Powstanie zakonu krzyżackiego . Zakon Szpital Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie założony został w Palestynie w 1190 r. (w zakon rycerski przekształcony w 1198r.) do ochrony pielgrzymów i chorych w czasie wypraw krzyżowych i do walki z niewiernymi. W związku z niepowodzeniami chrześcijan w ziemi św. Zakon został przeniesiony na Węgry , do obrony Siedmiogrodu przed Połowcami . Stamtąd wypędził go król Andrzej II (1205-1235) z powodu wiarołomstwa i prób założenia własnego państwa . Przyczyna wydalenia krzyżaków z Węgier nie przeszkodziła księciu Konradowi Mazowieckiemu w zaproszeniu ich do Polski w 1226r. Sprowadzeni do walki z pogańskimi plemionami Prusów otrzymali od Konrada jako lenno ziemię Chełmską .
Prusowie często najeżdżali ziemie polskie , łącząc się z niektórymi książętami polskimi przeciw innym. Książęta mazowieccy chcieli skończyć z tymi najazdami , narzucić Prusom chrześcijaństwo, a w ślad za tym i własne zwierzchnictwo. Prusowie bronili się jednak zaciekle . Broniąc swojej religii bronili w rzeczywistości wolności.
Perspektywa wyrównania straty węgierskiej w Prusach bardzo odpowiadała Krzyżakom . W obawie aby nie powtórzyła się historia z królem Andrzejem zwrócili się oni , w tajemnicy przed księciem Konradem , do cesarza Frederyka II i uzyskali od niego przywilej nadający wielkim mistrzom zakonu na terenie Prus, uprawnienia książąt rzeszy. Tak więc zakon który według planów Konrada miał otworzyć mu drogę do ekspansji w Prusach , rozpoczął w rzeczywistości zabiegi wokół stworzenia własnego państwa zakonnego.
Krzyżacy przybyli do Polski w 1230 r. I ich akcja podboju Prus przyniosła już w kilku pierwszych latach znaczne sukcesy . W 1237r. Przyłączyła się do nich część Zakonu Kawalerów Mieczowych , co dawało im znaczne perspektywy w inflantach.
Dokumenty Frederyka II i papieża Grzegorza IX (1227-1241) dawały krzyżakom znaczne uprawnienia :
1)Własność terenów które w przyszłości podbiją w Prusach.
2) Sądownictwo nad ludnością podbitą.
3) Władzę prawodawczą i administracyjną.
4) Prawo do ceł i myt .
A więc w praktyce pełnię władzy państwowej .
Każdą piędź zdobytej ziemi Krzyżacy mocno fortyfikowali, zakładając grody i zamki jako punkt oparcia dla dalszych podbojów. Trzymali również mocno w Karbach ludność podbitą , zamieniając ich w chłopów. Podboje prowadzili wzdłuż dolnego biegu Wisły i brzegów Zalewu Wiślanego. Powstały tam zarządzane przez konturów warowne zamki : Kwidzyn, Elbląg, Frombork. Prusowie bronili się zaciekle . W 1242 r. Wybuchło w Prusach powstanie przeciwko Krzyżakom , które zachwiało ich państwem. Prusowie uzyskali pomoc księcia gdańskiego Świętopełka , który pierwszy poznał się na planach krzyżaków, jednakże jego pomoc nie mogła przeważyć sił krzyżackich, który pospieszyli na pomoc niektórzy książęta piastowscy.
W 1249r. Prusowie poddali się i przyjęli chrzest. Ułatwiło to Krzyżakom podbój wnętrza kraju . Nie odniosły sukcesu dalsze powstania przeciwko Krzyżakom min. W 1260r.
W 1283r. , pół wieku od sprowadzenia Zakonu , podbój Prus został zakończony . Stolicą państwa zakonnego został Malbork . Zdobyte ziemie krzyżacy oddawali w lenno rycerzom niemieckim i możnym pruskim. Bądź wydzierżawiali kolonistom przybywającym z Niemiec i Mazowsza . W tym czasie ani razu nie wystąpili przeciwko książętom polskim. Dużą rolę w budowie państwa zakonnego odegrali tzw. Goście Zakonu, rycerze z Europy Zachodniej , którzy przyjeżdżali by wspólnie walczyć z poganami o rozszerzenie wiary .
Na czele państwa Krzyżackiego stał wielki mistrz i kapituła generalna . Kraj został podzielony na komturie i Wójtostwa. Komtur posiadał na swym terenie pełnię władzy administracyjnej , sądowniczej i wojskowej. Zakon podporządkował sobie organizacje kościelną na podbitych terenach i żelazną ręką na podbitych terenach trzymał w posłuszeństwie miejscową ludność .
W krótkim czasie u północnych granic Polski powstały dwa silne , scentralizowane i ekspansywne państwa: Marchia Brandenburska i Zakon Krzyżacki . Stało się to w momencie największego osłabienia i rozbicia dzielnicowego Polski .
Wygnany w 1300 r. z Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego Władysław Łokietek szukał sprzymierzeńców do walki o wyzwolenie kraju spod obcej zależności. (Czechy). Zawarł przymierze z Węgrami i księstwem halicko-włodzimierskim . Szukał również poparcia u papieża Jana XXII (1316-1334) W 1306 r. Łokietek obioł ponownie zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim . Na Pomorzu wystąpili przeciw niemu możni panowie z rodu Święców i patrycjat niemiecki . W 1307 r. Pomorze Gdańskie zdobyli Brandenburczycy . Nie udało się im jednak zdobyć Gdańska dzielnie bronionego przez kasztelana Boguszę. Łokietek nie mógł przyjść miastu z pomocą ponieważ w tym samym czasie wybuchł przeciw niemu bunt w Małopolsce . Poprosił więc o pomoc Krzyżaków którzy zobowiązali się za opłatą pieniężną usunąć Brandenburczyków z Pomorza. Jednak po wypędzeniu Brandenburczyków podstępnie opanowali Gdańsk (1308) urządzając tam rzeż ludności , a następnie zajęli całe Pomorze Gdańskie. Wysiłki dyplomatyczne Łokietka, który dochodził swych praw do Pomorza nawet przed sądem papieskim okazały się bezowocne .
W latach 1329-1332 Krzyżacy sprzymierzyli się z Janem Luksemburczykiem, który jako spadkobierca Przemyślidów rościł sobie prawa do korony polskiej i najechali na tereny polskie . Sojusznikiem Polski w walce z Krzyżakami była Litwa, również narażona na ich napady. Krzyżacy nie podporządkowali się wyrokowi sądu papieskiego z 1320 r. , który nakazywał zwrot Polsce Pomorza Gdańskiego i zapłacenia odszkodowania . Sprzymierzyli się oni z rycerstwem Europy Zachodniej i urządzili wyprawy grabieżcze na ziemie Wielkopolski i Kujaw . W1331 r. poprowadzili trzy takie wyprawy. Podczas drugiej z nich wojska polskie pod dowództwem Łokietka odniosły zwycięstwo pod Płowcami nad częścią wojsk Krzyżackich wracających z łupami. Zwycięstwo to miało bardziej moralne niż militarne znaczenie . Świeżo zjednoczone państwo zmuszone było zawrzeć z Krzyżakami rozejm. Spór polsko-krzyżącki mieli rozstrzygnąć królowie czeski i węgierski , lecz Łokietek już tego nie doczekał ponieważ wkrótce zmarł (w 1333r).
Syn i następca Łokietka Kazimierz Wielki , dążąc do pokojowego załatwienia sporu z Janem Luksemburskim o koronę polską , spotkał się z nim i królem węgierskim Karolem Robertem na zjeździe w Wyszogrodzie (1335 r.) . Na zjeździe król węgierski i czeski rozpatrywali również spór polsko-krzyżacki . Wyrok władców nakazywał zwrot Polsce Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej , ale bez Pomorza , które Krzyżacy mieli zachować jako „wieczystą jałmużnę”. Kazimierz Wielki nie zgodził się z takim wyrokiem i rozpoczął starania w kurii papieskiej o ponowne rozstrzygnięcie sporu. W roku 1339 został wyznaczony nowy trybunał w celu rozpatrzenia skargi Polski na Zakon. Siedzibą jego była Warszawa. Wyrok trybunału był znowu pomyślny dla Kazimierza , ale podobnie jak poprzednie nie wszedł w życie .
W 1343 r. Kazimierz Wielki zawarł układ z księstwami Pomorza Zachodniego . Córka Kazimierza Elżbieta poślubiła księcia zachodniopomorskiego Bogusława V. Książęta Pomorza Zachodniego uznali Kazimierza za „ojca najdroższego” i zobowiązali się „wiecznie przy nim stać i służyć mu zbrojnie pomocą” Układ z księstwami Pomorza Zachodniego był skierowany przdewszystkim przeciwko Krzyżakom .
W tym samym 1343 r. Kazimierz zawarł z Krzyżakami wieczysty pokój w Kaliszu który miał się stać podstawą stosunków polsko-krzyżackich na dłuższy okres. Zakon zwracał Polsce Kujawy i Ziemię Dobrzyńską . Polska natomiast zrzekła się, na rzecz Zakonu Pomorza jako „wieczystej jałmużny”. W razie naruszenia pokoju przez Krzyżaków państwo polskie mogło wystąpić z żądaniem zwrotu utraconych ziem . Kazimierz nie zaprzestał jednak używania tytułu „zwierzchniego pana i dziedzica Pomorza” aby podkreślić swe prawa do tej dzielnicy . Świadomość, że posiadanie Pomorza Gdańskiego i dostęp do Bałtyku stanowią klucz do rozwoju gospodarki, potęgowała coraz silniejsze dążenie do wyzwolenia tych ziem spod zależności krzyżackiej. Chęć zespolenia sił i środków w walce z Krzyżakami legła u podstaw unii polsko-litewskiej zawartej w 1385 r. w Krewie.
W 1402 r. celem połączenia Zakonu z zachodnią częścią Europy, wzięli w zastaw od Brandenburgii Nową Marchię , wrzynając się klinem między Wielkopolskę i Pomorze . I gdy w 1409 na Żmudzi wybuchło kolejne powstanie , a próby skłócenia przez zakon sojuszu polsko-litewskiego nie powiodły się . Zakon wypowiedział Polsce wojnę, i jeszcze w tym samym roku zajął ziemie dobrzyńską .
Po połączeniu wojsk Polskich z armią litewsko-ruską 9 lipca 1410r. wojsko przekroczyło granicę państwa zakonnego w okolicach Lidzbarku . Zaskoczyło to wielkiego mistrza , koncentrującego swoją armię w okolicach Chełmna . I 15 lipca 1410 r. rozegrała się największa bitwa w dziejach stosunków polsko – krzyżackich , a i jedna z największych w średniowiecznej Europie. Wojsko krzyżackie szacuje się na około 32 tyś. ,a wojsko polsko-litewskie na 50 tyś. Zakon Krzyżacki poniósł sromotną klęskę , na polu bitwy śmierć poniósł wielki mistrz zakonu Ulryk von Jungingen. Zła polityka po tak wielkim zwycięstwie nie zmazała zakonu zupełnie z mapy.
Pokuj toruński (1411r i 1466) nie załatwił w sposób ostateczny problemu krzyżackiego . Zakon starał się na wszelkie możliwe sposoby rozluźnić więzy zależności od Polski i odzyskać utracone ziemie , w czym zdecydowanie popierali go cesarze. Papież i książęta niemieccy . Z drugiej strony trwał nieustanny konflikt pomiędzy zakonem a poddanymi mu miastami i szlachtą tych ziem. Po pokoju toruński wielcy mistrzowie zakonu , mając poparcie papieskie i Cesarstwa odmawiali hołdu Polsce i wiązali się z jej wrogami. Oburzało to polską szlachtę i miasta pruskie. Którzy domagali się od władców polskich energicznych działań . Kiedy w 1511 r. wielkim mistrzem zakonu został siostrzeniec Zygmunta Starego (1506-1548) Albrecht Z brandenburskiej dynastii Hohenzollernów (otrzymali oni Brandenburgię jako lenno od Zygmunta Luksemburskiego na pocz. XV w.) stosunki te jeszcze bardziej zaostrzyły się . Albrecht próbował wykorzystać porozumienie z księciem Moskiewskim Wasylem III (1503-1533) aby całkowicie uniezależnić się od Polski (zaa
ngażowanej w pomoc Litwie, w wojnie z Moskwą, w latach 1512-1522) i odmówił złożenia hołdu .
Do otwartej wojny pomiędzy Zakonem a Polską doszło w 1519 r , w której wojska polskie zagarnęły prawie całe prusy Krzyżackie. Lecz możnowładcy Polscy zainteresowani korzyściami na wschodzie i wojnie z Moskwą nie wykorzystali tego zwycięstwa , i za zgodą króla , doprowadzili do czteroletniego rozejmu z Zakonem .W 1525 r. został zawarty w Krakowie traktat pokojowy , bardzo korzystny dla Polski . Przewidywał on , że w razie bezpotomnej śmierci Albrechta i jego braci Księstwo Pruskie przejdzie pod bezpośrednią władzę polskich królów . Dopóki w Prusach rządzić będą odrębni książęta muszą każdemu królowi polskiemu składać hołd i przysięgę wierności, a w razie wojny wspomagać Polskę .Szczególnie doniosłe były te postanowienia traktatu , na mocy których poddani Księstwa Pruskiego mieli prawo odwoływania się od wyroków swojego księcia do specjalnego sądu polskiego. W ten sposób, przy umiejętnej polityce władze polskie mogły uczestniczyć we wewnętrznych sprawach Prus, a nawet z czasem rozszerzać swoje uprawnienia . Wydawało się że raz na zawsze został rozwiązany problem krzyżacki , który tylekroć godził w najżywotniejsze interesy Królestwa Polskiego, tym bardziej że społeczeństwo nowego Księstwa było żywotnie zainteresowane związkiem z Polską i widziało w niej gwarantkę swych praw . Szlachta pruska przez długi jeszcze okres uważała się za obywateli polskiego królestwa . Inaczej jednak postępował Książe Albrecht . Od początku też, mimo że w 1525 r. złożył na rynku krakowskim hołd Zygmuntowi Staremu , działał przeciw interesom Polski i spiskując z obcymi monarchiami próbował szkodzić jej .
