1. WSTĘP
Romantyzm to epoka, o której się dyskutuje, przeciwstawia się ją pozytywizmowi, czy obala mity. Im większy krzyk przy zrzucaniu świętości z piedestału lub parodia czy pastisz – tym silniejsza i ważniejsza bywa owa świętość. I tak jest z romantyzmem. Był tak ważny w polskiej historii, tak silne piętno odcisnął na psychice narodu, że potem nie można już był się bez niego obejść. Albo go wielbić, albo demitologizować, ale nic co powstało później nie potrafiło romantyzmu zignorować. Co się stało w tej epoce, że tak określiła przyszłość ?
2. ROZWINIĘCIE
ROMANTYZM
* idea romantycznej wiary sprzęgła się na gruncie polskim z przemożną tęsknotą za właśnie utraconą wolnością ojczyzny. Wzniecono dwa powstania : 1830 i 1863, oba zakończone klęską. W efekcie wytworzył się specyficzny typ myślenia o wolności, a nawet sposób walki :
– wallenrodyzm – A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
– prometeizm – A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
– mesjanizm – A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
– działalność ks. Robaka – A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
– winkelriedyzm – J, Słowacki „Kordian”
* powstał typ bohatera romantycznego :
Romantyków fascynowało to, co indywidualne, szczególnie niepowtarzalne w człowieku. Podkreślali autonomię jednostki. Rozwinął się kult indywidualizmu. Ideałem stał się nieprzeciętny, samotny bojownik, skłócony ze światem i społeczeństwem, jednostka genialna, wybitna, przywódca narodu, poeta – wieszcz.
To także człowiek, który przeżywa liczne rozterki wewnętrzne, moralne dylematy, postać tragiczna, pełna wahań.
* miłość romantyczna
Romantyzm interesował się człowiekiem i jego sferą uczuć. Wielka rola przypadła miłości, która został uznana w romantyzmie za najwyższą wartość.
W przypadku literatury romantycznej możemy mówić o różnych formach miłości :
– miłość do ojczyzny, którą reprezentuje – Konrad Wallenrod, Konrad z III cz. \”Dziadów\”, Jacek Soplica jako ks. Robak, Kordian.
– miłość do kobiety : reprezentantem romantycznego szaleńca z miłości jest : Giaur,
Jacek Soplica, Gustaw z IV cz. \”Dziadów\”
– polemika z tym modelem w \”Ślubach panieńskich\” , \”Nie-Boskiej komedii\”
* równouprawnienie świata fantazji i wyobraźni, zaświatów.
– ballady , II i III cz. „Dziadów” A. Mickiewicza
* idealizacja natury, piękno pejzaży, przyroda tłem dla wydarzeń, nastrój panujący w przyrodzie wywiera wpływ na nastrój ludzi, ukazanie współzależności przyrody i losów ludzkich, przyroda pomaga ludziom, np. pejzaż w balladach A. Mickiewicza, czy II. Cz. „Dziadów”, czy przyroda w „Panu Tadeuszu”
* nastąpił „wysyp” niezwykłych indywidualności, talentów na miarę wieszczów narodowych : A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C.K. Norwid .
– poeta to przywódca narodu, wybitna jednostka.
– uwielbiają tajemnicę, wydarzenia mroczne i niewyjaśnione, nadprzyrodzone.
– postrzegają Polskę jako Naród Wybrany
– w swojej twórczość zawierają różne koncepcje odzyskania niepodległości
– eksperymentują, wprowadzają nowe gatunki literackie ( ballada, dramat romantyczny, epos nowożytny, powieść poetycka, poemat dygresyjny)
ROMANTYZM CONTRA POZYTYWIZM
Pozytywizm nie kwestionuje całkowicie romantyzmu : część idei kontynuuje, część zmienia.
romantyzm : pozytywizm :
– uczucia, wiata, serce – wiedza, scjentyzm, rozum
– walka drogą powstań i spisku – praca u podstaw, praca organiczna, równouprawnienie
– poeta – wieszcz Żydów, emancypacja kobiet
– dominacja poezji – utylitaryzm sztuki
– marzycielstwo, fantazja, cierpienie – dominacja prozy; praktycyzm, rozwaga, reformy
a) bohater :
* B. Prus – S. Wokulski : „Lalka” (nieszczęśliwie zakochany, rozdarty wewnętrznie, samotny, wyobcowany ze środowiska, konspirator i powstaniec)
* E. Orzeszkowa – Z. Korczyński : „Nad Niemnem” ( ośmieszenie typu romantycznego artysty)
* H. Sienkiewicz – A. Kmicic : „Potop” ( typ romantycznego bohatera – przypomina Jacka Soplicę)
b) idea walki
* „Nad Niemnem” – symbol mogiły powstańców – bohaterowie otoczeni są hołdem
* Lalka” – działalność konspiracyjna i udział w powstaniu styczniowym S. Wokulskiego
* „Gloria victis” E. Orzeszkowej – hołd złożony powstańcom
* „Omyłka” B. Prus – obraz powstania listopadowego ( stary człowiek) i styczniowego
* A. Asnyk – hołd złożony bohaterom wielkiej sprawy
* M. Konopnicka – piszę : wierzę wbrew nadziei – jest to deklaracja romantyczna: „Rota”
c) miłość
* B. Prus – S. Wokulski : „Lalka” ( klęska miłości romantycznej)
– obraz miłości, której historia kończy się szczęśliwie :
* E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” – Jan Bohatyrowicz i Justyna Orzelska
* H. Sienkiewicz „Potop” – Oleńka Billewiczówna i Andrzej Kmicic
d) pejzaż
* E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” – przyroda jako tło do wyrażenia ludzkich uczuć, jako element idealizacji polskiego krajobrazu: zaścianek Bohatyrowiczów
Wniosek : pozytywiści zapragnęli pójść własną drogą i ułożyli własny program. Część postaw i idei romantycznych poddali krytyce. Nikt jednak nie potrafił szydzić z tradycji romantycznej – chociażby z powstań narodowych.
ROMANTYZM A MŁODA POLSKA (NEOROMANTYZM)
Jedno z imion tej epoki brzmi : neoromantyzm. W przypadku ej epoki możemy mówić o kulcie romantyzmu ,a też o odrodzeniu tej epoki. Tendencje te odnajdujemy już w dziełach krytyków i publicystów nowej epoki:
* Ignacy Matuszewski : w „Słowackim i nowej sztuce” daje wyraz entuzjazmowi dla twórczości, stwarza nowe możliwości interpretacji dzieł wielkiego mistrza.
* Zenon Przesmycki : wskrzesza i popularyzuje poezję C. K. Norwida.
* Władysław Mickiewicz ( syn Adama) – opracowuje „Żywot Adama Mickiewicza”, wieszcz staje się idolem.
* Artur Górski : pisze „Monsalwat” czyli rzecz o Adamie Mickiewiczu – pean na cześć wieszcza.
* Stanisława Brzozowski : pisze studium „Filozofia romantyzmu” – wyznanie wiary w siłę epoki romantyzmu.
Tyle głosów krytyki. A sama literatura – pełna odwołań i podobieństwa .
romantyzm : – Młoda Polska:
– irracjonalizm – intuicjonizm
– niechęć do „mechanicznej”, nabytej wiedzy – rozczarowanie wiedzą
– poeta-wieszcz – artysta to ktoś wybitny, stojący ponad tłumem
– sztuka – świętość – hasło „sztuka dla sztuki” („Confiteor”)
– ludowość – ludomania
a) bohater
* J. Kasprowicz „Hymny” – odżywa bunt samotnego romantyka przeciwko Bogu
* S. Żeromski „Ludzie bezdomni” – doktor T. Judym jako bohater neoromantyczny
* T. Miciński „Ananke” – motyw szatana i bunt indywidualizmu wybierającego wolność
b) idea walki
*S. Żeromski : „Rozdziobią nas kruki, wrony..” – nawiązanie do powstania 1863
*S. Żeromski : „Wierna rzeka” – epizod z powstania styczniowego
* S. Wyspiański : „Noc listopadowa”, „Warszawianka” – dramaty przywołujące powstanie 1830 roku
* S. Wyspiański „Wesele” – dyskusja o społeczeństwie polskim, jego zdolności do zrywu powstańczego
c) miłość nieszczęśliwa :
* S. Żeromski „Ludzie bezdomni” doktor T. Judym i Joasia Podborska
*S. Żeromski : „Wierna rzeka” Józef Odrowąż i Salomea Brynicka
d) pejzaż
* K. Przerwa – Tetmajer – liryki tatrzańskie : pejzaże górskie stają się obsesją poetów, a fascynacja folklorem przeistacza się w ludomanię
* W. Reymont „Chłopi” – przyroda jako tło dla wyrażenia stanów ludzkich np. symboliczna śmierć Macieja Boryny
e) fantastyka, baśniowość
* S. Wyspiański „Wesele” – Osoby Dramatu – nierealne, widma.
Wniosek : silny związek z romantyzmem
ROMANTYZM A LITERATURA XX-LECIA ORAZ WOJNY I OKUPACJI
Pisarze tej epoki odrzucili romantyzm. W chwili, gdy Polska odzyskała niepodległość pewne romantyczne treści zdewaluowały się, widać to chociażby w wypowiedziach poetów :
* Antoni Słonimski : „Odrzucam z ramion płaszcz Konrada”
* Jan Lechoń : „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”
* Bruno Jasieński : „Będziemy zwozić taczkami z placów, skwerów i ulic nieświeże mumie mickiewiczów i słowackich. Czas opróżnić postumenty…”
jednak są one charakterystyczne dla pierwszych lat wolności, pierwszego zachłyśnięcia się niepodległą Polską.
* program :
romantyzm : – XX- lecie , wojna i okupacja:
– walka – odzyskanie wolności uznawano za świętą sprawę
– tyrteizm – nowi Tyrteusze, sprawdzający się w chwilach wojennych
– miłość nieszczęśliwa – miłość jako sprawa psychiki
– zachwyt przyrodą, ludowość – obecność przyrody w poezji – idealizacja, jako tło
a) pejzaż, ludowość :
* poezja J. Czechowicza : „ ze wsi”, „na wsi” – idealizacja natury
b) miłość :
* miłość jako namiętność, nieszczęśliwa – „Przedwiośnie” S. Żeromski – Cezary i Laura Kościeniecka
* polemika : miłość sprawą psychiki – Z. Nałkowska „Granica”
c) fantastyka, świat marzeń sennych :
* B. Schulz „Sklepy cynamonowe”
* S. Witkacy „W małym dworku” – obecność Widma
d) walka
Ożyła w poezji Kolumbów. Poeci odrealniają świat, by uciec od wojennego koszmaru – operują romantyczną metaforą.
* K. K. Baczyński : „Z lasu”, „ Z głową na karabinie”, „Mazowsze”, „Historia”
Wniosek : mimo wcześniejszych deklaracji twórców widać wpływ epoki romantycznej na ich twórczość artystyczną.
ROMANTYZM A LIERATURA POWOJENNE
Lata powojenne i laa PRL-u nie sprzyjały kulowi romantyzmu – przynajmniej oficjalnie. Powracano do niego w tzw, momentach „odwilży politycznej”. Pojawiły się głosy „za” i „przeciw”.
Andrzej Wajda- wybitny reżyser – przyczynił się do umocnienia romantycznego kultu we współczesności. Ekranizacje dramatów Wyspiańskiego – „Wesele”, „Noc listopadowa” czy filmy takie jak : „Kanał”, „Pokolenie”, „Popiół i diament”, choć osadzone w innych realiach nawiązują do polskiej tradycji romantycznej. Również T. Konwicki poddał się urokowi romantyzmu, czego wyrazem stał się film „Lawa”.
a) bohater
* T. Konwicki „Małą apokalipsa” – bohater – konspirator, od którego historia zażądała najwyższej ofiary.
polemika :
* T. Różewicz „Kartoteka” – typ antybohatera, bierność – zaprzeczenie ideału boh. romant.
* S. Mrożek „Tango” – Artur nosi cechy b. Romantycznego, zwłaszcza w pragnieniu porządkowania świata i wewnętrznych sprzecznościach, które nim targają.
* E. Bryll „Lekcja polskiego”, „Wciąż o Ikarach głoszą” – poeta przywołuje, krytykuje i obala, lecz zarazem wielbi mit czynu romantycznego, idealistycznego poświecenia się i postawy straceńczej.
Wniosek : zakwestionowanie, krytyka romantycznego bohatera, a co za tym idzie pewnej postawy. Zmęczenie romantycznym kostiumem lub choćby próba rewizji słynnej postawy polskiej prowadzą do krytyki, ale mimo wszystko nie do odrzucenia.
b) pejzaż
* Cz. Miłosz „Dolina Issy” – powrót do romantycznej wizji Litwy, z całym arsenałem przestrzeni i posaci rodem z ludowej wyobraźni.
* T. Konwicki „Bohiń”
Wniosek : żywotność romantyzmu w kolejno omawianych epokach.
