Człowiek to istota myśląca, posiadająca uczucia wyższe, zdolna do refleksji, jednak w sytuacjach ekstremalnych kiedy w grę wchodzi władza, czy możliwość posiadania pewnych dóbr materialnych, człowiek przybiera postawę zupełnie inną. Staje się zły, bezduszny, pozbawiony skrupułów. Pewne okoliczności sprawiają, że w człowieku odzywają się uczucia ekstremalne, uruchamiają się pokłady brutalności i nienawiści w stosunku do innych ludzi.
Niewątpliwie jedną z takich okoliczności był okres wojny. Ludzie poddani władzy despotycznych przywódców, omamieni ich wizją świata zachowywali się w sposób skandaliczny, pozbawiony jakichkolwiek znamion człowieczeństwa. Z drugiej zaś strony stali więźniowie obozów, którzy głodzeni, maltretowani fizycznie i psychicznie, z czasem zatracili ludzkie odruchy, stali się niemal zwierzętami walczącymi o przetrwanie. Przykłady takich właśnie zachowań opisane zostały w wielu utworach literackich.
Gustaw Herling-Grudziński w utworze \”Inny światr\” przedstawił atmosferę przebywania w obozie koncentracyjnym. Pokazał zwolenników systemu totalitarnego, którzy gardzą innymi ludźmi i bez żadnych wyrzutów sumienia skazują tysiące więźniów na długotrwały głód oraz ponadludzką pracę, którzy gwałcą kobiety, zabijają starców i dzieci, są nieczuli na płacz i krzywdę innych. W obozie w Jercewie więźniowie byli katowani zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Celem działań władz obozowych było zezwierzęcenie człowieka, uczynienie z niego marionetki, bezwolnej wobec systemu. Starano się, aby więźniowie zapomnieli o przeszłości i nie myśleli w ten sposób o przyszłości\” aby nie myśleli o świecie poza obozem. Dążono do tego, aby rozbić wewnętrznie więźnia, aby pozbawić go jego tożsamości, człowieczeństwa \” tak aby był on bezwolnym manekinem posłusznym władzy.
Grudziński pokazał przemiany wewnętrzne zachodzące w więźniach, którzy upodleni, wygłodzeni, sponiewierani, pozbawieni nadziei i złudzeń zaczęli zachowywać się w sposób pozbawiony jakichkolwiek zasad moralnych, którzy za kromkę chleba gotowi byli sprzedać swego najlepszego przyjaciela, rodzinę i swą godność. W ludziach tych nie zostało nic z tego, co jest istotą człowieczeństwa, zniszczone zostały odruchy współczucia i miłosierdzia.
Również w utworze Kazimierza Moczarskiego \”Rozmowy z katem\” przedstawiony zostaje wpływ systemu totalitarnego na postawę i psychikę człowieka. Główny bohater Jurgen Stroop od najmłodszych lat przygotowywany był przez rodzinę, lokalną społeczność i naród do rzetelnego wykonywania przyszłej roli kata. Jako dorosły mężczyzna stał się osobą bezwzględnie posłuszną systemowi faszystowskiemu, pozbawioną wszelkiej wrażliwości i jakichkolwiek pozytywnych uczuć. Czyny Jurgena Stroopa nacechowane są nietolerancją, okrucieństwem i brutalnością. Nawet pomimo dokonania najgorszych zbrodni nie odczuwa on wyrzutów sumienia, nie ma w nim ani odrobiny wstydu czy też skruchy.
Moczarski analizuje rozwój zła, które nie jest wrodzoną cechą człowieka, ale wytworem ideologii faszystowskiej. Ludzie, którym od lat dziecięcych jest ona wpajana stają się maszynami nastawionymi na niszczenie i zabijanie, potworami gotowymi unicestwić wszystko, co jest dobre, piękne, inne niż oni sami. Autor podejmuje próbę doszukania się pierwiastka usprawiedliwiającego zachowanie głównego bohatera, który do końca nie zdaje sobie sprawy z powagi czynów jakich się dopuścił. Żyjąc w przekonaniu, że Żydzi to tylko zwierzęta nie czuje się winny dokonując na nich zbrodni. Usprawiedliwienie to wydaje się jednak niezbyt przekonujące. Nic nie jest w stanie wytłumaczyć śmierci milionów bezbronnych ludzi.
Z kolei w \”Medalionach\” Zofii Nałkowskiej opisywane są przypadki przerażających praktyk jakich dopuszczano się podczas drugiej wojny światowej. Przerabianie ludzi na mydła, obdzieranie ich ze skóry, zabijanie przez odcięcie głowy to tylko niektóre z najbardziej drastycznych zbrodni jakie miały wówczas miejsce. Niestety za te wszystkie, mrożące krew w żyłach zabójstwa, odpowiedzialni byli inni ludzie. Choć słowo \”ludzie\” wydaje się być w tym przypadku poważnym nadużyciem. Ktoś kto zamordował tysiące osób, zabił setki niewinnych dzieci i zgwałcił dziesiątki kobiet, zdecydowanie nie zasługuje na miano człowieka.
Kolejnym utworem, traktującym o tragicznych wydarzeniach, które przytrafiały się ludziom w czasach wojny jest \”Złodziejka Książek\” Marcusa Zusaka. Jest to książka opowiadająca o całej brutalnej stronie wojny. Ale zarazem przypominająca o tych najważniejszych sprawach w życiu człowieka, które powinny pozostać niezmienne nawet w obliczu śmierci czy innych brutalności okresu wojennego. Książka niejako prowadzi przez wszelkie możliwe sposoby jakich się dopuszczano w tamtych czasach, czasach drugiej wojny światowej, aby złamać człowieczeństwo w ludziach. Aby pozbawić ich pewnych cech, które każdy z nas ma w sobie od dzieciństwa.
Miłość i przywiązanie do drugiego człowieka jest najwyższą wartością, która mogła ocaleć w czasach masowych zbrodni. Próbowano na wiele sposobów tak znieczulić człowieka, aby nie było mu brak tych najbardziej podstawowych cech, z którymi być może mógłby się utożsamiać. A co za tym idzie nie pozostawać osobą, która podda się brutalnemu aparatowi władzy.
Przytoczone przykłady obrazują, że człowiek pod wpływem otoczenia, ekstremalnych warunków może stać się niebezpiecznym, pozbawionym uczuć, zdolnym do najgorszych zbrodni potworem. Jest to jednak proces długotrwały zaczynający się już w dzieciństwie i przynoszący krwawe plony w krytycznych sytuacjach. Na szczęście człowiek z natury jest istotą dobrą i nie tak łatwo sprawić, aby wyzbył się on wszelakich wartości, uczuć i zasad moralnych.
