wykonywał także władzę ustawodawczą i wykonawczą, kierował polityką zagraniczną, powoływał urzędników centralnych, nadwornych i terenowych. W 1215 r. uznana przez Jana bez Ziemi Wielka karta wolności skrępowała króla koniecznością szanowania prawa; respektowania orzeczeń sądów parów; nakładaniem tarczowego (świadczenie w miejsce osobistego udziału w wyprawie) tylko za zgodą wielkiej rady królestwa, złożonej z baronów; szanowaniem nietykalności poddanych, których karać wolno było tylko zgodnie z prawem i na podstawie prawomocnego wyroku sądów. Przy boku króla funkcjonowała rada królewska, kontynuatorka dawnego zgromadzenia witanów. Jako rada zwyczajna obejmowała dygnitarzy centralnych i nadwornych. Jako rada wielka także bezpośrednich wasali króla. Obie te postacie rady określano mianem kurii królewskiej. Sprawy dworu i państwa powierzał dwór urzędnikom nadwornym i centralnym. Do pierwszych należeli przede wszystkim: stolnik, cześnik, komornik, marszałek. W czasach państwa anglo-normandzkiego pojawiło się dwóch ważnych urzędników centralnych. Pierwszy, zwany wielkim justycjariuszem, był głównym ministrem króla i zarazem jego zastępcą, zwłaszcza w czasie częstej i długo trwającej absencji króla w Anglii, pobytów i wojen, toczonych przez monarchię poza królestwem. Od czasów Edwarda Wyznawcy (pierwsza poł. XI w.) ważnym urzędnikiem był kanclerz, stojący na czele kancelarii. Po zniknięciu justycjariusza został on dowartościowany i wysunięty na pierwsze miejsce na dworze. Ważnym organem centralnym była też istniejąca od XII w. centralna władza skarbowa i działający w jej ramach sąd skarbowy. Zwano ją Eksczekierem. Był to zespół, który wyspecjalizował się z kurii królewskiej dla zarządzania sprawami skarbowymi. Dla prawnego zarządu terytorialnego i sądownictwa Anglia dzieliła się od czasów anglosaskich na hrabstwa i setnie. Przed podbojem normandzkim hrabstwo uległo dalekiej feudalizacji i było nadawane, jako lenno, wybitnym wasalom, którzy nosili odtąd tytuł hrabiego i przenosili go z hrabstwem dziedzicznie na potomków. Od Wilhelma Zdobywcy tytuł hrabiowski oddzielony został od hrabstwa. Posiadali go nadal bezpośredni wasale króla, ale zarząd hrabstwem powierzono wicehrabiom, tzw. szeryfom. Zapobiegnięto w ten sposób kompletnemu sfeudalizowaniu hrabstw, które jko okręgi utrzymują się w Anglii do dziś. Z czasem utracili go na rzecz sędziów pokoju. Władza sądowa znajdowała swój najpełniejszy wymiar w królu. W okresie anglosaskim uległa uszczupleniu skutkiem rozwoju ruchu immunitetowego i feudalizacji urzędów, zwłaszcza hrabstw. Szeryfowie, którzy zajęli tu miejsce hrabiów, otrzymali także władzę sądową. Dla spraw szczególnie interesujących króla uruchomiono objazdowych sędziów koronnych, których zakres zainteresowań ustawicznie rósł. W hrabstwie sądom przewodniczył szeryf, w setni jego pomocnik. Obok sądu kurii królewskiej dla baronów, wykształcił się sąd szachownicy dla spraw skarbowych oraz sąd kanclerski. Wiele spraw wymagających załatwienia, lecz nie regulowanych w prawie pospolitym, kierowano do króla, jako źródła sprawiedliwości, który przekazywał je kanclerzowi w celu rozstrzygnięcia według słuszności. Stosunki między państwem a Kościołem w Anglii prowadziły do częstych konfliktów. Sporne były sprawa związane z obsadzaniem stanowisk biskupich, świadczeń Kościoła na rzecz państwa oraz zakresu sądownictwa kościelnego.
RUŚ WCZESNOFEUDALNA I ROZDROBNIONA (IX-XV w.)
Po śmieci syna Włodzimierza Jarosława Mądrego w 1054 r. Ruś uległa podziałowi między jego pięciu synów, z których najstarszy Izjasław został księciem zwierzchnim. Ta godność związana została z Kijowem. Zasadę senioratu likwidowali książęta ruscy na zjazdach w Lubeczu (1097) i w Witiczewie (1110). Znaczenie Kijowa upadło po śmieci Mścisława, syna Włodzimierza Monomacha. Odtąd równi sobie książęta rządzili Rusią w systemie policentrycznym. Po bitwie nad Kałką (1223) nad Rusią rozciągnięta została zwierzchność Złotej Odry. Najwyższa władza- w ręku chana tatarskiego. Nie zlikwidowani książęta ruscy, metropolici i biskupi dzierżyli swoje stanowiska na podst. przywileju zwanego jarłykiem. Opóźnione zjednoczenie Rusi wyznacza umowny kres państwa patrymonialnego. Monarchia wczesnofeudalna otrzymała dwie postacie: państwa jednoczącego się i zjednoczonego oraz rozdrobnionego. Jedność polityczne wystąpiła w pełni do 1054 r. dalej w postaci senioratu do 1125r., rozbicie dzielnicowe – wynik patrymonialnych praw Rurykowiczów do ziem ruskich – rozpoczęła się 1054 r., ale fazą policentryczną weszła od 1125 r. Władza monarsza na Rusi ma skomplikowaną genezę i strukturę. Była dziedziczna w systemie patrymonialnym prowadzącym ostatecznie do wydzielenia dzielnic dla wszystkich męskich potomków i członków rodziny panującej. Przed 1054 r. przeważało jednak jednowładztwo, co tłumaczyć należy działaniem sił społecznych zainteresowanych jednością w okresie kształtowania się podstaw społecznego porządku feudalnego. Po testamencie Jarosława Mądrego jedność państwa ratował do 1132 r. seniorat. Organa zbiorowe przy boku króla. Wiece i zjazdy feudalne. Pierwsze pochodziły z okresu rodowo – plemiennego i przestały się liczyć w państwie kijowskim. Szczególne znaczenie posiadały wiece nowogrodzkie i w Pyskowie. Decydowały tu jako formalnie najwyższy organ władzy o wyborze księcia i arcybiskupa, posiadały władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową. Książę miał radę przyboczną, tzw. dumę bojarską. Skład zależał od woli panującego. Z nastaniem rozdrobnienia pojawiły się tzw. zjazdy książąt grupujące aktualnie żyjących męskich członków dynastii i ich doradców bojarskich. Zwoływano je dla podjęcia decyzji o znaczeniu ogólnoruskim. Kijowski zarząd centralny był na dworze księcia, którym zarządzał dworecki. Wojskiem dowodził wojewoda. Zarząd terenowy skupiał się w grodach książęcych. Na ich czele stali posadnicy. Grzywny sądowe zbierali wirnicy, opłaty celne przy mostach i brodach mostnicy. Władza sądowa – książę i aparat pomocniczy. Książe sądził przede wszystkim bojarów, urzędnicy sądzili wolną ludność wiejską i miejską. Stosunki kościelno-państwowe opierały się na opiece państwa nad kościołem.
