Przyczyny wojny ze Szwecją:
a) sejm szwedzki zaniepokoił się możliwością przeprowadzenia rekatolicyzmu przez Zygmunta III Wazę i zdetronizował go z tronu szwedzkiego, królem obwołano jego stryja Karola Sudermańskiego,
b) Zygmunt III Waza przekazał Polsce w pacta conventa Estonię – południowe Inflanty,
c) konflikt dynastyczny,
d) walka o miejsce nad Bałtykiem,
e) Szwedzi chcieli utworzyć z Bałtyku szwedzkie jezioro wewnętrzne – ogromne możliwości zysku,
Wojna polsko-szwedzka dzieli się na V etapów.
Szwecja.
a) około 1 miliona ludności,
b) rolnictwo miało drugorzędne znaczenie – drzewo, miedź, żelazo,
c) brak gospodarki folwarcznej,
d) dobrze rozbudowana flota – tzn. że już od dawna Szwecja planowała wojnę z Polską
I etap wojny – 1600 – 1605
Zygmunt III Waza & Karol IX
Początkowo wojska szwedzkie opanowały Inflanty aż po Dźwinę, jednak Polacy zmobilizowali się po 5 latach i odzyskali utracone ziemie. Decydujące znaczenie miało zwycięstwo Polaków w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku. Czterotysięczna armia polska – dowodzona przez Jana Karola Chodkiewicza – starła się z 14-tysięczną armia szwedzką. Polacy zmobilizowali jazdę ciężką. Szwedzi skupili swoje wojska na dnie doliny, husaria polska z góry zaatakowała Szwedów. Polacy nie zdołali w pełni wykorzystać swojego sukcesu. Przeszkodziły temu niepokoje wewnętrzne w kraju jak i wmieszanie się Polski do walki o tron w Rosji.
Sytuacja w Polsce.
Zygmunt III Waza dzięki Zamoyskiemu i średniej szlachcie znalazł się na tronie. Zamoyski umiera, a szlachta podupada. W 1606 roku zebrał się sejm, który miał wzmocnić władzę króla, ale szlachta ma nowego przywódcę, Mikołaja Zebrzydowskiego. Przeciwko Zygmuntowi III Wazie – rokosz sandomierski 1606 – konfrontacje przeciwko królowi. Jednak wtedy była wojna i trzeba tłumić konflikty wewnętrzne. Wojska królewskie pokonały przywódców rokoszu pod Guzowem. Zygmunt nie wzmocnił swojej władzy, a magnateria będzie to wykorzystywała – konflikty religijne.
II etap – 1621 – 1622
Zygmunt III Waza & Gustaw Adolf
Kiedy Polska znalazła się w obliczu najazdu tureckiego, Inflanty zaatakowała armia szwedzka, wkroczyła do Kurlandii i oblegała Rygę. W 1621 Polska musiała oddać Rygę Gustawowi Adolfowi. W 1622 zawarto rozejm w Mitawie:
a) Polska musi oddać Inflanty aż po Dźwinę,
b) Polska pozostawiła lenną Kurlandię oraz polskie Inflanty (pd.-wsch.)
III etap – 1626 – 1629
Wojna przeniosła się na Pomorze Gdańskie. W 1626 wojska szwedzkie wylądowały w porcie Prus Książęcych – Piławie. Szybko opanowały rejony nadmorskie aż po Puck. Wojska szwedzkie rozpoczęły blokadę Gdańska. Polska nie była przygotowana do wojny, kraj osłabiony konfliktami wewnętrznymi i niezadowoleniem z polityki królewskiej. Polacy zwołali sejm – w obliczu wielkiego zagrożenia – i uchwalono podatki na wojsko. Zaczęło się zbrojenie armii i organizowanie floty. Na czele wojsk polskich stanął – Stanisław Koniecpolski, który skoncentrował znaczniejsze siły wojskowe i zdołał zahamować dalsze postępy przeciwnika. W 1627 odzyskano Puck. 28 listopada 1627 pod Oliwą dała największe zwycięstwo Polaków – zdobycie dowodzących okrętów wroga. Dzięki temu sukcesowi zdołano na pewien czas zatrzymać blokadę Gdańska. Jednak mimo pomocy Austriaków nie udało się wypchnąć Szwedów z Pomorza. Nie zmieniło tego nawet zwycięstwo Koniecpolskiego w 1628 w bitwie pod Trzcianą. W 1629 za pośrednictwem Francji zawarto rozejm w Starym Targu – niekorzystny dla Polaków:
a) wszystkie porty inflanckie i pruskie oprócz Pucka, Gdańska i Królewca do Szwecji,
b) Szwedzi zapewnili sobie 3,5 % cło z handlu gdańskiego,
c) książę pruski jako rekompensatę za utracone ziemie dostał Malbork, Sztum i Żuławy
IV etap – 1635
Ten rozejm został zmieniony w 1635 w Sztumskiej Wsi:
a) Szwedzi zmuszeni zostali do opuszczenia portów pruskich – wykorzystano osłabienie Szwecji wywołane śmiercią Gustawa Adolfa na polu bitwy w wojnie 30-letniej,
b) Szwedzi muszą zrezygnować z opłat od Gdańska,
c) Książę pruski oddał trzymane przez siebie tereny.
V etap – 1655 – 1660
POTOP SZWEDZKI
Jan Kazimierz & Karol X Gustaw
Do rozpoczęcia tej wojny przyczyniła się polska magnateria. Hieronim Radziejowski przekonał Szwedów, że należy zacząć wojnę z Polską. Magnaci niechętni Janowi Kazimierzowi (uważali, że nieudolnie prowadził wojnę na wschodzie) obiecywali królowi szwedzkiemu łatwy podbój Polski. Magnateria i szlachta miały nadzieję, że przy ich pomocy uda się odzyskać tereny utracone na wschodzie.
a) wojska szwedzkie – ogromna przewaga militarna, doświadczona armia, żołnierze wynajmowani za pieniądze,
b) wojska polskie – bardzo małe, 10-tysięczne pospolite ruszenie,
Wojska szwedzkie zaatakowały:
a) od Pomorza Szczecińskiego na Wielkopolskę,
b) od Inflant na Litwę.
Pospolitym ruszeniem dowodził Andrzej Grudieński i Krzysztof Opaliński. Radziwiłłowie zawarli porozumienie ze Szwedami, że w momencie przejęcia Polski przez Szwedów, oni będą panować na Litwie.
a) we 1655 wrześniu skapitulowała Warszawa,
b) Jan Kazimierz ucieka do Głogówka na Opolszczyźnie,
c) koniec 1655 – obrona Częstochowy – znaczenie symboliczne,
d) grudzień 1655 – oddziały partyzanckie obejmują całą Polskę,
e) styczeń 1656 – sukcesy Polaków – Jan Kazimierz powraca do kraju,
f) przybywa do Lwowa i składa „śluby lwowskie”:
– poprawa warunków życia chłopskiego,
– pogłębienie katolicyzmu na ziemiach polskich,
g) na stronę króla przechodzi magnateria i Radziwiłłowie zostają pokonani,
h) Szwedzi doprowadzają do przymierza z Prusami i z Siedmiogrodem,
i) Warszawa pod koniec czerwca w rękach Polaków,
j) nawet pomoc księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma nie złamała oporu polskiego w bitwie o Warszawę,
k) pomoc księcia Siedmiogrodu – Jerzy Rokoczym – klęska wojsk szwedzkich
1657 traktaty welawsko – bydgoskie:
a) Polska traci lenno pruskie,
b) prawo przemarszu wojsk pruskich przez Pomorze Gdańskie,
c) rozerwany sojusz polsko-pruski
Pod wpływem niepowodzeń Szwedzi przystąpili do rokowań (Polacy odzyskują Toruń i większość P.G.):
1660 maj – pokój w Oliwie:
a) Polacy musieli zaakceptować zmiany ze Sztumskiej Wsi,
b) Jan Kazimierz wyrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego,
c) Szwedzi zobowiązali się przestrzegać wolności handlu na Bałtyku,
d) potwierdzone zostały traktaty welawsko – bydgoskie.
