M.Grzywak-Kaczyńska (1971) , a jeszcze wcześniej K.Dąbrowski (1935 , 1965) zwracali uwagę na nasilenie lęków w doznaniach współczesnego człowieka . Lęki powstają w skutek zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego . Zagrożenie zewnętrzne stanowić mogą różnorodne trudności , niepowodzenia , klęski życiowe i spowodowane tym stany frustracyjne . Do zagrożeń wewnętrznych zaliczane są źle rozwiązane konflikty , wywołujące lęki przed wyrzutami sumienia , poczuciem winy , wstydu , poczuciem mniejszej wartości , obawą przed utratą własnej godności (K.Dąbrowski , 1979 ; Z.Skorny, 1966).
K.Dąbrowski (19694) słusznie zwraca uwagę , że w życiu psychicznym jednostki ludzkiej największą rolę odgrywa konflikt między prymitywnymi biologicznymi potrzebami , uzależnionymi od ośrodków podkorowych , a potrzebami warunkowanymi społecznie , uzależnionymi od kory mózgowej , tak wyżej zorganizowanymi . Dynamizująca aktywność jednostki w sytuacji takiego konfliktu jest niezbędna dla jej rozwoju . Do najistotniejszych współczesnych konfliktów zaliczane są konflikty między dążeniem do :
1) przyjemności a lękiem przed karą , przed negatywną oceną opinii publicznej , przed wyrzutami sumienia ;
2) osiągnięcia czegoś , do znaczenia , dominowania a lękiem przed niepowodzeniem , kompromitacją , ośmieszeniem się ;
3) niezależności , nieobciążania się obowiązkami a pragnieniem oparcia , potrzebą pomocy i opieki ze strony otoczenia .
F.Aleksander i T.M.French (1946) utrzymują , że jest to konflikt między pragnieniem jednostki znalezienia pomocy i oparcia , jej potrzebą zależności a pragnieniem samowystarczającej rywalizacji .
Z podstawowych tez K.Dąbrowskiego (1979) wynika , że konflikty mogą odgrywać dwojaką rolę : pozytywną i negatywną , w zależności od sposobu ich rozwiązania . Konflikty mogą być dobrze lub źle rozwiązywane i to stanowi podstawowe zagadnienie poradzenia sobie przez jednostkę z trudnościami . Od tego zależy jej rozwój , ekspansja życiowa , stopień osiągniętej samorealizacji czyli pełni rozwoju wrodzonych możliwości . Sposób rozwiązywania konfliktów zależy od bardzo wielu przyczyn , m.in. od jakości samego konfliktu , także do ukształtowania wewnętrznego środowiska psychicznego jednostki , na który składa się : wrodzona konstytucja psychofizyczna , wpływy wychowawcze oraz własna świadoma praca osoby przeżywającej konflikt (K.Dąbrowski , 1979) . Przede wszystkim ważne są konflikty określane jako znaczące w życiu danej jednostki .
Do dobrze rozwiązanych konfliktów zaliczane są te , w których jednostki po dłużej lub krócej trwającej dezintegracji psychicznej spowodowanej ścieraniem się antagonistycznych potrzeb , podporządkowuje potrzebę niżej zorganizowaną wyżej zorganizowanej . Jednostka nabiera wprawy w podporządkowaniu niższych dynamizmów wyższymi w miarę ćwiczeń i przez to utrwala te wyższe w życiu psychicznym , do czego powinna zaprawiać się od wczesnych lat życia ( K.Dąbrowski 1972 ) .
Przy źle rozwiązanym konflikcie , gdy jednostka pozwoli sobie na zaspokojenie niższej potrzeby , pojawia się poczucie niezadowolenia z siebie , winy oraz wstydu i związane z tym lęki , będące wyrazem tłumienia w podświadomości owej niższej nieaprobowanej przez otoczenie potrzeby .
W życiu jednostki mogą pojawić się konflikty , których ona nie rozwiązuje w sposób zdecydowany , lub też istnieć sytuacje konfliktowe bardzo długo trwające . Są one sytuacjami nerwicogennymi dla jednostki . K.Dąbrowski zwraca uwagę , że mogą one dotyczyć jednostek wartościowych , wrażliwych , lecz o słabej motywacji , słabych dynamizmach . Jednostki takie nie mogą , bez odpowiedniego ukierunkowania i pobudzenia ich , zdobyć się na jasne , konkretne decyzje . Przeżywają one stały konflikt i stają się niezdolne do aktywnego życia , jeśli nie uzyskają pomocy ze strony otoczenia , są skłonne do ulegania sytuacjom , w których pojawiają się czynniki nerwicogenne , czynniki dezintegrujące . Jednostki te wymagają pomocy w zrozumieniu źródła ich przeżyć , reakcji , pomocy w zrozumieniu źródła ich konfliktów i nabraniu umiejętności ich rozwiązywania
( K.Dąbrowski , 1979 ) .
Do najczęstszych i najsilniej przeżywanych frustracji zaliczane są powstające na skutek zahamowania zaspokojenia potrzeb :
a) kochania , dążenia do miłości ,
b) uznania , szacunku ze strony otoczenia .
Szkodliwe skutki frustracji ujawniają się wówczas , gdy napięcie emocjonalne uaktywnionej potrzeby , nie znajdując ujścia , rozładowania przez zaspokojenie , zahamowuje procesy myślowe , które umożliwiłyby jednostce szukanie jakiegoś wyjścia z sytuacji trudnej , gdy zawęża pole świadomości i koncentruje się na zablokowanej potrzebie , tzn. wówczas gdy nie jest zdolna do , gdy nie jest w stanie myśleć o czymś innym , co nie wiąże się z przeżywaną trudnością . Przy długotrwałym stanie tego rodzaju frustracja może spowodować obniżenie innego rodzaju aktywności , jak praca szkolna , zawodowa , kontrakty z innymi .
Pozytywne skutki frustracji mogą wynikać z odpowiedniego wykorzystania wzmożonego napięcia emocjonalnego uaktywnionej potrzeby . M.Grzywak-Kaczyńska zwraca uwagę na sposoby wykorzystania przeżytego niepowodzenia dla rozwoju psychicznego . Przeżyte niepowodzenie może przyczynić się do kompensacji braków istniejących w charakterze , w postępowaniu jednostki , które przyczyniły się do porażki , do przeżycia niepowodzenia . Wartość kompensacji polega na tym , że zamiast demobilizować aktywność jednostki , wzmaga się jej wysiłki do skutecznego osiągnięcia celów . Drugim sposobem jest skierowanie wzmożonej energii na wyszukanie innej drogi dojścia do celu , do którego nie doprowadziła tymczasowa . Stanowi go obmyślanie lepszego sposobu zaspokojenia tej potrzeby . Trzecim sposobem jest znalezienie innego celu zaspokojenia tej samej potrzeby . Przykładem mogą służyć wybitne osiągnięcia zawodowe , społeczne , artystyczne jednostek , które doznały niepowodzenia w życiu osobistym . ( F.L. Leśniak , J.L. Vallee, 1976 ) .
Zwraca się uwagę na pewien charakterystyczny dla danej jednostki poziom napięcia , który umie ona znosić , wyżej którego zaś nie wytrzymuje stanów frustracyjnych . Został on określony jako próg tolerancji na frustrację .Do określonego poziomu jednostka znosi ten stan , toleruje go bez szkody , a nawet z korzyścią dla swego rozwoju . Poza tą granicą dalsze napięcia powodują dezorganizację bardziej lub mniej zorganizowanej struktury psychicznej i przez to stają się dal danej jednostki niebezpieczne . Gdy napięcie przekroczy próg tolerancji , jednostka może utracić pełną kontrolę nad sobą i reaguje najczęściej agresją , gniewem . Gniew jest reakcją na zahamowanie zaspokojenia potrzeby . Jeśli jest atakiem na przeszkodę z wykorzystaniem sprawności umysłowej i uwzględnieniem korekty postępowania , to jest zachowaniem normalnym ( przystosowawczym ) . Jednakże agresja jest często niekontrolowana , zbyt silna , skierowana na wszystkich i na wszystko . Zachodzi wówczas przemieszczanie agresji na innych ludzi , a nawet na przedmioty martwe i mamy do czynienia z osobą społecznie dostosowaną ( Mościcka 1970,1973,1979,1984, Różycka ,1976, Rosenzweig, 1949 ) .
S.Rosenzweig (1949) mówi również o wpływie frustracji na życie psychiczne jednostki , kiedy wypowiada pogląd , że frustracja obejmuje poziom ego , poziom budzącego się rjar1; , poziom rjaźnir1; , która na pewnym etapie rozwoju psychicznego jednostki zaczyna współdziałać w jej rozwoju z siłami biologicznymi i oddziaływującymi na nią wpływami środowiskowymi . Siły te stanowią czynniki hierarchiczne niższe niż rjaźńr1; . Rola jaźni , określona przez K.Dąbrowskiego (1972) jako trzeci czynnik rozwojowy , polega na świadomym wartościowaniu swego wnętrza , na akceptowaniu bądź odrzucaniu i ograniczaniu właściwości , skłonności , zainteresowań , upodobań stanowiących wyposażenie dziedziczne lub wpływ środowiska zewnętrznego nawet wynik dotychczasowej pracy . Jaźń , czy inaczej trzeci czynnik rozwoju , stanowi o selektywnym ustosunkowaniu się do wpływów otoczenia , o krytycznej ocenie posiadanych właściwości , co sprzyjać może w pracy nad sobą , przezwyciężeniu nieaprobowanych cech , przekraczaniu determinant , jakimi są wrodzone i powstałe pod wpływem oddziaływującego środowiska zewnętrznego czy mniej świadomej własnej aktywności . Czynnik trzeci stanowi podstawę zwiększającej się autonomii psychicznej .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , że wpływ procesu frustracji może sięgać nawet poziomu super ego , stanowiącego sumienie , siłę tłumiącą to wszystko , co w jednostce budzi jej dezaprobatę . W ujęciu K.Dąbrowskiego (1975) super ego stanowi ośrodek dyspozycyjno-kierowniczy , określający każdą świadomą czynność jednostki i jej zachowanie , jej plany i aspiracje . Wpływa na konkretne i ogólne decyzje , obmyślone i organizowane działania z chwila uniezależnienia się od prymitywnych popędów , zwłaszcza typu zachowawczego i seksualnego . Jest on wyższym poziomem rozwijającego się rjar1; , rozwijającej się rjaźnir1; , tzn. jest zdolnością , umiejętnością świadomego dążenia , świadomego rchceniar1;, działania , świadomego decydowania , określanego jako wola . S.Rosenzweig nie wyklucza wpływu frustracji na mechanizmy autonomii psychicznej , którą Dąbrowski określa jako czynnik trzeci , na mechanizmy samokontroli nazywanej rsumieniemr1; , ośrodkiem dyspozycyjno-kierowniczym czy super ego . Dąbrowski utrzymuje , że można niekiedy obserwować frustrację takich mechanizmów życia psychicznego , jak samopoznanie , zdolność przeróbki wewnątrzpsychicznej wskutek niekorzystnych warunków życia , zwłaszcza wzrastania . Niekorzystne warunki , zwłaszcza jeśli są długotrwałe , mogą bardzo zubożać jednostki do wewnętrznego przekształcania swego indywidualnego wzorca według którego jednostka ocenia swoje właściwości psychiczne i swoje postępowanie .
A.Fraczek (1963) zwraca uwagę , iż złe przystosowanie jest konsekwencją frustracji . Objawami zaś złego przystosowania są :poczucie niższości , regresja , poczucie niesprawiedliwości , przewrażliwienie , niezwykła zależność w stosunkach przyjacielskich , nieumiejętność dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne , nadmierna obawa przed niepowodzeniem , nieokreślony lęk w nowych sytuacjach , nadmierne zmęczenie , poczucie winy , nadmierna wrażliwość na pochwałę i naganę , jednocześnie zaś arogancja , nieliczenie się z przepisami czy wymogami życia społecznego . Jak stwierdza dalej autor , wymienione symptomy występują też z innych przyczyn niż frustracja . Długotrwała frustracja może prowadzić także do jeszcze innych zmian , jak na przykład :
1) powstanie pewnego rodzaju motywacji ,
2) wytworzenie pewnego rodzaju sposobów obrony przed frustracją lub likwidowania już istniejącej frustracji ,
3) powstanie nieprzystosowania .
A.Fraczek utrzymuje za innymi autorami ( J.Dollard , N.K.Miller i inni 1939 ) , Ze w wyniku frustracji mogą utrwalić się tzw. mechanizmy obronne jak : agresja , regresja , racjonalizacja , projekcja , stłumienie , przeniesienia , fantazjowanie , identyfikacja .
Frustracja obejmująca sferę samopoznania utrudnia adekwatną obserwację własnego życia psychicznego , dzięki której jednostka dąży do zrozumienia siebie i krytycznego ustosunkowania się do siebie .
Frustracja hamuje rozwój zdolności reflekcji , do wglądu w samego siebie , do adekwatnej samokontroli , jest zatem czynnikiem utrudniającym prawidłowy rozwój osobowości jednostki przeżywającej permanentne stany frustracyjne .
S.Rosenzweig (1949) sądzi , że podstawowymi mechanizmami , ujawnianymi przez osoby przeżywające stany frustracji , są : projekcja , identyfikacja i agresja .
Projekcja ujmowana jest przez tego autora jako rzutowanie na kogoś innego swoich przeżyć i doznań nie przyjętych przez super ego oraz jako pewna forma spostrzegania , w której zawarte jest całe doświadczenie określane terminem rmasa apercepcyjnar1; .
Identyfikacja rozumiana jest przez S.Rosenzweiga jako upodobnienie do bohatera doznającego lub powodującego frustrację u kogoś innego .
Agresja w ujęciu S.Rosenzweiga posiada trzy kierunki i przejawia się w trzech typach :
1. Kierunki : 1) na zewnątrz r11; ukierunkowana na otoczenie ,
2) do siebie – ukierunkowana na siebie ,
3) unik – zostaje zwalczona przez zaprzeczenie sytuacji frustracyjnej .
2. Typy :1) dominowanie przeszkód , w których bariera powodują frustrację jest w
wypowiedziach podkreślona .
2) obrona ego , w którym dominuje obrona .
3) potrzeba rozwiązania r11; podkreślona zostaje potrzeba usunięcia sytuacji frustracyjnej .
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza psychologicznych konsekwencji frustracji do nieprzystosowania społecznego prowadzi do stwierdzenia , że frustracja stanowiąc niezawinione pozbawienie zaspokojenia istotnych potrzeb , może spowodować zagrożenie wewnętrznego życia psychicznego jednostki . Życie wewnętrzne jednostki ulega wówczas otamowaniu , przestaje się rozwijać , ubożeje i zamiast rozwijać pojawiające się problemy , poddaje się ona lękom , nie w pełni panuje nad swoimi napięciami , co sprawia , że włączają się automatyzmy niższego poziomu w postaci reakcji obronnych takich , jak :unikanie , projekcja , fantazjowanie , negatywizm , regresja , represja , racjonalizacja , reakcja przeciwna , identyfikacja i inne .
Źródłem tego zagrożenia są źle rozwiązane bądź nie rozwiązane przez jednostkę konflikty , pojawiając się w przebiegu życia każdej jednostki . Nasila to lęki , wyrzuty sumienia , poczucie winy i wstydu , poczucie mniejszej wartości , obawę przed utratą szacunku , własnej godności .
Pojawiające się sytuacje trudne , frustracyjne mogą jednak sprzyjać wzmożeniu pracy jednostki nad sobą i umożliwiać rozwój zdolności poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych oraz właściwości charakterologicznych . Umiejętność poradzenia sobie z sytuacjami trudnymi zależy w dużej mierze od przygotowania jednostki do rozwiązywania pojawiających się w jej życiu problemów , od jej umiejętności pracy nad sobą . Umiejętność pracy nad sobą powinna jednostka wynosić z domu rodzinnego i rozwijać nadal w różnych systemach edukacyjnych , takich jak żłobek ,przedszkole , szkoły różnego typu , zakład pracy , różne struktury organizacyjne społeczeństwa i samo społeczeństwo wychowujące .
