1. Początki osadnictwa w Europie Środkowo-Wschodniej.
Ludy pierwotne rzadko kiedy zajmowały to samo terytorium przez wiele tysiącleci, Europa była raczej terenem nieustannych migracji. W dorzeczu Odry, Wisły i Dniepru dopiero od początku II tysiąclecia p.n.e. można zaobserwować pewną ciągłość osadniczą. Około 1800-1700 p.n.e. ludy zamieszkujące Kotlinę Czeską oraz dorzecze Wisły i Odry opanowały technikę produkcji brązu. Początkowo występowały dwie kultury jedna w dorzeczu Odry i Warty, a druga Wisły i Prypeci. Około 1300 r p.n.e. rozprzestrzeniła się tzw. kultura łużycka której najstarsze zabytki znaleziono na terenie Moraw, Słowacji, Łużyc Saksonii, wyróżniamy dwie odmiany zachodniołużycką i wschodniołużycką. Podstawowym zajęciem ludności było rolnictwo, hodowano bydło, świnie, owce. Rozwinięte były różne gałęzie wytwórczości domowej: obróbka drewna, kości, garbowanie skór, plecionkarstwo, garncarstwo. Wyrabiano różne przedmioty z brązu, od około 650 r p.n.e. również z żelaza. Osadnictwo rozwijało się na ogół na glebach lekkich i w dolinach rzek. W związku z gospodarką żarową i eksploatowaniem kolejno coraz to nowych pól uprawnych, osady dość często przenoszono. W latach 800-700 p.n.e. zaczynają powstawać grody obronne i tam zapewne skupia się najwięcej ludności. W tym też okresie następuje rozwarstwienie majątkowe. Wiąże się to z okresem woje międzyplemiennych a także z wędrówkami ludów europejskich w końcu I tysiąclecia p.n.e. i w pierwszych stuleciach naszej ery. Na ziemiach polskich znaleźli się więc kolejno Scytowie, Germanie zza Odry, Celtowie, Goci ze Skandynawii. Korzystając z tych przemieszczeń Słowianie przesunęli się na zachód i wytworzyła się wówczas względnie jednolita kultura słowiańska.
2. Plemiona słowiańskie.
W V/VI wieku Słowianie opanowali ziemie w dorzeczu Wisły i Warty. W czasie wędrówek ludów w I tysiącleciu naszej ery plemiona słowiańskie znacznie rozszerzyły swe siedziby, opanowując całe dorzecze Dniepru, oprócz terenów nad samym Morzem Czarnym, dorzecze górnej Wołgi, ziemie między Odrą a Łabą oraz znaczną część Półwyspu Bałkańskiego. Wtedy też doszło do podziału Słowian na 3 grupy:
– zachodnią- zaliczamy do niej plemiona polskie, pomorskie połabskie, serbołużyckie, czeskie, morawskie, słowackie
– wschodnią- plemiona ruskie
– południową- Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy
Słowianie zachodni i wschodni sąsiadowali ze sobą, natomiast grupa południowa została oddzielona przez koczownicze ludy Awarów, Bułgarów, Węgrów. Nad Bałtykiem ze Słowianami graniczyły plemiona Bałtów. Słowianie południowi zajmujący Bałkany weszli w konflikt z Bizancjum
3. Wierzenia Słowian.
Naczelnym bóstwem Słowian, panem świata i władcą błyskawicy czczonym na rożnych terenach był bóg Perum. Znany był również Swarożyc-Daćbóg- bóg słońca, Wołos i inni. Istniała wielka liczba bóstw niższych (rusałki, wiły, strzygi), które mogły pomagać jak i szkodzić ludziom. Słowianie długo nie budowali im świątyń czcili je na wzgórzach, w gajach, pod świętymi drzewami. Bogom składano ofiary często krwawe, czczono ich tańcem rytualnym, starano się z ich pomocą wywróżyć przyszłe losy.
4. Struktura społeczna i gospodarka.
Plemiona słowiańskie choć rozproszone utrzymywały znaczne podobieństwo języków i organizacji społecznej. Podstawową jednostką społeczną była rodzina (rodzice, synowie z żonami, dzieci, niekiedy dalsi krewni). Mieszkali i gospodarowali wspólnie. Zespoleniu rodziny sprzyjał kult przodków, a także kult duchów domowych. Bóstwa plemienne odgrywały początkowo mniejszą rolę. Podstawą utrzymania było rolnictwo. Stosowano technikę wypalania lasu. Użytkowano dany kawałek ziemi przez kilka lat, ż do wyjałowienia. Uprawiano zboża: proso, żyto, pszenicę, jęczmień oraz jarzyny: rzepę, kapustę. Hodowano zwierzęta domowe: bydło, świnie, owce. Zbierano jagody, grzyby, łowiono ryby, polowano. Wyrabiano narzędzia i broń. Zajmowano się tkactwem. Odzież szyto z utkanych płatów lnianych lub wełnianych. Płaty lniane odgrywały we wczesnym średniowieczu rolę pieniędzy.
5. Struktura polityczna.
Grupy rodzin tworzyły niekiedy wspólnotę terytorialną zwaną opolem. W okresie zagrożenia lub w czasie zajmowania nowych ziem opola łączyły się w większe organizmy plemienne. Przemiany te wiązały się z rosnącym zróżnicowaniem majątkowym. Rządził wiec plemienny, zdominowany przez możnych. Spośród nich na czas wojny wybierano wodza zwanego księciem lub wojewodą. Takim wodzą udawało się niekiedy przedłużyć władzę na czas pokoju. Utrwalały się też więzi między sąsiadującymi ze sobą plemionami. Powstawały jednostki nazywane wielkimi plemionami, oddzielone od innych przeszkodami naturalnymi. Tworzyły one czasem drobne państewka jak państwo Wiślan lub Polan.
6. Pierwsze państwa słowiańskie.
Tworzyły się także wspólnoty obejmujące kilka większych plemion. Jedno z nich narzucało swoje zwierzchnictwo innym drogą podboju wewnętrznego. Tak powstawały pierwsze plemiona słowiańskie.
7. Państwo Bułgarskie.
W 680 r Bułgarzy pod wodzą Asparucha przekroczyli Dunaj i rozpoczęli budowę państwa na terenach zasiedlonych przez południowych Słowian, tocząc przez wiele lat wojny z Bizancjum. Narzucili Słowianom własną organizację państwa. Utrzymała się tam długo instytucja wielkiego chana oraz silna organizacja wojskowa złożona zarówno z samych Bułgarów jak i Słowian dostarczających wojsk pieszych. W 865 r Bułgaria przyjęła chrzest. Z czasem Bułgarzy zatracili swój własny język przejmując język Słowian.
8. Państwo Wielkomorawskie.
W pierwszej połowie IX wieku nastąpiło zjednoczenie plemion morawskich. Stolicą był Welehrad. Około 865 roku książę Rościsław chciał przyjąć chrzest bojąc się politycznych konsekwencji ze strony Ludwika Niemieckiego przyjął chrzest od Bizancjum. Poprosił o przysłanie misjonarzy znających język słowiański. Bracia Metody i Konstanty nie tylko nauczali po słowiańsku ale i przetłumaczyli na ten język Pismo Święte i księgi liturgiczne. Nabożeństwa odprawiano w języku miejscowym. Spotkało się to z gwałtownym atakiem misjonarzy przybyłych z Niemiec. Metody został oskarżony o herezję ale w końcu papież uznał jego rację. Po śmierci Metodego uczniowie jego zostali z Moraw Usunięci, niektórzy schronili się w Bułgarii wprowadzając tam język słowiański do liturgii. Następca Rościsława Świętopełk w końcu wieku IX zdołał znacznie rozszerzyć terytorium państwa podbijając Panonię Czechy tereny serbołużyckie, Śląsk oraz ziemie Wiślan. Na przełomie IX i X w pojawili się nad Dunajem Węgrzy. W 906 r rozbili państwo Wielkomorawskie, opanowali Panonię i Siedmiogród, podporządkowując miejscową ludność słowiańską i narzucając stopniowo swój język.
9. Państwo czeskie.
Upadek państwa Wielkomorawskiego, spowodował że plemiona czeskie stworzyły odrębne państwo. Objęło ono początkowo Kotlinę Czeską, a po klęsce Węgrów nad rzeką Lech również Morawy i Słowację. Władzę w nim sprawował ród Przemyślidów, a do 929 r Czechy zmuszone zostały do uznawania zwierzchnictwa królów niemieckich.
10. Państwo Ruskie.
Wśród Słowian wschodnich utworzyły się dwa podstawowe ośrodki państwowe: Słowenów w Nowogrodzie Wielkim i Polan w Kijowie nad Dnieprem. Książęta Kijowscy podporządkowali sobie kolejno plemiona ruskie, zmuszając do płacenia daniny na rzecz „wielkiego księcia”. Pod koniec IX w przyłączyli też do swojego państwa Nowogród. Państwo ruskie utrzymywało ożywione kontakty z Bizancjum skąd też Włodzimierz Wielki przyją chrzest w 988r.
