W dziejach Grecji starozytnej dwa miasta-panstwa odegraly role szczególna. Byly to Sparta i Ateny. Ich rywalizacja byla nie tylko walka o wplywy polityczne, ale takze konfrontacja dwóch róznych modeli sprawowania wladzy i organizacji zycia publicznego.
Sparta powstala na Pólwyspie Peloponeskim (Lakonia) w XII w. p.n.e. w wyniku najazdu Dorów. Podbili oni miejscowa ludnosc i sila utrzymywali ja w posluszenstwie. Panstwo spartanskie powstalo w IX w. p.n.e. Poczatkowo obejmowalo jedynie kilka wsi, lecz wkrótce znacznie powiekszylo swój obszar. Sparta podporzadkowala sobie inne polis z najblizszej okolicy, tworzac zwiazek, tzw. Symmachie. W polowie VI w. p.n.e. uwazano ja za najpotezniejsze panstwo greckie. Sparta byla wyjatkowa polis wsród miast greckich. Róznila sie ustrojem, kultura i stylem zycia mieszkanców. Spoleczenstwo spartanskie podzielone bylo na trzy odrebne grupy: rodowitych Spartan, zwanych spartiatami, periojków i helotów. Spartiaci liczyli kilkanascie tysiecy osób (wraz z kobietami i dziecmi). Tylko oni byli pelnoprawnymi mieszkancami panstwa, mogacymi sprawowac urzedy i brac udzial w zgromadzeniu ludowym. Ich glównym zajeciem byla walka, do której szkolili sie przez cale zycie. Podstawe ich utrzymania stanowila ziemia, podzielona na dzialki i uprawiana przez helotów. Ziemia byla wlasnoscia panstwa. Zycie spartiatów bylo bardzo skromne. Chlubili sie oni, ze sa „wspólnota jednakowych”. Periojkowie byli kupcami, rzemieslnikami, takze wlascicielami ziemskimi. Pracowali oni na potrzeby panstwa spartanskiego. Byli osobiscie wolni, ale nie mieli wplywu na zycie panstwa. Trzecia grupe tworzyli heloci, czyli niewolnicy panstwowi. Wywodzili sie oni z podbitej przez Dorów miejscowej ludnosci. Nie mieli zadnych praw i utrzymywano ich w posluszenstwie przy pomocy terroru. Duch militaryzmu przenikal cale zycie Sparty. Mlodzieniec stawal sie mezczyzna dopiero wtedy, gdy przeszedl odpowiedni cykl szkolenia wojskowego. Spartiaci sluzyli w armii jako hoplici, czyli ciezkozbrojni piechurzy. Slyneli z odwagi i bezwzglednego posluszenstwa swym przelozonym. Ustrój polityczny Sparty byl dzielem wielkiego prawodawcy Likurga. Sparta byla monarchia, gdyz posiadala dwóch królów. Jednak ich funkcje zostaly z czasem ograniczone do roli religijnej i wojskowej (dowódcy armii). Cialami zbiorowymi byly zgromadzenie ludowe i rada starców (geruzja). Zgromadzenie teoretycznie podejmowalo najwazniejsze decyzje, lecz o wszystkim decydowalo pieciu urzedników (eforów). Dbali oni o bezpieczenstwo publiczne, kierowali polityka zagraniczna, pelnili funkcje sedziowskie, kierowali obradami zgromadzenia. Mogli nawet postawic w stan oskarzenia królów. Ustrój polityczny w Sparcie byl ewenementem. Spartiatom udalo sie osiagnac faktyczna równosc w obrebie swej grupy. Jednak zaplacili za to likwidacja odmiennosci, militaryzacja zycia, podporzadkowaniem jednostki woli ogólu. Zwycieska wojna Sparty z Atenami w latach 431 – 404 p.n.e. byla jednym z wazniejszych wydarzen w dziejach Grecji. Ostatecznie Sparta poniosla kleske w bitwie pod Leuktrami w 371 r. p.n.e. w wojnie ze Zwiazkiem Beockim kierowanym przez Teby i stracila pozycje polityczna w Grecji.
Ateny lezaly w Attyce w srodkowej Grecji. Bylo tu stosunkowo niewiele zyznej ziemi uprawnej. Dlatego, gdy w VI w. p.n.e. wzrosla ilosc mieszkanców, pojawily sie trudnosci zywnosciowe. Ziemia obfitowala za to w glinke ceramiczna, marmur, wystepowaly takze rudy olowiu i srebra. Poczatkowo Atenami rzadzili królowie, lecz z czasem ich wladza zostala przejeta przez arystokracje, a im samym pozostawiono jedynie funkcje religijne. Wladza nalezala do urzedników zwanych archontami, którzy byli wybierani przez zgromadzenie doroslych mezczyzn, Atenczyków. O wyborze decydowal majatek i urodzenie. Konflikty miedzy drobnymi rolnikami a arystokracja spowodowaly, ze znaczna czesc ubogiej ludnosci utracila swoja ziemie i zadluzyla sie u zamozniejszych sasiadów. Spory doprowadzily do pierwszej kodyfikacji prjej Dokonano jej w 621 r. p.n.e. i MĄ efektem byly tzw. prawa Drakona. Ich surowosc powodowala, ze nazywano je krwawymi. Ostre konflikty polityczne spowodowaly przeprowadzenie reformy ustroju politycznego panstwa przez Solona (w latach od 594 do 591 p.n.e.). Polegaly one na jednorazowej kasacie wszystkich dlugów, wykupieniu Atenczyków sprzedanych w niewole za dlugi, wprowadzeniu równosci obywateli wobec prawa. Solon podzielil ludnosc na cztery klasy wedlug stopnia zamoznosci i okreslil ich obowiazki wobec panstwa. Obok dzialajacej dotychczas Rady Areopagu, dodal Rade Czterystu. Jego reformy nie rozwiazaly trudnosci politycznych i w Atenach doszlo do rzadów tyranów (Pizystrat i jego synowie). Po ich obaleniu w 510 r. p.n.e. arystokraci próbowali ponownie siegnac po wladze. Kolejne reformy przeprowadzil Klejstenes w latach 508 – 507 p.n.e. Wprowadzil on nowa organizacje spoleczna i administracyjna. Wladza nalezala do ludu, który dzialal badz bezposrednio na zgromadzeniu ludowym, badz posrednio w radzie lub w sadzie. Zostala powolana Rada Pieciuset – po 50 przedstawicieli z kazdego z 10 okregów, na jakie dzielilo sie panstwo atenskie. Jej czlonków wybierano co roku losowo, podobnie jak sedziów. Klejstenesowi przypisuje sie wprowadzenie tzw. sadu skorupkowego, którego celem bylo zabezpieczenie ustroju panstwa przed tyrania. Co roku podczas obrad zgromadzenia pytano obywateli, czy istnieje takie niebezpieczenstwo. Jesli odpowiedz byla twierdzaca, przystepowano do glosowania, kto stwarza takie zagrozenie. Jesli glosy oddane wskazywaly na któregos z obywateli, musial on isc na wygnanie poza granice panstwa na 10 lat. Reformy Klejstenesa doprowadzily do powstania ustroju, który pózniej zaczeto nazywac demokracja, czyli rzadami ludu. Spowodowaly one, ze dotychczasowe przywileje arystokracji rozciagniete zostaly na wszystkich obywateli. Pelnie rozkwitu demokracji przezywaly Ateny za zycia jednego z najwybitniejszych polityków greckich – Peryklesa. W 443 r. p.n.e. objal on funkcje stratega w Atenach i pelnil ja nieprzerwanie przez 15 lat (tzw. epoka Peryklesa). Ateny przezywaly wtedy okres rozkwitu politycznego i kulturalnego. Aby upowszechnic dostep do zycia publicznego, wprowadzil odplatnosc za udzial w pracach zgromadzenia ludowego, zwiekszyl ilosc osób uprawnionych do sprawowania funkcji publicznych. Jednak po przegranej wojnie z najwiekszym wrogiem, jakim byla Sparta (wojna peloponeska 431 – 404 r. p.n.e.) Ateny stracily na znaczeniu politycznym, pozostaly jednak nadal najwazniejszym centrum zycia umyslowego Grecji.
