REFORMY I MODERNIZACJE USTROJU W W. BRYTANII W XIX I XX w.
Charakterystyka ustroju na początku XIX w. Na początku XIX wieku ustrój zachował arystokratyczny charakter. W administracji prowincjonalnej i organizacji sądownictwa nie zaszły żadne istotne zmiany. Reformy prawa wyborczego. System wyborczy nie zmieniał się od czasów rewolucji. Do Izby Gmin wchodziło z każdego hrabstwa 2 posłów powoływanych w drodze wyborów opartych na wysokim cenzusie majątkowym. Po dwóch posłów wysyłały także do parlamentu także miasta. Demokratyzacja prawa wyborczego budziła poważny opór warstw rządzących. Zaczęły się w latach 30tych XIX wieku i zakończyło dopiero po II wojnie światowej. Iwszym etapem było odebranie praw wyborczych zgniłym miastom i przyznanie im miastom większym. Ustawa z 1832 r. przyznała prawa wyborcze w miastach wszystkim mężczyznom, głowom rodziny jeśli posiadali lub dzierżawili domy (min 10 funtów). W roku 1867 (reforma Disrealiego) cenzus majątkowy określany wartością posiadanego domostwa, obniżony został do 5 funtów. Dalsza demokratyzacja prawa wyborczego przeprowadzona została w latach 1884-1885 reformy Gladtone’a). Prawa wyborcze otrzymali wówczas wszyscy mężczyźni, właściciele samodzielnych domostw zamieszkujący hrabstwa, co rozszerzyło dwukrotnie liczbę dotąd uprawnionych. Ustawa z 1918 r. (reforma Lloyd George’a) zniesiono cenzus majątkowy w stosunku do mężczyzn, którzy ukończyli 21 rok życia. Kobietom przyznano prawa wyborcze po 30 roku życia, jeżeli posiadały mieszkanie, za które same lub ich mężowie płaciły określony czynsz. 10 lat później zrównano prawa wyborcze obu płci. Od 1918 r. wybory w Anglii wybory w Anglii były powszechne, bezpośrednie i tajne. Obowiązywał system pluralny, który pozwalał głosować jednej osobie na kilku okręgach wyborczych. Został on zniesiony dopiero po I wojnie św. (1948) i dopiero w Anglii były wybory w pełni demokratyczne. Reforma parlamentu. Izba Lordów była w XIX w. najbardziej archaiczną instytucją państwową. Zasiadali w niej dziedziczni parowie Anglii oraz lordowie powoływani przez króla. Izba Lordów była równorzędna z Izbą Gmin izbą ustawodawczą. Kilkuletni spór (1906 – 1911 ), jaki wybuchł między Izbami, uniemożliwiając prawidłowe funkcjonowanie parlamentu, doprowadził do znacznego ograniczenia kompetencji Izby Lordów. Pozbawiona ona została stanowiska równorzędnej izby parlamentarnej. Ustawa z 1911 r. Parliament Act, przyznała Izbie Lordów tylko prawo veta zawieszającego. W wieku XX uległy też ograniczeniu bądź likwidacji sądowe uprawnienia Izby Lordów. Poprzez niestosowanie wyszło z użycia jej działanie jako trybunału sądzącego w trybie
oskarżenia impeachment. Reformy sądownictwa i administracji terytorialnej. Reforma sądownictwa rozpoczęta została w 1846 r. przez powołanie jednolitego systemu sądów. Sądami niższej instancji pozostały sądy pokoju orzekające w sprawach karnych i cywilnych mniejszej wagi. Zniesiono podział sądów na stosujące common law oraz orzekające według equity. Sędziowie pokoju pochodzili z wyborów. W latach 1873 – 1875 zlikwidowano różnorodne sądy najwyższe (Sad Kanclerski, Sąd Ławy Królewskiej, Sąd Spraw Pospolitych i Sąd Eksczekieru), tworząc w ich miejsce jeden Sąd Najwyższy z siedzibą w Londynie. Ustawa o samorządzie miejskim z 1835 r. wprowadziła demokratycznie obieralne władze miejskie. Prawo głosowania otrzymali wszyscy mieszkańcy będący płatnikami podatków miejskich. Samorządowe organa niższych szczebli, także pochodzące z wyborów, ustanowione zostały w 1894. Kontrolę państwa nad działalnością władz samorządowych sprawowało powołane w 1871 r. Ministerstwo do Spraw Samorządu.
USTRÓJ PAŃSTWA
Monarcha. Król pozostał nadal dziedzicznym władcą Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii. Pozostawione mu uprawnienia noszą nazwę prerogatywy królewskiej. Należy do nich: zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi i naczelne dowództwo, prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu oraz sankcji ustaw, mianowanie wszystkich wyższych urzędników, w tym premiera i członków rządu, prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, prawo łaski. Wszystkie decyzje królewskie wymagają kontrasygnaty ministerialnej, co oznacza, że to ministrowie podejmują decyzję, które król faktycznie tylko firmuje. W praktyce pełnia władzy wykonawczej należy do rządu. Prawo sankcji wyszło z użycia, podobnie jak udział króla w pracach parlamentu. Król jest nietykalny i nieodpowiedzialny. Odpowiedzialność za jego działanie przeszła na ministrów. W imieniu króla wydawane są nadal ustawy oraz wyroki sądowe. Jest on także głową kościoła anglikańskiego. Parlament. Do parlamentu należy pełnia władzy ustawodawczej, inicjatywa ustawodawcza oraz prawo stanowienia budżetu. Jego kadencja w r. 1911 skrócona do lat pięciu. Do początku XX w. obie izby miały równorzędną pozycję. Izba Gmin, stała się po roku 1911, jedynym organem prawodawczym o pełnych kompetencjach ustawodawczych. Zasiadają w niej posłowie, wybierani w oparciu o czteroprzymiotnikowe prawo wyborcze, w jednomandatowych okręgach. Izba Gmin posiada pełnię kontroli nad rządem, który jest przed nią odpowiedzialny politycznie i solidarnie za swoją jak i króla działalność. Rząd, gabinet. Mianem rządu określa się wszystkich powoływanych przez króla lub premiera ministrów, których w sumie jest około 100. Gabinet jest natomiast znacznie węższym, właściwym organem rządowym i stanowi niejako nadbudówkę rządu. Wśród rządu wyróżnić należy tzw. ministrów właściwych, stojących na czele poszczególnych resortów oraz podporządkowanych im ministrów młodszych, pełniących głównie funkcje sekretarzy parlamentarnych, zapewniając łączność między szefem resortu a Izbą Gmin. Cały rząd ponosi solidarną odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Właściwe funkcje rządzenia należą do gabinetu. Wszyscy jego członkowie muszą być członkami parlamentu. System partyjny. Mechanizm funkcjonowania władzy oparty jest na dwupartyjnym systemie politycznym, co oznacza, że tylko 1 z 2 wielkich partii ma w danym okresie wpływ na sprawowanie rządów. Istniejące od okresu Restauracji partie torysów i wigów, przekształciły się po reformie wyborczej z 1832 w partie konserwatywną i liberalną. Partie prowadzą walkę o władzę, a nie o zmianę systemu rządów. Sądownictwo. W Anglii nie ma ministerstwa sprawiedliwości. Nie znana jest też instytucja prokuratora. Oskarżenia wnoszą i popierają w sądach adwokaci, występujący na zlecenie poszkodowanego lub organów władzy, w zależności od tego czy skarga ma charakter prywatny czy publiczny. Na najniższym szczeblu istnieją sądy pokoju, wyższą instancją są sądy hrabstw, a Sądem Najwyższym tzw. Supreme Court w Londynie. Trybunałem apelacyjnym jest Sąd Izby Lordów. Uprawnienia sądów angielskich są szerokie. Wykonują one nie tylko jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych, ale pełnią także funkcje, nie znanych w Anglii, sądów administracyjnych. Zarząd terytorialny pozostaje oparty na samorządzie. Wpływ ustroju Anglii na kształtowanie się konstytucji innych państw był duży na cały świat. Sięganie do wzorów brytyjskich widać w konstytucji USA. W Europie ich adaptację rozpoczęła Francja po rewolucji 1789 r., a za jej pośrednictwem inne państwa kontynentu w XIX i XX w. Równość wobec prawa, znana w Anglii już od schyłku XVII w., stała się podstawowym hasłem rewolucji mieszczańskich. Struktura najwyższych organów ustawodawczych wzorowana była na brytyjskim parlamencie. Dwuizbowość stała ię niemal regułą w konstytucjach XIX w.
ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO W. BRYTANII I BRYTYJSKA WSPÓLNOTA NARODÓW
Powstanie Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii. Problem irlandzki. Szkocja, stanowiąca od Xi w. lenno królów angielskich, stała się w wieku XIV niezależnym królestwem rządzonym przez dynastię Stuartów. Zawiązała się unia personalna między Anglią a Szkocją. Po obaleniu monarchii w Anglii (1649) Szkoci wystąpili w obronie praw do tronu syna ściętego Karola I. Armia republikańska stłumiła bunt w Szkocji, a Cromwell połączył cała wyspę w jedną RP. Stosunki między obu państwami nabrały charaktery ścisłej unii realnej. Restauracja Stuartów rozbiła tę jedność, a związki między Szkocją i Anglią nabrały ponownie wyłącznie charakteru unii personalnej. W roku 1707 doszło do zawarcia unii realnej między Anglią a Szkocją. Szkocki parlament i Tajna Rada uległa likwidacji. Ich członkowie weszli w skład angielskiej Izby Lordów i Izby Gmin. Dla powstałego dualistycznego państwa przyjęto nazwę: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii. Szkocja zachowała, jako swój kościół narodowy, wyznanie prezbiteriańskie oraz własne prawo i sądownictwo. Irlandia podbita przez Anglię w XII w. traktowana była jako terytorium zależne, co było przyczyną częstych powstań i buntów przeciwko panowaniu Anglików. Irlandczycy pozostali bowiem katolikami, podczas gdy w Anglii wyznaniem państwowym stał się anglikanizm. W roku 1800 narzucony został Irlandii akt unii z Królestwem Wielkiej Brytanii, który w praktyce stanowił inkorporację. Formalnie Irlandczycy uzyskali pełnię praw na równi z pozostałymi obywatelami, ale praktycznie nie mogli z nich korzystać, gdyż katolicyzm wykluczał możliwość zasiadania w parlamencie i pełnienie jakichkolwiek stanowisk państwowych. W 1823 powstał irlandzki Związek Katolicki, którego głównym celem była walka o prawa polityczne Irlandczyków. Otrzymali je w 1829 po uchwaleniu tzw. ustawy emancypacyjnej, zrównującej katolików z innymi wyznaniami. Dopiero na początku I wojny światowej (1914) Anglia zdecydowała się nadać Irlandii szeroką autonomię.
STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI
POWSTANIE I USTRÓJ S.Z. W LATACH 1776-1787. Zwołany w maju 1775 do Filadelfii II Kongres Kontynentalny, złożony z reprezentantów poszczególnych kolonii, ogłosił 4 VII 1776 r. Deklarację niepodległości proklamującą odłączenie kolonii amerykańskich od Anglii, podpisaną przez przedstawicieli 13 stanów. Konstytucja federalna z 1787 r. Konstytucja amerykańska jest pierwszą, pomijając stanowe, w dziejach konstytucjonalizmu światowego konstytucją pisaną, stanowiącą wzorcowy przykład tzw. konstytucji „sztywnej”, ze względu na bardzo utrudnioną procedurę jej rewizji (zgodę na nowelizację musi wyrazić 2/3 członków każdej z dwu izb Kongresu, a ponadto nowela wymaga ratyfikacji przez minimum ¾ wszystkich stanów). Konstytucja tylko w niewielkim stopniu ograniczała suwerenność poszczególnych stanów, wyliczając taksatywne kompetencje Unii, składające się na dość skromny katalog spraw wspólnych, zastrzeżonych władzom federacji. Stanowią je: -sprawy zagraniczne, wypowiadanie wojny i kontrola nad wszystkimi rodzajami sił zbrojnych; -handel zagraniczny i międzystanowy, a w tym: cła, system monetarny, poczta, komunikacja oraz wszystkie te sprawy, które czynią ze Stanów jednolity obszar gospodarczy; -sprawy skarbowe, w tym wprowadzanie i pobieranie podatków, ceł, danin dla sfinansowania wspólnych zadań stanów; -sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji; -organizacja sądownictwa (tworzenia sądów niższych w stosunku do Sądu Najwyższego). Za naczelne zasady konstytucji uznano teorię umowy społeczne, suwerenność narodu oraz 3podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądową. Władza ustawodawcza należy do Kongresu S.Z., który składa się z 2 izb: Senatu i Izby Reprezentantów. Senat ma charakter federacyjny. Skupia reprezentantów wszystkich państw – członków Unii, wybieranych po 2 z każdego stanu przez jego ciało ustawodawcze; od 1913 w drodze wyborów powszechnych w stanie. Kadencja senatora trwa 6 lat, jednak co 2 lata odnawia się 1/3 część Izby. Przewodniczącym Senatu jest wiceprezydent S.Z., który jednak nie bierze udziału w głosowaniach, chyba, że zachodzi równość głosów. Izba Reprezentantów składa się z połów wybieranych na 2 lata w proporcji 1 poseł na 30000 mieszkańców przez ludność poszczególnych stanów, na podstawie prawa wyborczego przyjętego w konstytucjach stanowych dla wyborów do lokalnego zgromadzenia ustawodawczego. Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 25 lat, posiadają obywatelstwo amerykańskie od co najmniej 7 lat i w chwili wyborów zamieszkują w stanie, w którą kandydują do mandatu. Przewodnictwo w Izbie Reprezentantów sprawuje wybrany przez posłów speaker. Kompetencje Kongresu rozciągają się na wyżej wymienione sprawy wspólne federacji. Jedynie w przypadku projektów ustaw dotyczących pobierania dochodów państwowych konstytucja wyraźnie zastrzega inicjatywę ustawodawczą Izbie Reprezentantów, lecz Senat może tu, podobnie jak do inny projektów, proponować i wnosić poprawki. Wśród środków kontrolnych przyznanych Kongresowi wobec władzy wykonawczej, jak i sądowej, do najważniejszych należy zaliczyć angielską procedurę impeachment, podporządkowującą prezydenta, urzędników i sędziów federalnych obowiązującemu prawu stanowionemu przez Kongres. W przypadku dopuszczenia się przez te osoby zdrady stanu, przekupstwa, bądź innej ciężkiej zbrodni lub przestępstwa, mogły być pociągnięte do odpowiedzialności konstytucyjnej. Wszczęcie procedury należy do Izby Repr., a rozpatrzenie sprawy i wydanie wyroku do Senatu przy większości 2/3 głosów. Do prerogatyw Senatu należy ponadto udzielanie zgody większością 2/3 głosów na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta oraz dokonywane przez niego nominacja ambasadorów, konsulów, sędziów Sądu Najwyższego oraz funkcjonariuszy administracji federalnej. Przeprowadzając ścisłe rozgraniczenie władzy ustawodawczej od wykonawczej, konstytucja stanowiła ponadto, że zarówno senatora, jak i członek Izby Repr. nie może w okresie, na który został wybrany, być powołany na jakiekolwiek stanowisko państwowe w służbie S.Z. Władza wykonawcza należy do prezydenta, wybranego przez ogół obywateli na 4 lata w wyborach pośrednich. Prezydentem zostawała osoba, która otrzymała bezwzględną większość głosów elektorów, a ponadto spełniała następujące warunki: urodziła się w S.Z., ukończyła 35 rok życia i zamieszkiwała na terytorium S.Z. od co najmniej 14 lat. Konstytucja powierzyła prezydentowi władzę wykonawczą. W świetle konstytucji prezydent jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych, zawiera traktaty międzynarodowe za zgodą 2/3 członków Senatu, mianuje za radą i zgodą Senatu ambasadorów, konsulów, sędziów Sądu Najw. i urzędników federaln. Posiada prawo łaski z wyj. przypadków z postępowania impeachment. Prezydent został wyposażony w prawo veta wobec projektów ustaw uchwalonych przez Kongres z którego mógł skorzystać w terminie 10 dni od daty przedłożenia mu ich do podpisu (bez niedziel). Jeżeli zakwestionowany przez prezydenta projekt został ponownie przegłosowany w obu izbach Kongresu większością 2/3 głosów posłów i senatorów stawał się obowiązującym prawem. Prezydent, podobnie jak wiceprezydent przejmujący obowiązki prezydenta w przypadku opróżnienia tego urzędu ponosił przed Kongresem odpowiedzialność konstytucyjną w trybie impeachment. Ustawa zasadnicza nie przewidywała natomiast możliwości pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności parlamentarnej zabraniając wprost Kongresowi ustanawiania act of attainder, instytucji z której w ustroju Anglii wykształcił się ten rodzaj odpowiedzialności członków egzekutywy. Władza sądowa. Powierza ją federalnemu Sądowi Najwyższemu oraz niższym sądom federalnym utworzonym w przyszłości przez Kongres. Konstytucja ustanowiła ponadto, za wzorem Anglii, w sprawach karnych instytucję sądów przysięgłych. Tekst konstytucji nie zawierał żadnych zapisów dotyczących praw i wolności obywatelskich.
EWOLUCJA USTROJU FEDERACJI
Kierunki ewolucji-praktyka konstytucyjna. Uchwalone przez Kongres poprawki są stosunkowo nieliczne (aż 10 do 1791 r. i tylko 16 w latach 1792-1971) i nie wprowadziły zbyt wielu istotnych zmian. Władza ustawodawcza. Zasadniczym zmianom podlegał natomiast jego skład ilościowy oraz reguły wyłaniania kongresmenów. Największą ewolucję przeszły zasady prawa wyborczego. W pierwotnym tekście konstytucji pominięto je milczeniem, delegując uprawnienie do ich określenia ustawodawstwu stanowemu, charakteryzującemu się dużym zróżnicowaniem przyjmowanych rozwiązań. Dotyczyło to szczególnie zasady powszechności wyborów, ograniczonej licznymi wyłączeniami, jak cenzus majątkowy, rasy, płci, czy zamieszkania, odsuwającymi od aktu wyborczego ludność najuboższą oraz Indian i Murzynów. Nowela XIII z 1865 r., na mocy której zniesiono niewolnictwo oraz nowele XIV i XV z lat 1868, 1870 stanowiące, że prawo obywateli S.Z. do głosowania nie będzie kwestionowane czy ograniczane z powodu rasy, koloru skóry lub uprzedniego statusu niewolniczego ani przez federację, ani przez którykolwiek ze stanów. Nowela XIX z 1920 r. przyznająca prawo do głosowania kobietom oraz poprawka XXVI z 1971 r. obniżająca cenzus wieku, w przypadku czynnego prawa wyborczego, z 21 do 18 lat. Ustawodawstwo niektórych stanów aż do lat 60tych XX w. uzależniało posiadanie czynnego prawa wyborczego od opłacenia pewnego minimum podatku. W efekcie jeszcze w 1961 r. Murzyni w 8 stanach nie mieli praw wyborczych. Dopiero XXIV poprawka z 1964 r. uchyliła przepisy stanowych ordynacji wyborczych pozbawiających lub ograniczających prawa wyborcze z powodu niezapłacenia podatku wyborczego lub innych podatków, ale wyłącznie w wyborach do władz federalnych. Poprawka XXIV z 1868 r. zabraniała stanom pozbawiać lub ograniczać prawa wyborcze obywateli płci męskiej, którzy ukończyli 21 lat. Podstawowym zadaniem Kongresu jest uchwalanie ustaw. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje formalnie wyłącznie członkom obu izb Kongresu. Najczęściej funkcję pierwszej izby ustawodawczej pełni Izba Reprezentantów. Projekty wniesione do Izby przekazywane są do odpowiedniej komisja stałej, która może wprowadzić do niej poprawki, zastąpić je własnym projektem, bądź też zająć negatywne stanowisko. Wnioski komisji przedstawiane są na posiedzeniu plenarnym Izby Repr. i po dyskusji przystępuje się do głosowania. Po uchwaleniu przez Izbę Repr. projekt przekazywany jest do Senatu i tu przechodzi podobną procedurę, „obrabiany” przez odpowiednie komisje senackie. Jeżeli senat przyjmuje projekt bez zmian, przesyła się go do prezydenta, który może bądź to podpisać projekt, i wtedy staje się obowiązującym prawem, bądź skorzystać z prawa weta. Jeżeli jedna Senat wprowadzi do projektu ustawy zmiany, dokument wraca do Izby Reprezentantów i zostaje poddany ponownemu głosowaniu. W przypadku odrzucenia przez Izbę poprawek Senatu powstaje konieczność powołania tzw. Komisji Pośredniczącej, składającej się z członków Senatu i Izby Repr. wyznaczonych przez przewodniczących obu izb. Zadaniem tej komisji jest uzgodnienie stanowisk i przygotowanie identycznego projektu. Jeżeli nie uda się osiągnąć kompromisu, projekt upada. Do 1946 r. Kongres uchwalał dwojakiego rodzaju ustawy: publiczne i prywatne. Te ostatnie miały charakter przywileju, przyznawanego osobom prywatnym, grupom osób, korporacjom, mieszkańcom miast lub hrabstw, wyłączającego adresatów spod ogólnie obowiązującego prawa lub nadającego im pewne uprawienia nie znajdującej podstawy w obowiązującym porządku prawnym. Władza wykonawcza. Praktyka konstytucyjna przyniosła istotną demokratyzację procedury wyborczej. Pierwotnie desygnowanie kandydata na stanowisko prezydenta było wewnętrzną sprawą Kongresu. Uzgodniony przez stronnictwa partyjne w obu izbach kandydat z reguły już tylko formalnie był wybierany przez elektorów. Konstytucja w swym oryginalnym tekście nie przesądzała sprawy wielokrotności wyboru tego samego polityka na urząd prezydenta. Ustaliła ją na dwie kadencje praktyka konstytucyjna. Zerwano z nią za czasów F. Roosevelta, który był wybierany aż 4krotnie. Po jego śmierci powrócono do starej tradycji. Kongres uchwalił XXI poprawkę do konstytucji stanowiącą, iż nikt nie może być wybrany na urząd prezydenta więcej niż dwa razy. Równocześnie z prezydentem elektorzy wybierają wiceprezydenta, który zgodnie z konstytucją jest bezpośrednim następcą prezydenta w przypadku usunięcia go z urzędu, śmierci lub rezygnacji. Poprawka XXV uchwalona przez Kongres w lutym 1967 r. Zgodnie z jej brzmieniem wiceprezydent zostaje prezydentem, jeśli ten ostatni złoży pisemne oświadczenie, że nie jest zdolny do sprawowania urzędu, bądź też, gdy wiceprezydent i większość członków gabinetu stwierdzi w pisemnym oświadczeniu skierowanym do obu izb Kongresu, że prezydent nie może sprawować władzy. Jeżeli w tym ostatnim przypadku prezydent zaprzeczy treści oświadczenia, o pozostawieniu go na stanowisku rozstrzyga Kongres większością 2/3 głosów obu izb. Wiceprezydent ma funkcję przewodniczącego Senatu. W praktyce ma bardzo małe uprawnienia. Zgodnie z konstytucją władza wykonawcza należy do prezydenta. O innych urzędnikach federalnych konstytucja mówi tylko tyle, że mianuje ich prezydent za radą i zgodą Senatu. Prezydent może żądać pisemnych opinii od kierowników każdego z departamentów wykonawczych w jakiejkolwiek sprawie związanej z zadaniami ich urzędów. Jako pierwsze zostały utworzone ustawą Kongresu 1789 r. trzy departamenty: stanu (sprawy zagraniczne), skarbu i wojny. W 1798 r. powołano departament marynarki. W XIX w. powstały departamenty: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, rolnictwa i poczt. Po 1900 r. kolejne: handlu, pracy, sił lotniczych, obrony, zdrowia i oświaty, polityki mieszkaniowej, transportu. Na czele departamentów stoją sekretarze stanu – ministrowie mianowani przez prezydenta za zgodą 2/3 członków Senatu. Sekretarze stanu wchodzą w skład gabinetu. Już od czasów Waszyngtona gabinet amerykański miał charakter organu doradczego prezydenta. Prezydent zachował pełnię władzy wykonawczej i tylko do niego należy wyznaczanie kierunków działalności egzekutywy. Sekretarze stanu są wyłącznie odpowiedzialni przed prezydentem i przez niego odwoływani w przypadku rozbieżności stanowisk. Nie ponoszą natomiast odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej) przed Kongresem, nie mogą być też członkami żadnej z izb, ale podlegają odpowiedzialności konstytucyjnej. W S.Z. w ogóle nie wykształcił się urząd premiera – posiedzeniom gabinetu zawsze przewodniczy prezydent. Stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą. Wbrew zamiarom twórców konstytucji idea zachowania równowagi między egzekutywą a legislatywą nie wytrzymała próby czasu. Od schyłku XIX w. można zaobserwować stały wzrost pozycji prezydenta i poszerzenie jego kompetencji. W sferze działalności prawotwórczej prezydentowi formalnie nie przysługuje inicjatywa ustawodawcza. Umiejętnie wykorzystując spoczywający na szefie egzekutywy obowiązek przedstawiania Kongresowi, przed każdą doroczną sesją, orędzia o stanie Unii, nadano mu z czasem charakter programu ustawodawczego prezydenta, z dołączonym już do orędzia pakietem projektowanych przepisów. Wpływ prezydenta na działalność prawodawczą przejawia się szczególnie w formie wydawanych przez niego przepisów wykonawczych do aktów prawnych Kongresu. Faktyczny wpływ prezydenta na ustawodawstwo jest więc o wiele większy, niż to wynika z konstytucji. Uprawnienia kontrolne Kongresu wobec egzekutywy w praktyce w niewielkim stopniu ogranicza prezydenta. Pr. wypowiadania wojny należy do Kongresu, a do prezydenta prowadzenie działań zbrojnych. Prezydent może użyć armii w razie konieczności obrony interesów amerykańskich oraz dla wypełnienia zobowiązań sojuszniczych. Prezydent i Kongres pochodzi z wyborów powszechnych. Dzięki temu jest mniej uzależniony od parlamentu. Prezydent nie odpowiada parlamentarnie przed Kongresem, odpowiada konstytucyjne, ministrowie nie ponoszą odpowiedzialności parlamentarnej, odpowiadają tylko przed rezydentem, prezydent reprezentuje interesy całej federacji, rację państwa gdy w Kongresie dominują interesy partykularne – stanowe lub lokalne, doktryna prawna i orzecznictwo sądowe dostarczają uzasadnień dla pozakonstytucyjnych uprawnień prezydenta. Sądownictwo. Najniższymi sądami są sądy obwodowe, rozpatrujące w składzie jednoosobowym sprawy karne i cywilne leżące we właściwości sądownictwa federalnego. Wyższą instancję tworzą sądy apelacyjne i okręgowe w liczbie 11 i orzekające w składach 3-osobowych. Sądy okręgowe rozpatrują apelacje od sądów obwodowych, mogą też występować jako sąd 1 instancji w poważniejszych sprawach. Naczelne miejsce zajmuje Sad Najwyższy Stanów Zjednoczonych składający się z 9 sędziów. Rozpatruje odwołania od wyroków sądów federalnych i wyjątkowo od orzeczeń najwyższych sądów stanowych w sprawach dotyczących interpretacji konstytucji federalnej. Sądy Roszczeń, które rozpatruje skargi przeciwko rządowi federalnemu o odszkodowanie: Sąd dla Spraw Celnych, Sąd dla Spraw Podatkowych. Sędziowie federalni są mianowani przez prezydenta za zgodą Senatu. Piastują swoje funkcje dożywotnio, ale po ukończeniu 70 lat maja prawo przejść na emeryturę. Usunięcie sędziego ze stanowiska możliwe było tylko w drodze impeachment. Prawo kontrolowania przez sądy legalności ustaw nie wynika z konstytucji. Ustrój Sanów Zjed. Wszystkie stany posiadają własne konstytucje uchwalone przez miejscowe ciał ustawodawcze. Ustrój stanów wykazuje wiele podobieństw do ustroju federacji. W każdym stanie obowiązuje system podziału władzy z mechanizmem „hamulców”. Legislatywom przysługuje prawo pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej gubernatora, sprawującego władzę wykonawczą. Legislatywy stanowe są dwuizbowe. We wszystkich stanach izby wyższe nazywają się Senatem, a izby niższe Izbą Reprezentantów. Podstawowym zadaniem legislatyw jest uchwalanie ustaw w sprawach nie należących do kompetencji federacji. We wszystkich stanach z wyjątkiem Północnej Karoliny gubernatorom przysługuje prawo weta wobec projektów uchwalanych przez obie izby. Instytucja zwana recall była to możliwość usunięcia posłów, urzędników, gubernatora, sędziów w drodze głosowania powszechnego. Władza wykonawcza w stanie należy do gubernatora, wybieranego w wyborach bezpośrednich na okres 4 lat. Uprawnienia: reprezentacyjne, wykonawcze i ustawodawcze. Struktura stanowa wymiaru sprawiedliwości: najniższą instancją w okręgach wiejskich i miejskich jest sędzia pokoju, ich jurysdykcja rozciąga się na sprawy cywilne oraz drobniejsze sprawy karne; w okręgach miejskich działają sady policyjne, rozstrzygające sprawy karne; później są sądy miejskie zwane sądami burmistrzów. W każdym stanie działają sady powszechnego orzecznictwa, zorganizowane w 2 lub 3 stopniowej strukturze. Najniższy szczebel tworzą sądy obwodowe orzekające we wszystkich sprawach cywilnych i karnych. Sądy te rozpatrują odwołania od sądów policyjnych i sędziów pokoju. Od wyroków sądów obwodowych przysługuje prawo odwołania do sądów apelacyjnych i Najwyższego Sądu Stanowego.
System prezydencki-prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem administracji, nie ponosi odpowiedzialności przed Kongresem jest jedynie odpowiedzialny konstytucyjne, ministrowie odpowiadają jedynie przed prezydentem którego są doradcami, sądownictwo tworzy funkcję „trzeciej władzy” kontrolując działalność legislacyjną parlamentu i akty wykonawcze prezydenta pod kontem ich zgodności z konstytucją.
FRANCJA (1789-1958)
Monarchia ograniczona (1789-1792)
Ogłoszenie się przez Stany Generalne Zgromadzeniem Narodowym (20/27 VI 1789) a następnie Konstytuantą (9.VII) oznaczało kres francuskiej monarchii absolutnej. Przekształcono Stany Generalne w parlament typu angielskiego, przyznano mu prawo do zmiany dotychczasowego ustroju państwa. Decyzje te miały charakter rewolucyjny. W miejsce suwerennego króla podmiotem suwerenności stała się Konstytuanta. Akty prawne z tych lat, w tym słynna Deklaracja Praw, reformy administracji, sadownictwa, stosunków wyznaniowych utrwaliły radykalny przewrót-obalenie ustroju feudalnego i zbudowanie państwa konstytucyjnego. Podsumowaniem tego okresu była konstytucja z 1791r. Król przestał być omnipotentnym władcą odpowiedzialnym tylko przed Bogiem. Był odtąd jednym z podmiotów reprezentujących suwerenny naród który delegował mu określony zakres uprawnień, monarchą podlegającym prawu i podporządkowany Konstytuancie. Monarchia absolutna przekształciła się w konstytucyjną monarchię ograniczoną. W 10.VIII.1792r król został zawieszony w sprawowaniu swej funkcji. Wyłoniony w wyborach powszechnych Konwent Narodowy 22.IX.1792r podjął uchwałę o zniesieniu monarchii i proklamowaniu 25.IX republiki.
I Republika (1792-1804)
Konwent narodowy przyznał prawa wyborcze wszystkim mężczyzną w wieku powyżej 21 lat bez względu na status majątkowy. Przez pierwsze 8 miesięcy Konwent był arena ostrego konfliktu między żyrondystami reprezentującymi bogata burżuazję a jakobinami reprezentującymi warstwy drobnomieszczańskie i inteligencji. Żyrondyści byli zwolennikami liberalizmu, nienaruszalności własności prywatnej. Jakobini byli bardziej radykalni, doceniali rolę scentralizowanego państwa które dla zapewnienia dobra ogółu powinno w rozdział własności i dochodu narodowego. Zwycięsko z tej walki wyszli jakobini. Po aresztowaniu 2.VI.1973r 29 żyrondystów uzyskali przewagę w Konwencie. Niektóre tezy tego programu znalazły się w uchwalonej 24.VI.1793r przez konwent i przyjętej w głosowaniu powszechnym konstytucji zwanej jakobińską. Dołączono do niej Deklaracje praw by miała bardziej radykalny charakter niż ta z 1789r. W konstytucji jakobińskiej każdemu mężczyźnie po ukończeniu 21 roku życia przyznano prawo udziału w zgromadzeniach pierwiastkowych. Na tym forum wyłaniano przez elektorów urzędników administracyjnych, sędziów oraz przedstawiano kandydatów do Rady Wykonawczej. W drodze wyborów powszechnych, równych, tajnych lub jawnych, bezpośrednich wybierano członków do Ciała Ustawodawczego (jednoizbowy parlament z roczną kadencją). Organem wykonawczym była Rada Wykonawcza- składała się z 24 członków powoływanych przez Ciało Ustawodawcze i jemu podlegające. Konstytucja jakobińska obowiązywała do chwili zawieszenia 10.X.1793r, faktycznie nigdy nie weszła w życie. Zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne spowodowało podjecie podjęcie przez Konwent 10.X.1793 r uchwały o powołaniu Rządu Rewolucyjnego. Ustrój konstytucyjny został zastąpiony ustrojem rewolucyjnym. Francja wkroczyła w okres krwawej dyktatury jakobinów opierającej się na większości w Konwencie oraz komitetach rewolucyjnych. Jakobini utracili większość w konwencie i 27.VII.1794r zostali aresztowani i straceni. Władza wracała w ręce Konwentu, który dnia 22.VIII.1795r uchwalił nowa konstytucję Francji tzw. konstytucję dyrektorialną przyjęta przez referendum ludowe. Francja znowu miała ustrój konstytucyjny. Była wyrazem stabilizacji w kraju. W dołączonej do konstytucji Deklaracji praw pozostała tylko demokratyczna fasada. Pełne prawa obywatelskie posiadali tylko płatnicy podatków bezpośrednich, a tracili je zatrudnieni w służbie domowej. W miejsce wyborów bezpośrednich wprowadzono wybory pośrednie. Po raz pierwszy w dziejach Francji ustanowiono dwuizbowy parlament – Ciało Ustawodawcze, złożone z Rady Pięciuset, a Rada Starszych mogła tylko bez dyskusji przyjąć, bądź odrzucić projekt. Ponadto Rada Starszych wybierała, spośród 10 kandydatów Rady Pięciuset, 5 członków Dyrektoriatu Wykonawczego. Organ ten sprawował funkcje egzekutywy przy pomocy ministrów, którzy nie tworzyli kolegialnej Rady Ministrów. Ustrój dyrektorialny nie sprawdził się. 9 listopada 1799 r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Komisja konstytucyjna 13 grudnia 1799 r. uchwaliła projekt nowej konstytucji przyjęty w głosowaniu powszechnym 7 II 1800 r. Konstytucja z 1799 r. zwana konsularną, tylko pozornie zachowywała republikańską formę rządów. Zawarte w niej rozwiązania instytucjonalne umożliwiały łagodne przekształcenie republiki konsularnej w dziedziczne cesarstwo. Tworzyły one fasadę demokracji, pokrywającą dyktatorskie rządy jednostki. Udział obywateli w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalania tzw. „list zaufania”. Trybunat (100 członków), w którym dyskutowano nad projektami ustaw oraz Ciało Ustawodawcze, gdzie bez dyskusji przyjmowano w całości lub odrzucano projekty. Inicjatywa ustawodawcza należała do Iwszego konsula, a opracowanie projektów do Rady Stanu. Senat był stróżem konstytucji – posiadał prawa badania zgodności ustaw z nią, oraz rewidowania jej w formie uchwał. Władza wykonawcza należała do 3 konsulów, wybieranych na 10 lat przez Senat, z których dwaj byli doradcami pierwszego konsula. Ministrowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed pierwszy konsulem i mogli być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Ciało Ustawodawcze. Pierwszy konsul skupiał całą władzę wykonawczą, tylko jemu przysługiwała inicjatywa ustawodawcza i on mianował senatorów. Senatusconsultum z 4.8.1802 ustanowiono dożywotni konsulat i przyznano pierwszemu konsulowi prawo wyznaczania swego następcy, zaś S-sultum z 18.5.1804 nadano pierwszemu konsulowi godność „Cesarza Francuzów”. Francja wkraczała w okres I Cesarstwa.
I Cesarstwo (1804-1814).
Pełna władza skupiała się w rękach jednostki – Napoleona I. Uznawano wprawdzie demokratyczną zasadę suwerenności narodu, ale jedynym jego reprezentantem był cesarz, znajdujący oparcie dla swej pozycji w zaufaniu wyrażonym mu przez społeczeństwo w plebiscytach. Senat Zachowawczy – jego znaczenie początkowo wzrosło, ale po 1804 został podporządkowany cesarzowi. Jego rolę ograniczyła także utworzona przez Napoleona I w 1802 Rada Prywatna. Poza zniesieniem w 1807 Trybunatu, system organizacji naczelnych organów władzy państwowej, ustalony ostatecznie w 1804, przetrwał bez zmian do 1814 r. Epoka napoleońska przyniosła swoisty „eksport rewolucji”, przyspieszający likwidację stosunków feudalnych, szczególnie w Europie środkowowschodniej.
Monarchia ograniczona (1814-1830).
Po abdykacji Napoleona 6.4.1814 senat ogłosił projekt nowej konstytucji francuskiej, tzw. „senatorskiej”, stojący na gruncie suwerenności narodu. Nigdy nie wszedł on w życie. Do 1830 obowiązywała we Francji Karta konstytucyjna Ludwika XVIII, brata Ludwika XVI, powołanego na tron przez senat 6.4.1814. Karta ta przyjmowała zasadę suwerenności monarchy z woli Opatrzności i adaptowała niektóre rozwiązania angielskiej monarchii konstytucyjnej. Usunęła go z tronu rewolucja 1830 r.
Monarchia parlamentarna (1830-1848).
Rewolucja lipcowa wyniosła na tron przedstawiciela młodszej linii Burbonów Ludwika Filipa. Nadana przez niego 14.8.1830 r. Karta konstytucyjna, opracowana faktycznie przez Izbę Deputowanych, wprowadzała w interesie mieszczaństwa pewne zmiany do Karty Ludwika XVIII. Najważniejsze z nich to: uznanie teorii suwerenności narodu. Monarchia lipcowa opierała się na sojuszu króla z bogatą burżuazją.
II Republika (1848-1852).
Zasady ustrojowe republiki określiła konstytucja uchwalona 4.11.1848. Wprawdzie opracowano ją już po krwawym stłumieniu rewolucji, zachowała ona jednak demokratyczny charakter, o czym świadczyło nawiązanie do zasad Deklaracji praw z 1789 r. oraz konstrukcja struktury władzy państwowej. Przyjmując trójpodział władzy, powierzyła uprawnienia ustawodawcze 1izbowemu Zgromadzeniu. Władzę wykonawczą sprawował prezydent wybierany na 4 lata w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i tajnym. Dysponował on słabym wetem zawieszającym wobec projektów ustaw Zgromadzenia. Prezydent był faktycznie kierownikiem egzekutywy. Ustrój republikański z 1848, mieszczący w sobie zasady konstrukcji legislatywy z konstytucji 1791 r., oraz egzekutywy z konstytucji amerykańskiej, nie przetrwał długo. Ludwik Napoleon ogłosił 14.1.1852 zredagowaną przez siebie konstytucję republikańską. W listopadzie 1852 r. senat podjął uchwałę o nadaniu dotychczasowemu prezydentowi godności dziedzicznego cesarza.
II Cesarstwo (1852-1870).
Konstytucja republikańska z 1852 określiła podstawy ustroju cesarstwa, wzorując się na swojej poprzedniczce z 1799 r. Na czele państwa stał dziedziczny cesarz, sprawujący swą władzę przez ministrów nie tworzących kolegialnego rządu. Ministrowie wyłącznie przed nim ponosili odpowiedzialność polityczną i tylko cesarz mógł ich pociągać do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunał Sprawiedliwości. Ciało Ustawodawcze wyłaniano w demokratycznych wyborach. W praktyce ustrojowej II Cesarstwa wyróżnia się 2 okresy. I etap do początku lat 60tych, charakteryzował się autorytarnym systemem rządów. Dopiero nasilająca się opozycja liberalno-demokratyczna i socjalistyczna skłoniła Napoleona III do szukania kompromisu, którego owocem miało być tzw. „cesarstwo liberalne”. Konstytucja II Cesarstwa praktycznie nigdy nie weszła w życie.
III Republika (1870-75 – 1940-46).
W celu wyłonienia nowego rządu, który miał zawrzeć pokój z Prusami, także dla opracowania nowej konstytucji, na przełomie stycznia i lutego 1871 r. przeprowadzono demokratyczne wybory do Zgromadzenia Narodowego. Kompetencje egzekutywy należały do 1osobowej głowy państwa z pierwotnym tytułem –„szef władzy wykonawczej”, a od IX 1871 „prezydent republiki”, powoływanym na 7letnia kadencję na mocy ustawy z 29.11.1873. Zanim Zgromadzenie Narodowe przystąpiło do prac nad konstytucją (marzec-maj 1871), rozegrały się w Paryżu wydarzenia nazwane Komuną Paryską. Ruch ten, nawiązujący do ideologii jakobińskiej, socjalizmu utopijnego, a w najmniejszym stopniu do myśli marksowskiej, głosił 3 zasady ustrojowe: państwo jako federacja wolnych gmin, jednolitość i niepodzielność władzy państwowej, odpowiedzialność wybieralnych reprezentantów przed ludem. Obradujące do 12.2.1871 Zgr. Narod. potrzebowało aż 4 lat na uchwalenie nowej konstytucji. Zadecydowało o tym m.in. wewnętrzne rozbicie w okresie zwolenników monarchii, którzy mieli w Zgromadzeniu przewagę nad republikanami. W skład tego obozu wchodzili: a)bonapartyści, o najmniejszych wpływach, optujący za cesarstwem; b)legitymiści, opowiadający się za restauracją starszej linii Burbonów i ustrojem określonym w karcie z 1814; c)orleaniści, wysuwający na tron wnuka Ludwika Filipa i nawiązujący do wzorów Monarchii Licowej.
„Państwo Francuskie” i rząd emigracyjny (1940-1945).
Po kapitulacji Francji zwołane 10.7.1940 r. w Vichy Zgr. Narod. uchwaliło ustawę konstytucyjną, na mocy której przelło całą władzę państwową na ostatniego premiera III Republiki marszałka Filipa Petaina. Upoważniło go jednocześnie do nadania nowej konstytucji „Państwu Francuskiemu”. Na tej podst. 11 lipca 1940 Petain wydał tzw. „akty konstytucyjne” nr 1 i 2, w których przyznawał sobie pełnię władzy wykonawczej i ustawodawczej oraz uchylał wszystkie przepisy konstytucji III Republiki sprzeczne z aktami z 11 lipca, w tym art.2 ustawy konstytucyjnej z 25.2.1875, wprowadzający republikańską formę rządów. Cała opozycja przeciwko systemowi Vichy i Niemcom skupiła się wokół gen. Ch. de Gaulle’a, który jeszcze w czerwcu 1940 odmówił podporządkowania się rządowi Petaina. 28.6.1940 de Gaulle został uznany przez rząd brytyjski za szefa „wolnych Francuzów”. Czerwiec 1944 r. – Rząd Tymczasowy, który dekretem z 9.8.44 proklamuje nielegalność rządu Vichy i wszystkich jego aktów. Rząd ten pod przewodn. de Gaulle’e łączył funkcje ustawodawcze z wykonawczymi. IV Republika (1946-1958).
Przeprowadzona 21.10.45 demokratyczne wybory do Konstytuanty połączono z referendum, w którym obywatele francuscy opowiedzieli się przeciwko utrzymaniu w mocy ustaw konstytucyjnych III Republiki i powierzyli Konstytuancie zadanie opracowania projektu ustawy zasadniczej. Ta już 19.4 uchwaliła socjalizujący projekt konstytucji, który został odrzucony. Spowodowało to konieczność przeprowadzenia nowych wyborów. Kolejny projekt konstytucji przyjęty przez referendum 13.10.46 – data ta otwiera formalnie dzieje IV Republiki. Stosując się do zasady suwerenności, uznano prymat parlamentu w systemie organów państwowych, a w jego obrębie Iwszej izby – Zgromadzenia Narodowego. Druga izba – Rada Republiki, stanowiąca reprezentację jednostek terytorialnych, miała w zasadzie tylko charakter ciała doradczego. Desygnowany przez prezydenta kandydat na premiera musiał otrzymać większość głosów w Zgrom. Narod., po czym tworzył gabinet, z którym stawał przed Zgrom. w celu uzyskania zaufania. System ustrojowy IV Republiki działał wadliwie, a ostateczny cios zadał jej konflikt algierski w maju 1958 r. Pod naciskiem armii Zgrom. Nar. przekazało władzę wykonawczą de Gaulle, powierzając mu zadanie przygotowania nowej konstytucji. Szybko sporządzony projekt, już 28.9.58 został poddany pod referendum i przyjęty. 4 października 1958 de Gaulle proklamował ten dokument jako konstytucję V Republiki.
V Republika (od 1958).
Prezydent uzyskał wiele uprawnień osobistych, które nie wymagają kontrasygnaty ministerialnej. Premier nie jest już szefem rządu tylko Iwszym ministrem, a obradom gabinetu przewodniczy prezydent. Model ustrojowy przyjęty w konstytucji z 1958 można określić jako próbę kompromisu między klasycznym systemem parlamentarnym a prezydenckim. Szczególnie po 1962, gdy nowelą do konstytucji wprowadzono powszechne i bezpośrednie wybory prezydenta na 7letnią kadencję.
Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26.8.1789
Uchwalona przez Konstytuantę stanowiła podstawowy dokument rewolucji francuskiej. W jej treści znalazły się zarówno ogólne zasady organizacji państwa, jak i katalog praw i wolności obywatelskich. Za naczelną zasadę uznano suwerenność narodu. Zestawiając w 17 artykułach prawa i wolności obywatelskie, Deklaracja nie traktowała ich równorzędnie. Jako nadrzędne uznawała: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. Zróżnicowanie wolności w Deklaracji jest jeszcze w zaczątkach. Zaliczano do nich: wolności osobiste (nietykalność osobista, wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność słowa, pisma i druku) oraz wolności gospodarcze – nienaruszalność własności jako prawa świętego i nietykalnego. Zasada równości wobec prawa miała rewolucyjne znaczenie. Likwidowała różnice i przywileje stanowe, zapewniała formalnie równe prawa polityczne, a także równy dostęp do urzędów, równe dla wszystkich sądownictwo oraz wymiar świadczeń podatkowych.
