Temat troski o dobro kraju w literaturze ma charakter ponadczasowy. Już w renesansie wytworzył się ideał patrioty. Kochanowski w „Odprawie posłów greckich” ukazał Antenora jako obywatela kochającego ojczyznę, spełniającego wszelkie powinności wobec państwa, stawiający jej dobro ponad swoją prywatę. Obok Kochanowskiego podobne w treści utwory pisał Rej, Modrzewski i Skarga. Przepełnione miłością dzieła zawsze znalazły miejsce w literaturze. Odwzorowywały to, co działo się w kraju: wojny, sąsiedzkie kłótnie, brak miłości do ojczyzny, niewywiązywanie się z obowiązków obywatelskich. Również barok i oświecenie miało swoich patriotycznych twórców.
Wacław Potocki naszkicował bohaterską obronę Chocimia i ofiarność polskich żołnierzy w „Wojnie chocimskiej”. Nawołuje ustami wodza Chodkiewicza do obrony kraju przed Turkami. Przypomina szczytne tradycje polskiego oręża, dodaje żołnierzom otuchy, ośmieszając małość wroga. Neguje bałagan, jaki panował w kraju. Jest przeciwko uciskowi biedniejszej szlachty, niesprawiedliwości w prawie, woła o tolerancję wyznaniową w „Nierządem Polska stoi”.
Kto widział ludzi
budzić w pierwospy !”
Taki obraz rysuje się w innym utworze Potockiego „Pospolite ruszenie”. Szlachta pogrążona we śnie nie może zerwać się do walki z wrogiem. Nie interesuje ją losy państwa, chce zaspokoić tylko swoje potrzeby. W tym utworze uderza czytelnika poczucie szlacheckiej wolności, wolny szlachcic nie podlega nawet wojskowym rozkazom.
Ojczyzna potrzebuje obrony. Z takim apelem Potocki odwołuje się w „Zbytkach polskich”. Obrona wymaga jednak żołnierzy i znacznych pieniędzy na utrzymanie wojska. Kler i bogata szlachta myśli wyłącznie o sobie. Gromadzi majątki, pławi się w wygodzie, żyje w przepychu. Wybiera tylko między drogimi strojami, klejnotami i zabawami. Potocki z gorzką ironią wyraża się o szlachcie, wymaga odpowiedniego sposobu myślenia o Rzeczpospolitej.
W oświeceniu nie tylko bezpośrednie starcia wojenne zagrażały Polsce. Najpoważniejszymi zagrożeniami były: upadek obyczajów, zanik kultury, brak instytucji, zajmujących się nauczaniem dzieci i młodzieży. Dlatego ogromną rolę w dźwiganiu kraju z upadku odegrał król St. August Poniatowski. Był on niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupiał wokół siebie grono ludzi – wykształconych literatów i malarzy, których wspomagał materialnie. Zapraszał ich na obiady czwartkowe, licząc na wkład z ich strony, by stworzyć światłą i nowoczesną Polskę.
Takim uczestnikiem obiadów był Ignacy Krasicki. Tworzył głównie bajki i satyry, w których ośmieszał ludzkie wady. W satyrze „Świat zepsuty” zebrał uniwersalne prawdy o polskim społeczeństwie, o kraju, w którym szerzy się bezmyślność, łgarstwo, chciwość, gdzie upadły obyczaje.
„Gdzieś, cnoto? gdzieś prawdo?
gdzieście się podziały?”
Zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju szerzą się odwieczne polskie kłótnie i czcze gadulstwo.
„Wszędzie nierząd, rozpusta,
występki szkaradne”.
W pierwszej polskiej powieści nowożytnej „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” dał obraz idealnego kraju Nipu, do którego trafił Doświadczyński. To kraj, w którym nikt nie zna łgarstwa i kradzieży. Ludzie wspólnie pracują, a prawo oparte jest na równości wszystkich obywateli. Zafascynowany tamtejszą harmionią życia, Mikołaj chce wprowadzić swoje doświadczenia w rodzinnym kraju. Skraca godziny pracy chłopom i sprawiedliwie ich wynagradza. Choć budzi zdziwienie sąsiadów, szybko rosną jego zyski, bo chłopi pracują sumiennie. Krasicki w tej powieści wyraził pogląd o idealnym kształcie kraju.
Staszic w swoich utworach podaje propozycję najważniejszych reform, koniecznych do wprowadzenia w Rzeczpospolitej. Dotyczyły one prawie wszystkich jego dziedzin życia, począwszy od ustanowień prawa, poprzez wojskowość, ingerencje w sprawy chłopów, do urbanizacji miast. Najbardziej obciąża magnatów. Oskarża ich o upadek państwa, trzymanie chłopów w niewoli i wszelkie zło panujące w kraju.
„Szlachto! – nie jesteś całym narodem,
jednym stanem tylko”,
Róbcie z młodzieży plebejskiej
i szlacheckiej jeden naród”.
Staszica mocno przejął los mieszczan i chłopów. Pomagał im nie tylko tworząc literaturę, rozdał chłopom swój majątek, a w testamencie zapisał znaczne sumy na cele społeczne.
Poezja Karpińskiego przepełniona jest bólem i smutkiem po stracie niepodległości przez Polskę. Poeta ma pretensje do króla Augusta Poniatowskiego, o to że nic nie robi. Spoczywa spokojnie w grobie, w chwili, gdy granice kraju zostały naruszone, przybyli zaborcy. Poddani byli kiedyś traktowani jak przyjaciele, dziś zbierają resztki ze stołu.
„Wolności, niebieskie dziecko!
Ułowiono cię zdradziecko.”
„Ojczyzno moja, na końcuś upadła!
Zamożna kiedyś i w sławę i w siłę!”
Jak ważna jest literatura, wie każdy. Ona to podnosi na duchu naród, uczy jak postępować. Szuka prawdziwych patriotów. Literatura patriotyczna jest obrazem wojen i ludzkich postaw wobec nichm jest zbiorem kodeksów i nakazów. Zwraca uwagę czytelnika na ówczesną sytuację narodową.
