Termin „sprawa polska” na przestrzeni ostatnich dwustu lat wielokrotnie pojawiał się w międzynarodowej polityce. W czasie I wojny światowej Polacy domagali się uznania własnego państwa, a w Wersalu oficjalnie uznano istnienie Rzeczypospolitej. W czasie II wojny światowej żadne już państwo nie poddawało w wątpliwość bytu państwa polskiego, jednak znów pojawiła się „sprawa polska”. Tym razem chodziło o kształt powojennych granic i zaspokojenie roszczeń terytorialnych i politycznych największego sojusznika Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej – Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. To właśnie od polityki prowadzonej przez Józefa Stalina w największym stopniu uzależniona była wizja i kształt powojennej Polski.
wrzesień 1939 – czerwiec 1941
W dniu radzieckiego ataku, 17 września 1939 roku, przedstawiciel władz polskich z prezydentem Ignacym Mościckim na czele udali się do Rumunii, gdzie zostali niebawem internowani. Prezydent podał się do dymisji i wyznaczył jako swego następcę Władysława Raczkiewicza. 1 października 1939 r. nowy prezydent zaprzysiągł rząd generała Władysława Sikorskiego. W skład gabinetu weszli przedstawiciele przedwojennej opozycji: Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy i Stronnictwo Narodowe. Utworzono także namiastkę parlamentu – Radę Narodową, z Ignacym Paderewskim na czele. Siedzibą rządu był najpierw Paryż, a od listopada 1939 r. Angers. Mianowany naczelnym wodzem Sikorski podjął próbę odbudowy armii, złożonej z Polaków mieszkających we Francji i tych, którym po klęsce wrześniowej udało się opuścić kraj. Rząd francuski wyraził zgodę zarówno na pobyt i działalność na terenie Francji władz polskich oraz na tworzenie armii. Stosunki nowego rządu z Anglią i Francją układały się poprawnie. Zorganizowano oddziały liczące ostatecznie ok. 80 tys. żołnierzy. Prawie cały ten wysiłek w tworzeniu Polskich Sił Zbrojnych został zaprzepaszczony w wyniku klęski Francji w czerwcu 1940 r. Tak szybki upadek Francji był dużym zaskoczeniem, gdyż wszyscy uważali Francję za potęgę militarną. Armia Polska uczestniczyła w obronie Francji m.in. 10 Brygada Kawalerii Pancernej gen. Stanisława Maczka – w Szampanii i Burgundii; 1 Dywizja Grenadierów gen. B. Ducha – w Lotaryngii, 2 Dywizja Strzelców Pieszych – w Alzacji i Jurze. 19 czerwca flota brytyjska przystąpiła do ewakuacji 20,5 tys. żołnierzy polskich z portów francuskich. Po 25 czerwca 1940 r. ewakuacja przybrała charakter tajny. Do Londynu przeniósł się rząd polski.
Anglia, od lata 1940 samotnie walcząca z III Rzeszą, szukała sprzymierzeńców. Polacy byli cennymi aliantami: marynarze współdziałali z Royal Navy, lotnicy doskonale spisywali się podczas powietrznej bitwy o Anglię, szkoliły się liczne oddziały lądowe. Uwagę Brytyjczyków przyciągał Związek Radziecki. Jednak jeszcze w 1940 r. współpraca między Hitlerem a Stalinem kwitła. W zamian za życzliwą neutralność Wielka Brytania zaoferowała ZSRR jesienią 1940 r. uznanie granicy zachodniej. Stalin odrzucił tą propozycję, był to jednak pierwszy krok Wielkiej Brytanii mający na celu wciągnięcie ZSRR do koalicji antyhitlerowskiej.
czerwiec 1941 – kwiecień 1943
22 czerwca 1941 roku wojska hitlerowskie niespodziewanie napadły na nieprzygotowany do wojny Związek Radziecki. W pierwszych tygodniach postępy wojsk niemieckich były błyskawiczne ze względu na chaos w szeregach Armii Czerwonej i masowe akty dezercji żołnierzy radzieckich. Anglia natychmiast, bez żadnych warunków wstępnych, zaoferowała ZSRR swą pomoc. Rząd polski przewidywał, że dojdzie do konfliktu niemiecko-radzieckiego i planował poparcie dla ZSRR, jeżeli ten uzna granice ryskie, uwolni bezprawnie więzionych obywateli polskich i zgodzi się na utworzenie polskiej armii. Układ między Rosją Radziecką a rządem polskim został podpisany 30 lipca 1941 r. w Londynie przez premiera Władysława Sikorskiego i ambasadora Iwana Majskiego. Zdecydowano w nim o sprawach najważniejszych – rządy nawiązały kontakty dyplomatyczne, a 14 sierpnia 1941 podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę wojskową o zorganizowaniu Armii Polskiej na terenie ZSRR. Już wtedy zarysował się brak porozumienia dotyczącego granicy między Polską a ZSRR.
We wrześniu 1939 roku Rosja Radziecka, zajmując wschodnie tereny Polski, złamała pokój ryski, postanowienia paktu o nieagresji z 1932 i inne zobowiązania międzynarodowe. Anglia i Francja uważały, zajęcie przez Związek Radziecki polskich ziem wschodnich, za realizację Linii Curzona – ustalonej podczas konferencji pokojowej w Wersalu. Obydwa państwa uznały słuszność argumentacji ZSRR o konieczności obrony zagrożonych interesów i nie obiecywały Polsce pomocy w odzyskaniu ziem wschodnich. Pod naciskiem rządu brytyjskiego, na szybkie podpisanie dokumentu, Sikorski zgodził się na zapis o unieważnieniu radziecko-niemieckich traktatów granicznych z 1939r. Jednak dla Stalina wcale nie oznaczało to powrotu do granicy ryskiej.
14 sierpnia 1941 roku Winston Churchill (premier Wielkiej Brytanii) i Theodore Roosevelt podpisali na pokładzie pancernika „Prince of Wales” dokument zwany Kartą Atlantycką. Deklaracja ta określała zasady przyszłej polityki sojuszników: nieuznawanie zmian terytorialnych przeprowadzonych bez zgody zainteresowanych państw oraz prawo narodów do niezależnego wyboru formy rządów. Karta przewidywała również powołanie organizacji międzynarodowej o zasięgu światowym, spadkobierczyni Ligi Narodów. 24 września dokument ten ratyfikowały ZSRR, Polska, a także inne rządy na uchodźstwie krajów okupowanych. Tymczasem wbrew wcześniejszym ustaleniom już kilka miesięcy później Stalin uzależnił podpisanie układu z Anglią od uznanie przez nią zachodniej granicy ZSRR sprzed 1941 roku.
Na podstawie układu Sikorski – Majski na terenie ZSRR formowała się w ZSRR Armia Polska. Dowództwo nad nią powierzono gen. Władysławowi Andersowi. Największy problemem stanowiła aprowizacja armii i zaopatrzenie jej w broń. Anglicy świadomie opóźniali pomoc w uzbrojeniu i wyposażeniu sił polskich, do których byli zobowiązani. Braki zaopatrzeniowe i piętrzące się problemy w stosunkach z rządem ZSRR spowodowały decyzję o ewakuacji latem 1942 roku. Sikorski do końca nie chciał się zgodzić na ewakuację, gdyż zdawał sobie sprawę, że nieobecność wojska w Związku Radzieckim utrudni kontakty. Tak też się stało, ZSRR zinterpretował decyzję o pierwszej ewakuacji jako koniec zaciągu, a jesienią 1942 rozpętał przeciw rządowi Sikorskiego propagandową nagonkę. Bez żadnego rezultatu pozostały polskie sprostowania, nalegania na dalsze prowadzenie werbunku i na opuszczenie ZSRR przez polską ludność cywilną.
W 1943 doszło do poważnego kryzysu w polskich kręgach rządowych. Alianci naciskali, by Sikorski zaakceptował zmianę wschodniej granicy swego kraju. Sytuację dodatkowo zaogniło odnalezienie w lasach koło Katynia pod Smoleńskiem masowych grobów oficerów polskich, internowanych przez Armię Czerwoną w 1939 r. W konsekwencji doprowadziło to do zerwania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z polskim rządem emigracyjnym 25 kwietnia 1943 roku. Stalin miał już gotowe rozwiązanie sprawy polskiej – bez udziału rządu londyńskiego.
maj 1943 – grudzień 1943 – sprawa granic
W tej sytuacji Sikorski jedyną możliwość zmiany sytuacji widział w bezpośrednim porozumieniu ze Stalinem. Zamierzał usunąć z rządu i armii zdecydowanych przeciwników wznowienia stosunków z ZSRR na warunkach dyktowanych przez Stalina. Niestety dnia 4 lipca 1943 r. gen. Sikorski zginął w katastrofie lotniczej. Okoliczności tej katastrofy nie zostały jeszcze do końca wyjaśnione, istnieją jednak dowody, iż mógł to być zamach.
14 lipca 1943 roku sformowany został nowy rząd na wychodźstwie na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem. Nowy premier starał się naprawić stosunki z ZSRR, ale znajdował się w beznadziejnej sytuacji.
Stalinowi nie zależało na rozwiązaniu sprawy polskiej w drodze dyplomatycznej. Natomiast Stany Zjednoczone i Wielka Brytania były gotowe na dalekie ustępstwa dla utrzymania Stalina w koalicji antyhitlerowskiej. Najważniejsze decyzje w sprawie polskiej podjęto na spotkaniu Churchilla, Roosevelta i Stalina w Teheranie (od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku). Przywódcy trzech mocarstw uznali linię Odra-Nysa za zachodnią. W. Churchill zaproponował linię Curzona jako wschodnią granicę Polski, z kolei Stalin domagał się włączenia Prus Wschodnich do ZSRR. Churchill zgodził się na Lwów w granicach Związku Radzieckiego. Roosevelt nie interesował się bliżej sprawą polską. W Teheranie nie podjęto wiążących decyzji w sprawie polskich granic. Zapadła jednak decyzja o otwarciu drugiego frontu w maju 1944 roku w Normandii, a nie na Bałkanach, co przesądziło o wyzwoleniu ziem polskich przez Armię Czerwoną. Wszystkie te ustalenia pozostały tajne. W ten sposób bez udziału, zgody, a nawet poinformowania rządu polskiego, doszło do ustalenia powojennego terytorium Polski. Tymczasem nieświadomy tych porozumień Stanisław Mikołajczyk nadal poszukiwał bardziej praktycznych rozwiązań – zimą 1944 przedstawił Brytyjczykom elastyczniejsze stanowisko rządu w sprawie granicy wschodniej.
grudzień 1943 – czerwiec 1945
W maju 1944 roku Związek Radziecki uznał zdominowaną przez komunistów Krajową Radę Narodową, a w lipcu tego roku – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który bez oporów przyjął nową granicę wschodnią. Mikołajczyk, nie popierany przez Anglię i Stany Zjednoczone, nie mógł nic zyskać podczas rozmów w sierpniu 1944 na Kremlu. Dopiero w Moskwie dowiedział się o postanowieniach, które zapadły w Teheranie. Rząd polski w Londynie musiał wybierać między akceptacją granicy i narzuconego składu rządu – co oznaczało zgodę na zależność polityczną od Moskwy – a sprzeciwem wobec aliantów. Rząd polski odrzucił propozycje Stalina i aliantów. W obliczu nieuchronnej klęski powstania warszawskiego Stanisław Mikołajczyk podał się do dymisji.
Nowy rząd Tomasza Arciszewskiego zdecydowanie odrzucił jakikolwiek kompromis. Został on uznany przez Londyn i Waszyngton, lecz jego nieprzejednana postawa doprowadziła do izolacji i dalszego ograniczenia roli rządu emigracyjnego.
W dniach 4-11 lutego 1945 r. odbyła się konferencja w Jałcie z udziałem szefów Wielkiej Trójki. Zapadły tam postanowienia dotyczące nowego ładu tzw. „jałtańskiego”. W. Churchill chciał, aby Polska znalazła się w orbicie wpływów państw zachodnich. Potwierdzono ustalenia z Teheranu dotyczące polskiej granicy wschodniej i zachodniej. Stalinowi udało się przeforsować koncepcję, według której miało dojść do reorganizacji Rządu Tymczasowego w Polsce i utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. W praktyce oznaczało to odsunięcie rządu londyńskiego od władzy nad krajem, czemu oczywiście rząd ten zdecydowanie się przeciwstawił. W czerwcu 1945 roku sformowano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, weszli do niego komuniści oraz czterech „przywódców demokratycznych” m.in. Stanisław Mikołajczyk otrzymał resort rolnictwa i stanowisko wicepremiera. Równocześnie trwała eliminacja opozycji m.in. aresztowania i proces 16 przywódców Polski Podziemnej: delegat rządu na kraj, dowódcy Armii Krajowej, członków Krajowej Rady Ministrów – oskarżonych i skazanych pod fałszywym zarzutem współpracy z Niemcami.
5 lipca 1945 Wielka Brytania i Stany Zjednoczone uznały decyzje moskiewskie, jednocześnie cofając swe uznanie rządowi Arciszewskiego. Rząd emigracyjny pozostał jednak w Wielkiej Brytanii. Rozstrzygnięć moskiewskich nie zaakceptował także prezydent W. Raczkiewicz. Instytucja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie przetrwała do 1990 roku, kiedy to Ryszard Kaczorowski przekazał w Warszawie insygnia władzy Lechowi Wałęsie.
Dla Europy termin „sprawa polska” zawsze oznaczał sytuację kłopotliwą, niewygodną, zmuszającą do przypomnienia sobie o głoszonych publicznie ideałach i wcześniejszych deklaracjach. Mimo szczerych zapewnień, deklaracji o dobrych stosunkach, wzajemnej pomocy, aż nazbyt często dochodziło do przejawów bierności sojuszników z Europy Zachodniej. Większość decyzji dotyczących przyszłości Polski zapadło bez udziału oficjalnych przedstawicieli naszego rządu. Zdarzało się, iż o niektórych postanowieniach naszego rządu wcale nie informowano. Na początku wojny, gdy dla Wielkiej Brytanii i Francji liczyła się każda pomoc, polscy żołnierze byli cenionymi aliantami. Po ataku III Rzeszy na ZSRR, gdy powstała szansa pozyskania bardzo znaczącego sojusznika, cała polityka Wielkiej Brytanii skupiła się na utrzymaniu Związku Radzieckiego w koalicji antyfaszystowskiej. Roosevelt z kolei nie interesował się zbytnio wewnętrznymi sprawami Europy, chodziło mu bardziej o pozyskanie ZSRR do walki z Japonią. Polska stała się sojusznikiem drugiego rzędu, a w dodatku jej stosunki ze Stalinem nie układały się najlepiej. Stalin był w stanie przeforsować w ramach spotkań Wielkiej Trójki oraz za pomocą podporządkowanego sobie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, prawie każdą swą decyzję dotyczącą przyszłości Polski. To zadecydowało o znalezieniu się Polski w strefie wpływów ZSRR. Stan ten trwał do 1989 r.
Bibliografia:
– „Polska droga do wolności 1939-1995” – Pierre Buhler -wyd. akademickie DIALOG Warszawa 1999
– „Hitler i Stalin cz. 2” – Alan Bullock PIW Warszawa 1994
– „Dzieje świata”
– Historia 4 – Andrzej Pankowicz WsiP 1991
Konspekt pracy:
I Wstęp – pojęcie sprawy polskiej
II Rozwinięcie
1. wrzesień 1939 – utworzenie rządu emigracyjnego, Rady Narodowej oraz przekazanie funkcji prezydenta Wł. Raczkiewiczowi
2. Tworzenie Polskich Sił Zbrojnych – działalność gen. Sikorskiego
3. układy Sikorski-Majski
a. nawiązanie stosunków dyplomatycznych (kwestia granicy wschodniej)
b. układy cywilne i wojskowe (tworzenie Sił Zbrojnych na terenie ZSRR)
4. Karta Atlantycką
5. Sprawa Katynia – zerwanie stosunków dyplomatycznych z Polską przez ZSRR
6. Katastrofa gibraltarska – śmierć Sikorskiego, Mikołajczyk premierem
7. Konferencja w Teheranie
8. Dymisja rządu, premierem T. Arciszewski
9. Konferencja w Jałcie
10. Odsunięcie rządu emigracyjnego od władzy
III Podsumowanie
