Państwa centralne ? trójprzymierze (1879 – Niemcy & Austro-Węgry; 1882 – Włochy; 1914 – Turcja; 1915 – Bułgaria)
Ententa ? trójporozumienie (1904 – Francja & Wielka Brytania & Rosja; podczas wojny: Japonia, Włochy, USA)
Zaborcy znaleźli się w 2 różnych blokach militarnych, zatem wśród Polaków powstawały odpowiednie orientacje polityczne. Królował pogląd (zwł. w Galicji), iż sprawę polską będzie można rozwiązać z pomocą Austro-Węgier. To oni utworzyli 10.11.1912 w Wiedniu Komisję Tymczasową Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
polityczna reprezentacja polskiego nurtu niepodległościowego utworzona na zjeździe delegatów organizacji politycznych z Galicji oraz z Królestwa Polskiego. W odezwie wydanej w grudniu 1912 Komisja wymieniała jako cele swego działania: stworzenie polskiej siły zbrojnej, walkę o prawa ludu polskiego, wyzwolenie Królestwa Polskiego. Sekretarzem był Jodko-Narkiewicz, później Wasilewski. Komendantem wojskowym został Piłsudski, któremu prócz Towarzystwa Strzelec i Związku Strzeleckiego podporządkowały się początkowo Polskie Drużyny Strzeleckie. Z powodu różnicy poglądów, w maju 1914 wystąpiły z Komisji organizacje wywodzące się z ruchu narodowodemokratycznego (przeciwne czynnej walce z Rosją). Komisja rozwiązana 16.8.1914 w związku z utworzeniem Naczelnego Komitetu Narodowego.
Natomiast inne koła polskie, z przywódcą Endecji (Dmowskim) na czele uważały, iż najgroźniejszym wrogiem są Niemcy i zjednoczenie ziem polskich pod berłem Rosji wydawało im się korzystniejsze dla narodu polskiego. Rządy państw zaborczych nie kwapiły się do podejmowania zobowiązań wobec którejś z wymienionych grup. Dokonując mobilizacji, powołały do swych armii ok. 2 mln polskich poddanych.
Ziemie polskie były ważnym obszarem działań wojennych, więc obu stronom walczącym nie byłą obojętna postawa Polaków. Na samym początku wojny dowództwa państw centralnych wydały odezwy do narodu polskiego, obiecując mu „wolność i niepodległość”. Naczelny wódz armii rosyjskiej, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, ogłosił 14.8.1914 manifest, który mówił o „połączeniu się Narodu Polskiego w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego” i „odrodzeniu się Polski swobodnej w swej wierze, języku i samorządzie”. Obie proklamacje były mgliste, nieszczere, o charakterze propagandowym – niczego nie zmieniały w położeniu Polaków. Rządy zaborcze nie miały zamiaru wprowadzić w życie obietnic swych dowódców wojskowych.
Po wybuchu wojny zwolenników współpracy z trójprzymierzem zaczęto nazywać aktywistami,
grupy i partie polityczne na ziemiach polskich opowiadające się za rozwiązaniem spraw przy pomocy państw centralnych. Niektóre stronnictwa polityczne, aktywistyczne, liczyły na Austrię. Ponieważ zwolennicy państw centralnych byli bardzo aktywni politycznie, stąd nazwano ich Lewica aktywistycznej Polskiej Partii Socjalistycznej i Polskie Stronnictwo Ludowe – „Wyzwolenie”, a także Piłsudski i jego zwolennicy domagali się oddania Polakom werbunku do wojska polskiego, którego dowódcą był Piłsudski. Po rewolucji lutowej w Rosji lewica aktywistyczna odcięła się od aktywistów.
a zwolenników współpracy z Rosją – pasywistami:
grupy i partie polityczne o orientacji na Ententę. Działali na ziemiach polskich okupowanych przez Niemcy i Austrię w czasie wojny; opowiadali się za biernym oporem wobec okupanta (stąd nazwa). Podstawą polityczną były: Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne i Stronnictwo Polityki Realnej; reprezentacją polityczną był Komitet Narodowy Polski (powołany w listopadzie 1914, Warszawa). Nie angażując się na ogół politycznie ani za, ani przeciw państwom centralnym w Królestwie Polskim, pasywiści rozwijali za granicą intensywną działalność w duchu proalianckim. W kraju działali w organizacjach społeczno-gospodarczych, oświatowych, charytatywnych, kółkach rolniczych, itp., co znacznie poszerzało i umacniało także ich wpływy polityczne.
Aktywiści utworzyli w sierpniu 1914 w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, który politycznie patronował Legionom Polskim
NKN – przedstawicielstwo polskich stronnictw politycznych z Galicji i Królestwa Polskiego, opowiadających się za pomocą państw centralnych, zwł. Austro-Węgier. Powstał 16.8.1914 z inicjatywy polskich posłów do sejmu galicyjskiego zamiast KTSSN i Centralnego Komitetu Narodowego we Lwowie (powstał – lipiec 1914). Miała to być reprezentacja narodu polskiego i najwyższa instancja w „zakresie wojskowej, skarbowej i politycznej organizacji sił zbrojnych polskich”. NKN uzyskał zgodę od władz austro-węgierskich na utworzenie Legionów Polskich. Prezesami byli Leo, Jaworski, Biliński, a wiceprezesami jednocześnie Daszyński i Witos. Na czele Departamentu Wojskowego stał Sikorski. NKN rozwiązał się 15.10.1917.
Po zajęciu wszystkich ziem Królestwa Polskiego w sierpniu 1915 Niemcy i Austria dokonały podziału na 2 strefy okupacyjne, rozgraniczone Pilicą i Wieprzem. Warszawa – siedzibą niemieckiego generała-gubernatora Besselera (Suwalszczyzna pod odrębnym zarządem niemieckiej komendy wojskowej), a Lublin – siedzibą austro-węgierskiego generała gubernatora Dillera, a później Kuka. Okupanci od razu rozpoczęli rabunkową gospodarkę na zajętych ziemiach.
Gdy wojska rosyjskie opuściły Królestwo, premier rządu rosyjskiego Goremykin oznajmił przyzwolenie cara na autonomię. Francja i Anglia wówczas traktowały sprawę polską jako wewnętrzną sprawę ich sojusznika. Pragnęły pozyskać polskiego rekruta z ziem Królestwa. W tym celu cesarz niemiecki i austriacki wydali 5.11.1916 odezwę zapowiadającą utworzenie związanego z nimi państwa polskiego (akt 5 listopada)
odezwa wydana 5.11.1916 przez generałów-gubernatorów okupowanego Królestwa, niemieckiego Besselera i austriackiego Kuka; zapowiadała w imieniu ich cesarzy utworzenie samodzielnej Polski o ustroju monarchicznym, pozostającej „w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami”. Polska miała być jednym z wielu państewek satelitarnych Niemiec w planowanym przez nich systemie Mitteleuropy. Proklamacja pomijała milczeniem, bądź odkładała na później ustalenie granic państwa polskiego, prawa do własnej polityki zagranicznej, sposobu obierania najwyższych władz państwowych i ich struktury. Późniejsza o parę dni odezwa gubernatorów stwierdzała, że w obliczu konieczności wojennych „zarząd nowego państwa Waszego musi pozostać jeszcze tymczasowo w naszych rękach”. Głównym celem aktu było stworzenie u boku armii niemieckiej Polskiej Siły Zbrojnej, podporządkowanej naczelnemu dowództwu niemieckiemu. Mimo wszelkich ograniczeń akt 5 listopada był jednak pierwszym aktem międzynarodowym głoszącym odrodzenie państwa polskiego.
a władze niemieckie przystąpiły do tworzenia ochotniczych oddziałów polskich. Akcja werbunkowa nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Społeczeństwo polskie zdawało sobie sprawę, że zaborcy pragną otrzymać tylko dodatkową daninę krwi. Wówczas okupanci powołali 6.12.1916 namiastkę polskiej władzy – Tymczasową Radę Stanu: 25 członków, charakter opiniodawczy.
Z początku akt 5 XI wywołał sprzeciw Rosjan. Następnie car Mikołaj II w rozkazie do swej armii i floty z 25.12.1916 zapowiedział utworzenie zjednoczonej Polski. W 1917.1.10 poparli to premierzy Francji i Anglii. Niezależnie, 22.1.1917, prezydent USA – Wilson, stwierdził, iż Polska powinna być niepodległym państwem.
Nowy, ważny impuls sprawie polskiej dał wybuch rewolucji lutowej i obalenie caratu; deklaracja Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych z 27.3.1917, w której większość mieli mienszewicy i eserowcy, głosiła, że Polska ma prawo do całkowitej niepodległości. Prawo to, choć z istotnymi ograniczeniami (sojusz wojskowy z Rosją), uznał też wyłoniony po obaleniu caratu rząd tymczasowy republiki rosyjskiej z Lwowem na czele.
W myśl aktu 5 XI Niemcy, którzy za wszelką cenę chcieli zwerbować polskich żołnierzy, wiosną 1917 zaczęli tworzyć Polską Siłę Zbrojną pod dowództwem Besselera i patronatem TRS. Zgodnie z umową zawartą między Niemcami i Austrią w skład PSZ weszły Legiony Polskie. Piłsudski, którego powołano na członka TRS, gotów był współdziałać w tworzeniu armii u boku Niemiec pod warunkiem otrzymania odpowiednich gwarancji. Nie uzyskawszy ich, postawił na rozbudowę Polskiej Organizacji Wojskowej. W lipcu 1917 wystąpił z TRS, większość I i III Brygady Legionów odmówiła złożenia przysięgi, a tym samym zgody na przemianowanie ich na Polnische Wehrmacht. Piłsudski został aresztowany i wywieziony do Magdeburga. W końcu sierpnia 1917 skompromitowana wobec społeczeństwa TRS podała się do dymisji. Niemcy jednak próbowali rozwiązać swe plany poprzez powołanie Rady Regencyjnej.
forma rządu polskiego powołanego 12.9.1917 w Królestwie zgodnie z zarządzeniem cesarzy niemieckiego i austriackiego wobec zgłoszenia dymisji przez TRS. Rada miała sprawować władzę do czasu obioru króla lub powołania regenta. Nadzór nad członkami Rady miał generał-gubernator warszawski. Jej członkami zostali mianowani pasywiści: arcybiskup warszawski – Kakowski, prezydent Warszawy – książę Lubomirski, hrabia Ostrowski. Władzą ustawodawczą była Rada Stanu, która za wyjątkiem spraw oświatowych i wymiaru sprawiedliwości mogła obradować za zgodą władz okupacyjnych. Sprawowała władzę administracyjną wraz z powołanym przez siebie rządem, którego premierem – Kucharzewski (historyk, polityk). Pewne zasługi w dziedzinie tworzenia polskiej administracji. 11.11.1918 Rada przekazała Piłsudskiemu zwierzchnictwo nad wojskiem, a 14.11 pełnię władzy cywilnej.
W chwili wybuchu rewolucji lutowej znajdowało się w Rosji ok. 3,5 mln Polaków (m.in. robotników ewakuowanych z Królestwa), w tym kilkaset tysięcy w szeregach armii rosyjskiej. W lecie 1917 doszło do utworzenia I Korpusu Polskiego z gen. Dowborem-Muśnickim na czele, następnie innych oddziałów polskich. Przywódcy orientacji prorosyjskiej (Dmowski i Plitz), którzy byli od pewnego czasu na Zachodzie, zabiegając o przychylność rządów Francji i Anglii dla sprawy polskiej, uzyskali teraz większe możliwości działania. We Francji w 1914 Polacy stworzyli w Bajonnie ochotniczy oddział; poniósł on ogromne straty w bitwie pod Arras. W czerwcu 1917 przystąpion
o do formowania armii polskiej we Francji. Akcję propagandową wśród polonii amerykańskiej prowadził Paderewski. W sierpniu 1917 powstał w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski. Szybko został uznany przez rząd francuski, a następnie Anglii, Włoch i USA. Siedzibę KNP przeniesiono niebawem do Paryża, a na jego czele stanął Dmowski. KNP w 1918 przejął zwierzchnictwo nad armią polską we Francji i rozwinął działalność propagandową na rzecz niepodległej Polski i szerokich rewindykacji terytorialnych.
Rewolucja październikowa stworzyła nowe perspektywy dla sprawy polskiej. Podczas rokowań w Brześciu Niemcy i Austro-Węgry zmusiły Rosję do zrzeczenia się ziem polskich. Wypełniając zobowiązania brzeskie Rada Komisarzy Ludowych wydała 28.8.1918 dekret anulujący traktaty rozbiorowe. Istotne znaczenie dla nas miało orędzie Wilsona z 8.1.1918 (szczególnie 13. punkt, w którym postulat o niepodległości Polski i jej dostępie do morza), i dalej deklaracja Anglii, Francji i Włoch z 3.6.1918, mówiąca, że „utworzenie Polski zjednoczonej i niezależnej, z dostępem do morza, stanowi jeden z warunków trwałego i sprawiedliwego pokoju i przywrócenia prawa w Europie”. Zmieniły się perspektywy sprawy polskiej na arenie międzynarodowej, co miało wielki wpływ na wewnętrzne stosunki. Posłowie polscy w niemieckich i austro-węgierskich parlamentach domagali się uznania niepodległości Polski, zjednoczonej z trzech zaborców. W ten sam sposób intensywną propagandę prowadzili Dmowski i Paderewski w zachodniej Europie i USA.
W kraju upadła ostatecznie władza okupantów. Powstawały władze lokalne i regionalne, aspirujące niekiedy do rangi rządów państwowych, obok nich zaś tworzyły się rewolucyjne Rady Delegatów Robotniczych. Młodzież w Krakowie, w Warszawie oraz w niektórych miastach rozbrajała żołnierzy niemieckich i austriackich. 7.11.1918 powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej.
(TRL) tzw. rząd lubelski, pod przewodnictwem Daszyńskiego, składający się głównie z przedstawicieli PPS i PSL – „Wyzwolenie”. Władzę nad wojskiem otrzymał dowództwa Polskiej Organizacji Wojskowej Rydz-Śmigły. 7.11.1918 TRL wydał manifest, w którym ogłasza zniesienie mianowanej przez okupanta Rady Regencyjnej, powstanie niepodległego państwa (republiki) polskiego oraz program reform społeczno-politycznych, m.in. wprowadzenie podstawowych swobód demokratycznych dla wszystkich obywateli, niezależnie od urodzenia, wyznania i narodowości, ustalenie ośmiogodzinnego dnia pracy, przeprowadzenie wyborów na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej. Zapowiadał też wniesienie pod obrady Sejmu projektów: wywłaszczenia wielkiej własności ziemskiej, nacjonalizacji kluczowych gałęzi przemysłu i komunikacji oraz wprowadzenia bezpłatnej świeckiej szkoły. Program ten wzbudził głęboką niechęć i obawy prawicy. TRL działał zaledwie kilka dni. Po powrocie Piłsudskiego do Warszawy 10.11 przybył tam też Daszyński i na żądanie Piłsudskiego zgodził się na rozwiązanie TRL (12.11) i podjęcie próby stworzenia gabinetu z udziałem „wybitnych sił fachowych, niezależnie od ich przekonań politycznych”. Wobec niepowodzenia tej próby (gł. wskutek oporu Endecji) nowy rząd utworzył były minister TRL – Moraczewski.
Polska Organizacja Wojskowa to tajna organizacja militarna utworzona w sierpniu 1914 w Warszawie z inicjatywy Piłsudskiego. Zjednoczyły się nielegalne Polskie Drużyny Strzeleckie i Związek Strzelecki. Głównym celem miała być dywersja i działalność wywiadowcza na tyłach wojsk rosyjskich. Komórki POW powstały też na Litwie, Białorusi, Ukrainie, w głębi Rosji, Galicji. Część jej członków zasiliła I Brygadę Legionów. Pod koniec 1915, po odrzuceniu przez okupacyjne władze niemieckie i austriackie postulatu niezależności Legionów, Piłsudski wstrzymał dopływ członków POW do Legionów i wydał polecenie intensywnego szkolenia ich w półlegalnych szkołach i na kursach wojskowych. Na początku 1917 w POW było 13 tys. członków (wtedy Piłsudski podporządkował ją TRS, co umożliwiło podjęcie jawnej działalności). Jednak gdy Piłsudski zajął zdecydowanie opozycyjną pozycję wobec Niemiec i Austro-Węgier, nastąpiły aresztowania członków POW i musiała wrócić do podziemia. Po aresztowaniu Piłsudskiego w lipcu 1917 komendantem został Rydz-Śmigły. POW manifestowała opór przeciw okupantom organizując akcje dywersyjne i sabotażowe; w listopadzie 1918 uczestniczyła aktywnie w rozbrajaniu wojsk okupantów i była „zbrojnym ramieniem” TRL w Lublinie pod przywództwem Daszyńskiego. W lutym 1918 powstała POW zaboru pruskiego, której celem było oderwanie Wielkopolski od Niemiec. Rok później powstała POW Górnego Śląska, której członkowie walczyli w powstaniach śląskich. Nie były one ideowo związane z Piłsudskim.
Legiony Polskie 1914-17, polskie ochotnicze oddziały zbrojne walczące po stronie trójprzymierza w IWŚ. Powołane na mocy porozumienia polskich polityków z Galicji, skupionych w utworzonym 16.8.1914 NKN-ie, z naczelnym dowództwem wojsk austro-węgierskich. Zalążkiem była uformowana przez Piłsudskiego kompania strzelców, która wyruszyła z Krakowa jako forpoczta wojsk austriackich dotarła do Królestwa (przez Miechów do Kielc). Politycznie podporządkowana NKN, a wojskowo – dowództwu austr. Żołnierze mówili po polsku, nosili strzeleckie mundury, była to głównie młodzież polska legalnie szkolona przed wojną w Galicji w organizacjach „Strzelec”, Związek Strzelecki, Polskie Drużyny Strzeleckie, Sokół, Drużyny Bartoszowe.
W myśl umowy zawartej z Austrią utworzono 2 legiony: Zachodni (gen. Baczyński) i Wschodni (gen. Pietraszkiewicz). Oddziały strzelców w Królestwie pod komendą Piłsudskiego stały się 1. pułkiem Legionu Zachodniego. Dowódcą 2. pułku (Kraków) został płk Zieliński. W końcu sierpnia 1914 w czasie odwrotu wojsk austro-węgierskich. Legion Wschodni opuścił Lwów i uległ rozproszeniu. Z jego pozostałości utworzono 3 pułk z płk Hallerem na czele. Wtedy zwierzchnim dowódcą został austr. gen. Trzaska-Durski. Utworzono 2 brygady, dzięki większej liczbie ochotników; I dowodził Piłsudski, II – płk Kűttner, a potem Haller. We wrześniu 1915 powstała III Brygada (kolejni dowódcy: płk Grzsicki, Szeptycki, Zieliński, Roja). Wśród legionistów I i III Brygady największy autorytet i popularność miał Piłsudski. Traktował on Legiony jako zalążek sił zbrojnych niepodległej Polski. W okresie największego rozwoju (1915 / 1916) liczyły 15 tys. żołnierzy.
Legioniści odznaczyli się wielkim męstwem w licznych bitwach i potyczkach z wojskami rosyjskimi. Jesienią 1916 Legiony zostały skierowane na wypoczynek w rejon Warszawy.
Nieporozumienia Piłsudskiego z NKN i dowództwem austriackim zmusiły go w lipcu 1916 do złożenia rezygnacji z dowodzenia I Brygadą (odszedł ostatecznie w końcu września). Przewidział też klęskę państw centralnych, więc zerwał z nimi współpracę. W lecie 1917 doprowadził do kryzysu przysięgowego w Legionach, a w następstwie do ich likwidacji. Zwolennicy Piłsudskiego z I i III Brygady odmówili złożenia przysięgi dla Polnische Wehrmacht (braterstwo). Ich żołnierze zostali internowani, a pochodzący z Galicji – wcieleni do armii austriackiej i wysłani na włoski front. II Brygada złożyła przysięgę, lecz została przemianowana na Polski Korpus Posiłkowy (dowódcy: gen. Zieliński i Haller), walczący u boku armii austriacko-węgierskiej. Został wysłany na front na Bukowinę, gdzie działał do lutego 1918.
Sprawa polska w I Wojnie Światowej.doc
Pokój brzeski podpisany 3.3.1918 między trójprzymierzem a Rosją. Wobec gry na zwłokę Niemcy postawili Rosji ultimatum: rezygnację z Polski, Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy. Jednocześnie podpisano traktat pokojowy z delegatami Ukraińskiej Centralnej Rady; przyznano w nim Ukrainie: Chełmszczyznę i część Podlasia. Trocki tych warunków nie przyjął, oznajmił, że wojna między państwami centralnymi a Rosją się skończyła i 7.2 opuścił Brześć. Niemcy odpowiedzieli wielką ofensywą na całej linii frontu wschodniego (wojska niemieckie zajęły znaczne obszary Łotwy, Białorusi i Ukrainy). 3.3 delegaci radzieccy wrócili do Brześcia i zrzekli się ziem polskich, Litwy, Łotwy, Estonii i części Białorusi i Ukrainy, zobowiązując się do całkowitej demobilizacji i zapłacenia kontrybucji. 13.11 rząd radziecki anulował swe zobowiązania brzeskie. Podpisany w Brześciu układ niemiecko-ukraiński wywołał ogromne oburzenie w społeczeństwie polskim, stając się zarazem osobistą klęską zwolenników odbudowy państwa polskiego przy poparciu Niemiec i Austro-Węgier.
Rząd Moraczewskiego, powołany 17.11.1918 przez Piłsudskiego; ukonstytuował się 18.11.1918. W jedo skład weszli socjaliści, ludowcy i piłsudczycy. Na czele stanął działacz Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej – Moraczewski. Jego rząd sformułował radykalny program społeczny. Rozpisał pierwsze w niepodległej Polsce demokratyczne wybory do sejmu. Przygotował (częściowo zrealizował) kilka dekretów i rozporządzeń z dziedziny socjalnej (8-godzinny dzień pracy, 46-godzinny tydzień pracy – bez obniżki płac – obowiązkowe ubezpieczenie chorobowe robotników, inspekcja pracy, ochrona ludności pracującej przed lichwą i spekulacją, ochrona lokatorów). Rząd miał przeciwników w skrajnej lewicy, wśród prawicy. Po nieudanej próbie prawicowych działaczy zamachu zbrojnego , rząd podał się do dymisji w połowie stycznia 1919.
Mała Konstytucja 20.2.1919, uchwalona na plenarnym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej, ustalająca tymczasowe przepisy i zasady ustrojowe państwa. Na mocy tej uchwały Sejm powierzył dalsze sprawowanie władzy Piłsudskiemu jako Naczelnikowi Państwa, do czasu uchwalenia konstytucji. Uchwała sprecyzowała zakres uprawnień najwyższych władz państwa:
władzą suwerenną i ustawodawczą jest Sejm Ustawodawczy
władzą wykonawczą – Naczelnik Państwowy
Naczelnik Państwa powołuje rząd w pełnym składzie w porozumieniu z Sejmem
Naczelnik Państwa i rząd są odpowiedzialni przed Sejmem.
Na podstawie tymczasowej Małej Konstytucji państwo polskie przyjmowało ustrój republiki parlamentarno-demokratycznej.
