Temat: Kobieta w utworze literackim i dziele plastycznym. Na wybranych przykładach zaprezentuj sposoby ujęcia motywu i wskaż jego funkcje.
I Literatura podmiotu
– Księga Rodzaju [w:] Biblia Tysiąclecia, Poznań 2008.
– Reymont Władysław, Chłopi,Warszawa 2002.
– Szekspir Wiliam, Makbet, Wrocław 1965.
– Posłuchajcie bracia miłar30;[w:] Antologia poezji polskiej r11; od średniowiecza do współczesności, Chorzów 2007.
Inne teksty kultury:
– Podkowiński Władysław, Szał, 1894.
– Wyspiański Stanisław, Macierzyństwo, 1905.
II Literatura przedmiotu:
– Lemański J., Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002. s. 150-184
– Kosowska H., Stanisław Wyspiański. Między historią a mistyką, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, grudzień 2006, www.culture.pl r11; 26 marca 2010 godz. 11.00.
– Krzysztofowicz r11; Kozakowska S., Sztuka Młodej Polski, Kraków 2002. s. 45-47, 224
– Mazurkiewicz R., Literatura średniowiecza, [w:] Szulc M., Literatura polska. Sztuka, muzyka ,teatr, edukacja. Średniowiecze-reneans, Kraków1994. s. 45-47
– Sinko G., Wstęp, [w:] Wiliam Szekspir, Makbet, Wrocław 1965. s. 25-31
– Tyszka A., Wielcy powieściopisarze r11; Żeromski, Reymont, Berent, [w:] M. Szulc, Literatura polska. Sztuka, muzyka ,teatr, edukacja. Młoda Polska, Kraków 2006. s. 88-91
III Plan ramowy pracy
Teza
Wątek kobiety, jest w literaturze i sztukach plastycznych obecny od samego zarania ludzkości. Dla pisarzy i artystów mężczyzn kobieta zawsze stanowiła fascynująca, niezgłębioną zagadkę, co zaskakujące, także kobiety, może poprzez swoją skłonnością do zaglądania w głąb własnego ,,jar1; równie często czyniły siebie same tematem twórczości literackiej i artystycznej. Jednak wątek kobiety i kobiecości w największych dziełach literackich i artystyczny wiąże się z kobietami ponadprzeciętnymi
Tezą mojej prezentacji jest twierdzenie, że największych pisarzy i artystów kobiety fascynowały ze względu na aspekty ich osobowości związane z ich siłą psychiczną oraz siłą ich wpływu na mężczyzn.
Z wątkiem kobiety powiązane jest w literaturze kilka toposów r11; odwiecznych motywów, wątków podejmowanych w literaturze różnych okresów historycznych i kręgów kulturalnych. Dla potrzeb niniejszej prezentacji wybrałam następujące toposy: kobiety r11; kusicielki, narzędzia Zła, kobiety r11; matki, kobiety fatalnej i kobiety r11; kochanki i żony.
Argumenty
1. Kobieta r11; kusicielka, narzędzie Zła
Pierwszą kusicielką jest biblijna Ewa. Przy czym nie jest to jej pierwsze imię. W raju Adam mówił na nią Isza (od hebrajskiego isz r11; mężczyzna), dopiero po wypędzeniu z Raj nazywa ją Ewa (co może być tłumaczone jako pochodzące od hebrajskiego słowa oznaczającego budząca życie albo od aramejskiego wyrazu oznaczającego wąż Jak podaje pierwsza księga biblijnego Pentateuchu (Pięcioksięgu) r11; Księga Rodzaju (Genesis) pierwotnym wytworem Boga był stworzony przez Stwórcę z mułu Adam. Ewa powstała z żebra Adama. Jest uosobieniem cech kobiecych: ciekawości, ale i grzesznego uroku, któremu nie są w stanie oprzeć się mężczyźni. Cechy te doprowadzają ludzkość do zguby i sprowadzają na świat grzech. To ona zwiedziona przez Szatana, który przybrał postać węża namówiła Adama do pierwszego nieposłuszeństwa i do zjedzenia z Drzewa Wiadomości Dobrego i Złego. Według Koranu przez podaniem Adamowi jabłka Ewa upiła go winem, dlatego muzułmanie uznają wino za źródło wszelkiego zła. Według tradycji żydowskiej z kolei Ewa po spożyciu pierwszego kęsa jabłka zobaczyła anioła śmierci i dlatego podała Adamowi jabłko, aby ten po jej zgonie nie mógł pojąć za żonę innej kobiety. Odwołanie się do hebrajskiego oryginalnego tekstu Biblii wskazuje, jednak na nieco odmienny od powszechnie przyjmowanego przebieg wydarzeń i rozkład winy. Otóż, co prawda wąż zadaje podchwytliwe pytania Ewie, ale w tekście Biblii użyto czasowników w liczbie mnogiej, co wskazuje, że zwracał się również do Adama. Ewa, co prawda, daje się zwieść pokusie poznania nieznanego i bycia jak Bóg. Można też dodać, że to Ewa jest bardziej elokwentna, zdecydowana i śmiała od swego safandułowatego towarzysza. To ona odpowiada w imieniu obojga wężowi, ona też pociąga do czynu swego biernego towarzysza życia. Zrywa owoc z drzewa poznania Dobrego i Złego, (Adam również jest wtedy z nią, wie, zatem skąd wziął się owoc) i daje go Adamowi, a ten je. Dopiero, kiedy Bóg zapyta, czemu wstydzi się swojej nagości Adam zrzuci na Ewę odpowiedzialność za grzech nieposłuszeństwa. Ta zaś oskarża węża o oszustwo. I za to (grzech pierworodny) pierwsi rodzice zostają wygnani z Edenu, a kobiety mają odtąd rodzić w bólu i będą poddane mężczyźnie (w bólu będziesz rodziła dzieci, ku twemu mężowi będziesz kierowała swe pragnienia, on zaś będzie panował nad tobą) Muzułmanie wierzą, że za przywiedzenie Adama do grzechu, Bóg pokarał kobiety aż 10 przypadłościami z bólami miesiączkowymi na czele. Przez wieki myśl chrześcijańska w grzechu pierworodnym upatrywała uzasadnienie dla poddania kobiet władzy mężczyzn. Ponieważ to Ewa zwiodła Adama. Bóg następnie sporządza dla Ewy i Adama odzienie ze skóry i wypędza z raju. Biblia nie jest jednak potępieniem Ewy, to jej potomstwo, bowiem pokona Szatana. Jedyną istotą przeklętą jest tu wąż. Wprowadził, bowiem Bóg nieprzyjaźń między Szatanem a potomstwem Ewy. Ewa jest matką Kaina, Abla i Seta, narodzonego po śmierci Abla. Tak jak obraz Ewy kusicielki otwiera Biblię, tak jej zamknięciem jest Wielka Nierządnica r11; alegoria występnego państwa Rzymu, prześladującego chrześcijan z Apokalipsy świętego Jana. Już u zarania dziejów literatury, znajdujemy zatem portret kobiety o osobowości silniejszej niż mężczyzna, i rzecz charakterystyczna mężczyźni uznają to za wielkie zagrożenie.
Innym utworem, gdzie odnaleźć można wątek kobiety, jako narzędzia zła, jest Makbet Wiliama Szekspira. Mężny i szlachetny rycerz, tan Kawdoru Makbet, jest tu przez swą żądną władzy żonę Lady Makbet namawiany do zamordowania śpiącego w zamku Makbeta króla Dunkana. To ona budzi w nim, dowiedziawszy się z listy o przepowiedni czarownic, żądzę władzy, rozwiewa wątpliwości i skrupuły, to ona pomaga mu w zbrodni a potem w przerzuceniu podejrzenia na innych. Lady Makbet imponuje swoją siłą i zdecydowaniem, podczas, gdy jej mąż ma skrupuły. Ale, czy Lady Makbet rzeczywiście wzbudziła mordercze zamiary u swego męża, czy może one dawno tak tkwiły, a ona tylko pomogła urosnąć nasionom zła? To pytanie pozostaje otwarte. Tak jak mąż, Lady Makbet pogrąża się w spirali zbrodni. Uczestniczy w mordzie na Dunkanie i kieruje podejrzenia na służących. W czasie uczty stara się odwrócić uwagę od dziwnego zachowania się Makbeta. Jednakże nie da się zagłuszyć głosu sumienia. Jak piętno kainowe, prześladuje ją wizja zakrwawionych rąk. Doprowadzona do szaleństwa sama wymierza sobie sprawiedliwość i popełnia samobójstwo. Traci wszystko, włącznie z szacunkiem własnego męża, który, na wieść o jej samobójstwie dziwi się, że nie stało się to wcześniej i wygłasza słynne zdania o życiu, które jest tylko powieścią idioty
2. Kobieta r11; matka
Motyw matki jest wykorzystywany w wielu utworach literackich i dziełach plastycznych, szczególnie tych pochodzących z naszego kręgu kulturowego. Dawanie życia, matczyna miłość siła więzi między matką a dzieckiem od zawsze i we wszystkich kulturach fascynowała pisarzy, poetów i artystów..
Jednym z najbardziej poruszających ujęć tego motywu są średniowieczne, pochodzące z II połowy XV wieku ,,Żale Matki Bożej pod krzyżemr1;(,,Posłuchajcie bracia miła..r1;, Planctus) gdzie motyw religijny Matki Bożej stojącej pod krzyżem, na którym wisi Chrystus został wykorzystany dla przedstawienia tchnących autentyzmem wyznań zrozpaczonej matki kierowanych bezpośrednio do słuchaczy, która musi patrzeć na cierpienie i śmierć swego jedynego syna. Monolog Matki Bożej powstał najprawdopodobniej, jako część misterium (planctus) odgrywanego w Wielki Piątek. Spisany został około 1470 roku przez Andrzeja ze Słupi. Ta forma dramatyczna ukształtowała się w Europie Zachodniej na przełomie XIII i XIV wieku. Z monologicznych tak zwanych Marienklagen z czasem wykształcić się miała forma planctusu jako dialogu Marii z Jezusem i Janem. Jest to cierpienie potęgowane przez świadomość tego, że zarówno męka Syna, jak i Matki są zupełnie niezasłużone (Synku miły i wybrany/Rozdziel z matką swoją rany). Jest to też cierpienie wywołane bezsilnością wobec zła spotykającego najbliższą osobę (Picia wołasz, picia-ć bych Ci dała/Ale nie lza dosiąc Twego świętego ciała). Zastosowane środki stylistyczne (zwroty bezpośrednie o dużym ładunku emocjonalnym) i słownictwo (zdrobnienia) mają podkreślić bliskość bólu Matki Bożej przyglądającej się męce i śmierci swego syna z bólem każdej matki, która traci swoje dziecko. Matka Jezusa pozbawiona jest tu atrybutów boskości czy świętości, jest tylko zwyczajną matką i ażr30; Matka zwraca się kolejno do ludzi, w poruszający sposób zwraca się też do swego konającego syna, archanioła Gabriela i wszystkim matek. Kulminacją bólu i rozpaczy wyraża się w bezsilnej chęci ulżenia dziecku poprzez najprostsze gesty, takie jak podtrzymanie głowy, podanie wody. Jednak nawet to jest ponad siły drobnej skurczonej z bólu kobiety. Jej syn wisi bowiem zbyt wysoko. Rozpacz znajduje wyraz w pełnym goryczy pytaniu do archanioła Gabriela (Gdzie jest ono twe wesele/Cóżeś mi obiecywał tako barzo wiele). Da się tu wyczuć gorycz i osamotnienie. Na koniec Matka Boża podkreśla swoją wspólnotę z wszystkimi matkami, wyraża się to poprzez używanie przez Matkę Boską zdrobnień, bezpośrednich zwrotów do publiczności (Proścież Boga, Wy miłe i rządne maciory/By Wam nad dziatkami nie były takie pozory).
Pięknym przedstawieniem plastycznym matki jest obraz Stanisława Wyspiańskiego Macierzyństwo pochodzący z 1905 roku. Temat macierzyństwa fascynował tego artystę. Być może miała na to wpływ śmierć matki malarza, którą niezwykle mocno przeżył. Obraz trawestuje kościelny motyw Matki Boskiej z dzieciątkiem przedstawiając żonę Wyspiańskiego karmiącą piersią syna Stasia. Przygląda się temu córka malarza Helenka, ukazana en face i z profilu. Była to epoka sztuki secesyjnej, więc zgodnie z manierą epoki obraz pełen jest motywów ozdobnych (rozkwitłe geranium, złociste kokardy Helenki, motyw kwiatowy na ubraniu Teofilii i motywy ozdobne na ubraniu Helenki) kompozycja obrazu koncentruje się na główce dziecka, na nią patrzy matka i córka. Cały obraz emanuje ciepłem, spokojem i ufnością. Wynika to zarówno z kompozycji obrazu jak i użytej przy jego malowaniu ciepłej i stonowanej palety barw.
3. Kobieta fatalna
Motyw kobiety fatalnej, pięknej, uwodzicielskiej, ale przywodzącej z siłą Przeznaczenia do zguby mężczyzn, ale także siebie, był wykorzystywany zwłaszcza w literaturze psychologizującej, zgłębiającej irracjonalne nierzadko motywy kobiecego postępowania, choć wydaje mi się, że piszący o kobietach fatalnych mężczyźni zapomnieli jak irracjonalny w swym postępowaniu i zgubny bywa mężczyzna!
Osobowością wykraczającą swym formatem ponad ramy wiejskiej społeczności, oddziaływującą destrukcyjnie na tę społeczność jest Jagna Pacześ z reymontowskich Chłopów jedna z najbardziej zmysłowych postaci kobiecych w polskiej literaturze. Jej nieprzystawalność do reguł rządzących wsią i wiejską gromadą prowadzi ją nieuchronnie do klęski. Uzdolniona artystycznie, ale jednocześnie obdarzona urodą i dużym temperamentem, po wydaniu jej za wdowca niekochanego przez siebie, ale bogatego Maćka Borynę kontynuuje, jako macocha swój wcześniejszy romans z jego synem Antkiem. Konflikt pomiędzy ojcem i synem narasta, cierpi na tym rodzina Antka wypędzona z domu, ale znajduje rozwiązanie, kiedy Antek występuje w obronie rannego ojca w czasie walki o las. Jagna, dotychczas szanowana przez wzgląd na swój i męża majątek, od tej chwili już tylko się cofa. Zresztą jej uczucie do Antka to mieszanina miłości, która znajduje swoją kulminację w scenie w brogu i narastającej niechęci. Wypędzona z chałupy przez Hankę, odrzuca należne jej z tytułu małżeństwa z Boryną morgi. Wiedziona przez witalność i niepohamowany popęd erotyczny wdaje się w romans z lipienieckim wójtem, stopniowo się stacza. Jej wyobcowanie z gromady narasta. Ratunkiem dla niej mogłaby być miłość, ale zakochuje się w młodym księdzu Jasiu. Jagna okazuje się zdolna do miłości bardziej subtelnej a mniej biologicznej, ale fatum nadal prześladuje ją i tych, których pokochała. Jasio traci zaufanie rodziców i wiernych, a Jagna naraża się na odwet rodziców Jasia. Romans z młodym klerykiem to już za dużo na wytrzymałość wiejskiej społeczności. Jagna zostaje przez podburzonych mieszkańców Lipców wywieziona na kupie nawozu poza wieś. Za swoją odmienność, za młodość i namiętność, za występną miłość zapłaciła odrzuceniem i upokorzeniem. Jagna jest ofiarą własnych, biologicznych namiętności, nie umie podporządkować się twardym regułom rządzącym gromadą. Co więcej demonstracyjnie je łamie kokietując strojami i zachowaniem Antka oraz innych mężczyzn. Zapłaciła za to wykluczeniem ze społeczności i upokorzeniem. W brutalny, okrutny sposób gromada wiejska przywołała ją do porządku. Razem z matką, świadome ostracyzmu wiejskiej społeczności osiedlają się u Szymka na Podlesiu.
4. Kobieta r11; żona i kochanka. Obiekt uwielbienia.
Hołdem złożonym irracjonalnej, biologicznej stronie kobiecej natury, a zarazem hołdem złożonym przez artystę ukochanej r11; Ewie Kotarbińskiej jest Szał Władysława Podkowińskiego. Jest to pierwszy obraz polskiego symbolizmu. Obraz przedstawia nagą rudowłosą kobietę na oszalałym koniu. Kobieta przytuliła się do ciała wierzchowca z ufnością. Koń toczy pianę, wysuwa język, staje dęba. Ma olbrzymią rozwianą grzywę. Kompozycja obrazu opiera się na kontraście. Drobna sylwetka i jasna skóra dziewczyny kontrastują z potężnym, czarno umaszczonym ogierem. Ona jest słaba, bierna i ufnie wtulona, on zaś wielki, dziki i nieokiełznany zdobywca. Lewy górny róg obrazu jest jasny (stąd pada światło), prawy dolny – niemal zupełnie czarny. Wydaje się, że należy w obrazie upatrywać metafory erotycznego uniesienia, niepohamowanej namiętności i żądzy.
Z kolei wśród utworów, w których przewijał się motyw żony wybrałam Chłopów Władysława Reymonta. Chłopi to nie tylko opowieść o katastrofy, jaka spotkała Jagnę r11; wiejską femme fatale, równolegle, bowiem z wątkiem Jagny rozwija się wątek Hanki r11; żony Antka. W przeciwieństwie do Antka syna najbogatszego gospodarza ze wsi, pochodzi z biednej rodziny. Jest to opowieść o przemianie zahukanej płaczliwej kobieciny, obciążonej dziećmi i notorycznie zdradzanej przez Antka z jego młodą i piękną macochą; w gospodynię, która odzyskuje dzięki swej cierpliwości i pracowitości poważanie mieszkańców wsi i która zyskuje sobie miłość i szacunek swego męża. W decydującej chwili staje do konfrontacji z Jagną i wygrywa. Co ciekawe, łączy ją z Jagną nie tylko nienawiść i zaciekła walka o Antka, ale rodzaj swoistej sympatii. Hanka mimo, cierpień związanych z romansem jej męża z macochą, potrafi niejednokrotnie stanąć w jej obronie. Symptomatyczna jest też scena, kiedy z aresztu zostają wypuszczeni wszyscy mężczyźni poza Antkiem i kiedy łączy ją z Jagną wspólny ból i tęsknota. Odzyskuje i chroni majątek należny Antkowi, wypędza ostatecznie Jagnę i z powodzeniem prowadzi pod nieobecność męża gospodarstwo. Jest to w pewnym sensie opowieść o emancypacji. W powieści zaznacza się to wyraźnie w tomie III, kiedy to Hanka z postaci drugorzędnej wyrasta, jako gospodyni, na postać dominującą. Wygrywa, bo, trzyma z gromadą, nie narusza rządzących jej funkcjonowaniem odwiecznych reguł. I dlatego może liczyć na jej wsparcie. Maciej Boryna nawet, gdy wypędził rodzinę Antka z domu, stara się wspierać Hankę. Czuje do niej pewien rodzaj szacunku i sympatii, widzi w niej skrzętną i zapobiegliwą gospodynię. Przełomem okazuje się moment, kiedy ona sama po raz pierwszy wtedy właśnie znajduje w sobie siłę i odwagę, żeby sprzeciwić się mężowi. Antek chciał, żeby oddała staremu Borynie jedzenie, które od niego dostała. Wygrywa, bo dla dzieci i dla męża jest zdolna znaleźć w sobie siłę do walki o męża i rodzinę.
Wnioski:
Kobieta od zarania ludzkości interesowała artystów i pisarzy. Pasjonowało ich jej piękno, delikatność, uczuciowość. Ale największe i najwybitniejsze dzieła literackie i plastyczne ukazują inną stronę kobiecości. Stronę, która mężczyzn fascynuje, ale której się obawiają. Jest to kobiecość silna, pewna siebie, wymuszająca na mężczyznach podporządkowanie.
Najwspanialsze i najważniejsze ujęcia wątku kobiety ukazują je jako osobowości ponadprzeciętne imponujące wewnętrzną siłą. Można powiedzieć, że mężczyzn, w tym też pisarzy i artystów ta siła przyciągała.
Przedstawione przeze mnie przykłady takiego ujęcia wątku kobiety w moim przekonaniu uzasadniają tezę postawioną na początku niniejszej prezentacji
6. Dodatkowa pomoce:
– cytaty
– reprodukcje dzieł malarskich
