ROZPAD ZSRR
Bardzo ważne miejsce na mapie przemian współczesnego świata zajmuje problem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zanim jeszcze doszło tam do jakichkolwiek prób reform, koniunktura polityczna i gospodarcza oraz stosunki Wschód- Zachód były coraz gorsze. Następował schyłek „zimnej wojny” spowodowany osłabnięciem pozycji ZSRR .(Zimna wojna to globalny konflikt po II wojnie światowej, rozpoczęty jako spór pomiędzy ZSRR a światem demokracji zachodniej)Akt agresji ZSRR na Afganistan w grudniu 1979 r. umocnił ostatecznie konflikt pomiędzy ZSRR a USA. Nowy prezydent Stanów Zjednoczonych -Ronald Reagan- założeniem swojej polityki zagranicznej uczynił popieranie ruchów antykomunistycznych, tym samym zajął stanowczą postawę wobec ZSRR, określając go jako „imperium zła”.Polityka ówczesnego sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego – Leonida Breżniewa powodowała, że niewydolność ekonomiczna i organizacyjna systemu ujawniała się coraz wyraźniej. Sytuację pogarszał kryzys finansowy spowodowany olbrzymimi wydatkami na zbrojenia(wyścig zbrojeń). Do faktycznych zmian w stosunkach z Zachodem doszło po objęciu stanowiska sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego przez Michaiła Gorbaczowa (11.III.1985), zaś wybranie nowego ministra spraw zagranicznych (lipiec 1985) , Eduarda Szewardnadze było pierwszym sygnałem zmian w radzieckiej polityce zagranicznej.
W listopadzie 1985 doszło do spotkania prezydenta Reagana z sekretarzem generalnym KPZR Gorbaczowem w Genewie. Uzgodniono przyspieszenie rokowań w sprawie wyścigu zbrojeń. Podobne rozmowy toczyły się jeszcze w październiku 1986 w Reykjaviku..
Natomiast rok później , na kolejnym szczycie amerykańsko radzieckim w Waszyngtonie, osiągnięto porozumienie. Rosjanie zaakceptowali demontaż w ciągu 1,5- 3 lat rakiet średniego i krótkiego zasięgu. Gorbaczow posiadał dość duży autorytet na Zachodzie podczas tych spotkań. Postrzegany był jako demokrata i zwolennik pokoju.
Pod koniec 1987 r. Rosjanie zapowiedzieli wycofanie Armii Radzieckiej z Afganistanu.
W lutym 1989 r. wycofała się ona ostatecznie.
Dalszym krokiem w uregulowaniu stosunków obu mocarstw był szczyt na Malcie w grudniu 1989 r. Następca Reagana – George Bush zawarł z Gorbaczowem układ o ograniczeniu arsenałów broni jądrowej dalekiego zasięgu i redukcji broni konwencjonalnych w Europie. Gorbaczow zaakceptował zmiany w Europie Wschodniej i zrezygnował z doktryny Breżniewa. Spotkanie to stanowiło rzeczywisty koniec „zimnej wojny”.
Zmiany , jakich Gorbaczow dokonał w polityce zagranicznej , były zaskakujące, jednak najwięcej wysiłku poświęcił zmianom w polityce wewnętrznej.
Komunistyczne Chiny , kierowane przez Deng Xiaopinga zaczęły przeprowadzanie reform gospodarczych. Zachęcony przykładem Chin M.S. Gorbaczow podjął próby zreformowania systemu ZSRR.
Kiedy w marcu 1985 stanowisko sekretarza objął dużo młodszy od swoich poprzedników polityk, był on świadom trudnej sytuacji ZSRR. Zastał pogarszającą się sytuację rynkową i niski poziom technologii.
Gorbaczow stał się inicjatorem i rzecznikiem przebudowy gospodarki i życia społecznego (tzw. pierestrojka) oraz jawności w życiu politycznym (tzw. głasnost`), pomimo, że początkowo jawił się tylko jako kolejny reformator ustroju komunistycznego. Gorbaczow deklarował początkowo kontynuację polityki J. Andropowa i K. Czernienki, później – poszukując szerszego poparcia społecznego – wysunął hasło przyspieszenia (ros. uskorienije) . Dążył do przełamania wieloletniej stagnacji (ros. zastoj) odziedziczonej po czasach Breżniewa, która zahamowała rozwój gospodarczy i przyczyniła się m.in. do awarii w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej (26 IV 1986).
Beznadziejny stan gospodarki, koszty wojny afgańskiej i wyścigi zbrojeń skłoniły Gorbaczowa do wprowadzenia polityki pierestrojki.
23. IV. 1985 na plenum KC KPZR przedstawiony został program pierestrojki. Zakładał on przede wszystkim: – Reformy gospodarcze ku intensyfikacji produkcji
– Odejście od centralizmu planowania gospodarczego
– Samodzielność- gospodarcza przedsiębiorstw
– Samodzielność- prawniczą
– Weryfikację kadr zarządzających
– Liberalizację polityki wewnętrznej: jawność- życia publicznego i partyjnego, ograniczenie cenzury, przebudowę struktur państwa ( rozdzielenie funkcji partyjnych od państwowych)
– Zwołanie XXVII Zjazdu KPZR w 1986 r.
Na XXVII Zjeździe KPZR (luty- marzec 1986)zatwierdzony został program przebudowy życia gospodarczego i społecznego. Jednym z następstw tej przebudowy było dość duże ograniczenie władania partii komunistycznej.
Gorbaczow zawsze jednak zaznaczał, że wiernie stosuje się do wskazań Marksa i Lenina, zaś jego dążeniem jest reforma systemu komunistycznego, by mógł on sprawniej funkcjonować. Niestety okazało się , że przebudowa ekonomiczna, raczej cząstkowa i bojaźliwa, nie poprawiła stanu gospodarki radzieckiej. Pieriestrojka była w istocie reformą „zwierzchnią”, więc wymagała jeszcze oddolnego poparcia. W tym celu wprowadzona została polityka otwartości i jawności w życiu politycznym (Głasnost`). Miała ona na celu ograniczenie cenzury oraz rozszerzenie zakresu krytyki i kontroli opinii publicznej nad wszystkimi sferami życia .Zapoczątkowana została w 1985 r., pogłębiła się zaś w latach 1986/`87. Stworzyła warunki do demokratyzacji życia społecznego i zmian w konstytucji ZSRR .
Przykładem ogólnego rozkładu systemu stała się katastrofa w czernobylskiej elektrowni atomowej (26. IV. 1986).Rząd ZSRR przez dwa dni nie podawał żadnych informacji o wypadku, a i w następnych dniach lekceważył zagrożenie. Akcja ratunkowa była opóźniona i źle zorganizowana. Gorbaczow wspomniał o katastrofie dopiero 14 V, ale głównie skrytykował „kłamstwa” publikowane na Zachodzie. Śmiesznie zabrzmiały wręcz zapewnienia szefa KPZR, że Kreml przedłuży zawieszenie na próby nuklearne. Katastrofa odegrała ogromną rolę w obaleniu mitu o potędze ZSRR. Udowodniła ona, jak niebezpieczny jest system oparty na nieograniczonym posłuszeństwie nieludzkich biurokratów wobec \”góry\”, która straciła kontrolę nad skutkami swych działań.
Skutki blokady informacji o tej katastrofie udowodniły reformatorom potrzebę przeprowadzenia generalnych zmian w polityce informacyjnej. Zaczęto publikować wcześniej zakazane utwory, np. Aleksandra Sołżenicyna. Rząd zaczął w końcu przekazywać coraz więcej, interesujących opinię publiczną informacji, dotyczących swojej działalności. Zarówno osoby prywatne jak i media otrzymały możliwość wypowiadania się na tematy polityczne. Ujawniano zbrodnie Stalina, demaskowano mechanizmy systemu totalitarnego i rehabilitowano ofiary procesów.
W maju 1988 r. na plenum KC KPZR Gorbaczow przedstawił swoje „10 Tez” jako propozycję demokratyzacji systemu politycznego. Zapowiadały one:
– Rozdzielenie stanowisk partyjnych i państwowych.
– Sprawowanie funkcji do 10 lat.
– Wzmocnienie władzy sekretarza generalnego.
– Ograniczenie przewodniej i kierowniczej roli KPZR w państwie.
– Pluralizm polityczny.
– Zniesienie cenzury.
– Rozdział władzy partyjnej od państwowej.
– Rozwiązanie RN i powołanie Rady Deputowanych Ludowych jako najwyższej władzy ustawodawczej w państwie.
– Ustanowienie urzędu prezydenta.
Pod koniec 1998 r. powstał zapowiadany wcześniej przez Gorbaczowa organ władzy -Rada Deputowanych Ludowych. Był do następny, ważny krok ku demokratyzacji ZSRR. W 1989 r. zorganizowano wybory do nowego parlamentu radzieckiego . nie były one „wolne” w pojęciu zachodnim, bowiem aż 90% kandydatów było członkami rządzącej partii komunistycznej, a żadna inna partia nie miała prawa brać udziału w wyborach. Były to jednak wybory najbardziej zbliżone do prawdziwie wolnych wyborów od czasu przejęcia władzy przez komunistów
w 1917 r.
Gorbaczow podjął próbę wzmocnienia własnej pozycji politycznej, wprowadzając urząd prezydenta . 15 marca 1990 odbyły się wybory prezydenckie. Nowo ustanowiony urząd prezydenta ZSRR objął sam Michaił Gorbaczow. W tym samym czasie zniesiono także zapis o kierowniczej roli KPZR oraz władze ZSRR potwierdziły negowane dotychczas fakty z przeszłości (tzw. białe plamy), m.in. tajne protokoły paktu Ribbentrop – Mołotow (układy sowiecko-niemieckie 1939)oraz zbrodnię katyńską NKWD (1940).
Gorbaczowska głasnost` zapoczątkowała proces formowania się w ZSRR narodowościowych społeczeństw obywatelskich. Gwałtowny wybuch długo tłumionych nacjonalizmów zagroził całości ZSRR. W wyniku ożywienia ruchów narodowościowych załamywało się ZSRR jako państwo unitarne 15 republik. Najbardziej krwawe walki miały miejsce na Zakaukaziu, gdzie od 1987 r. toczył się ormiańsko- azerski spór o Górski Karabach. W poszczególnych republikach postulowano początkowo autonomię, by następnie przejść do żądań niepodległości. Nie trzeba było zbyt długo czekać na pierwsze niepokoje. Zaczęły się one w Estonii, Łotwie i Mołdawii oraz w paru innych republikach radzieckich. Pierwsza za całkowitą niezależnością od ZSRR opowiedziała się Litwa. Nowy parlament uchwalił 11 marca 1990 deklarację o przywróceniu niepodległości Republiki Litewskiej i usunięciu z jej nazwy określeń „socjalistyczna” i „radziecka”. Formalnie miała do tego prawo, bowiem w konstytucji radzieckiej istniała klauzula , która przyznawała każdej republice prawo do wystąpienia ze Związku. Mimo to każdy uważał, że w czasach „przed Gorbaczowem” taka próba zostanie szybko stłumiona i nie obejdzie się bez konsekwencji. Gorbaczow ogłosił oświadczenie Litwinów za bezprawne i zagroził konsekwencjami, jeżeli Litwini nie odwołają deklaracji. Gorbaczow narzucił embargo gospodarcze i nakazał wojskom radzieckim przemarsz przez stolicę Litwy. Mimo to nie użył przemocy ani nie aresztował przywódców litewskich. „W nocy z 12 na 13 stycznia 1991r. wojska sowieckie przy współpracy z miejscowymi komunistami wiernymi Moskwie podjęły próbę przejęcia władzy w Wilnie, które kilka miesięcy wcześniej, 11 marca 1990r. , ogłosiło niepodległość. W nocy sowieccy komandosi zajęli wieżę telewizyjną i budynek litewskiego radia i telewizji. (…) Generałowie nie odważyli się jednak wydać rozkazu ataku na broniony przez tysiące cywilów parlament. Oblężonym obrońcom parlamentu przewodził wówczas Vytautas Landsbergis.” Zakazano działalności partii komunistycznej, a majątek KP Litwy przejęło państwo; na przełomie sierpnia i września 1991 niepodległość Litwy została uznana przez większość państw świata (w tym także ZSRR). Fakt ten wzbudził nadzieję w innych republikach. Po ogłoszeniu niepodległości Gruzji I9 kwietnia 1991 rozpoczął się konflikt zbrojny między jego zwolennikami a opozycją. 5 maja 1990 nowy parlament ogłosił niepodległość Łotwy i usunął z jej nazwy epitety „socjalistyczna” i „sowiecka”. Po wprowadzeniu zakazu działalności partii komunistycznej (której majątek wydano władzom państwowym.) wprowadził w Republice Łotewskiej wielopartyjny system polityczny. Niepodległość Łotwy została w sierpniu 1991 uznana przez większość państw świata (w tym także 21 VII przez Polskę), a we wrześniu 1991 – przez ZSRR.
W sierpniu 1991 Michaił Gorbaczow został oskarżony o dyktaturę i internowany na Krym (tylko 4 dni). 19 sierpnia doszło w Moskwie do próby puczu. Powstał Komitet stanu Wyjątkowego , domagano się ustąpienia Gorbaczowa z funkcji prezydenta państwa.
W maju 1991 r. Zjazd Deputowanych Ludowych wprowadził do konstytucji Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej rozdział o prezydencie i wyznaczył datę wyborów. Kampania wyborcza trwała 20 dni.
16 czerwca 1991 r. pierwszym prezydentem Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej został Borys Jelcyn. W sierpniu prezydent Jelcyn, który przyczynił się do uniemożliwienia wspomnianego puczu Głównego Komitetu Stanu Wyjątkowego zawiesił działalność KPZR.
Do końca 1991 roku każda z piętnastu republik ZSRR ogłosiła wystąpienie ze Związku Radzieckiego.(20.VIII.-Estonia,21.VIII.-Łotwa,25.VIII.-Białoruś,27.VIII.-Mołdawia, 30.VIII.-Azerbejdżan, 31.VIII.-Uzbekistan i Kirgizja,21.IX.-Armenia)
5 września 1991 r. w Moskwie miał miejsce zjazd Deputowanych Ludowych, który powołał Radę państwa i uznał niepodległość republik.
8 grudnia w Brześciu zawarto układ Prezydentów Rosji, Ukrainy i Białorusi o rozpadzie ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.
23 grudnia w Mińsku 11 państw podpisało deklarację rozpadu ZSRR i utworzenie WNP proklamowanej 21. XII w Ałma -Acie. Dwa dni później- 25 grudnia Gorbaczow zrezygnował ze swojego stanowiska , podając się do dymisji. 26 grudnia Rada Państwa przyjęła deklarację o rozpadzie i likwidacji ZSRR.
