AURTORYTARYZM REALNEGO SOCJALIZMU
System demokracji ludowej w którym komuniści odgrywali decydującą rolę ukształtował się w większości krajów Europy środkowo- wschodniej po II Wojnie Światowej , pod wpływem Związku Radzieckiego , w wyniku ostrej wewnętrznej walki pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami politycznymi. Działo się to w warunkach rozpadu wielkiej koalicji, która osiągnęła zwycięstwo podczas wojny , gdy stopniowo formułowały się dwa przeciwstawne sobie bloki sojusznicze. Wobec powyższego wewnętrzne boje polityczne w poszczególnych krajach łączyły się ściśle z konfliktem między mocarstwami.
Jeśli nawet podkreślimy poważny a czasem decydujący wpływ ZSRR na powstanie państw demokracji ludowej , to pamiętać należy , że w każdym społeczeństwie, istniały mniej lub bardziej liczne środowiska, które w nowym systemie politycznym dostrzegały szansę urzeczywistnienia istotnych wartości tradycyjnie głoszonych przez lewicę: sprawiedliwości społecznej , powszechnego dobrobytu, równouprawnienia, braterstwa narodów , swobody przekonań czy wolności słowa. Komuniści znajdowali więc oparcie społeczne, co pozwalało im nie tylko zdobyć władzę , ale także podjąć realizację programów, które miały prowadzić do owych celów.
Okoliczności w których powstały państwa demokracji ludowej, sytuacja międzynarodowa pod koniec lat 50 i na początku 60 a wreszcie dominująca pozycja Stalina w międzynarodowym ruchu komunistycznym; spowodowały jednak, że we wszystkich tych krajach ukształtowały się dyktatorskie systemy polityczne o wysokim stopniu centralizacji, ograniczające swobody obywatelskie za pomocą bezwzględnych represji. Okazało się zarazem, że centralne zarządzanie gospodarką zdało- lepiej lub gorzej – egzamin w trudnych latach powojennych i we wstępnym etapie uprzemysłowienia , przy niedostatku wykwalifikowanych kadr robotniczych i kierowniczych. Natomiast zawiodła na całej linii, gdy rozwój doprowadził do stworzenia bardziej skomplikowanych struktur ekonomicznych.
Reformy zapoczątkowane w 1953 roku , po śmierci Stalina, których kulminacją był XX Zjazd KPZR w 1956 roku , nie zmieniły systemów politycznych i ekonomicznych , lecz ograniczyły się do weryfikacji metod sprawowania władzy. Nie należy ich lekceważyć, gdyż potępiono wówczas stosowanie represji na masową skalę ( często o przypadkowym charakterze), a także oceniono negatywnie nadmierny centralizm. Zmiany metod sprawowania władzy , przy zachowaniu istoty scentralizowanych systemów politycznych, załagodziły przejściowo konflikty, lecz nie zapobiegły narastającemu kryzysowi społecznemu Stopniowo kształtowały się koncepcje reform bardziej gruntownych – zarówno w sferze gospodarczej, jak i politycznej. Na przeszkodzie ich realizacji stały nie tylko grupy polityków sprawujących władzę , którzy uznawali projekty reform sprzeczne z istotą socjalizmu, lecz także rozbudowane struktury biurokratyczne, gdyż ich interesom a nawet istnieniu zagrażały projekty zmian.
Pod pozornie spokojną powierzchnią stabilizacji społecznej, ze stosunkowo powolną poprawą warunków bytu społeczeństwa, narastał kryzys polityczny – w rozmaitym tempie w różnych krajach. W ciągu lat sześćdziesiątych dochodziła do głosu nowa generacja działaczy oraz intelektualistów- wykształconych już w warunkach demokracji ludowej, z której wyszło wielu inicjatorów przebudowy systemu politycznego. Wydarzenia roku 1968 w Polsce i Czechosłowacji , oznaczały głęboki kryzys międzynarodowego ruchu komunistycznego. Partie sprawujące władze zaprzeczyły tradycyjnym wartościom głoszonym przez lewicę , a w rezultacie stawiały pod znakiem zapytania zasadność programu komunistów w skali międzynarodowej. Kryzys dotknął przede wszystkim państwa Europy środkowo- wschodniej , choć ujawnił się w różnym czasie i w różnych formach.
Na porządku dziennym stanęło pytanie o przyszłość społeczeństw socjalistycznych . Dramatyczne dzieje państw demokracji ludowej w Europie środkowo- wschodniej nie upoważniały jednak do jednoznacznej odpowiedzi. W Europie środkowo- wschodniej społeczna własność środków produkcji przybrała przede wszystkim postać własności państwowej lub państwowego nadzoru nad własnością spółdzielczą, przy niemal całkowitym zniesieniu spółdzielczej samorządności. Rozwój takiej struktury własności wynikał nie tylko z naśladowań wzorów radzieckich; był logicznym następstwem rosnącej roli gospodarczej instytucji państwowych w tych krajach przed 1939 rokiem. Decydująca lub wyłączna pozycja państwa w gospodarce sprzyjała centralizmowi w życiu politycznym.
Organizacyjna zasada centralizmu demokratycznego w partiach komunistycznych ukształtowała się w walce o władzę, gdy te partie działały nielegalnie, jako niezbyt liczne grupy konspiratorów. Utrzymywana jako dogmat ideowy w warunkach państw demokracji ludowej , zasada ta ułatwiała pozbawienie szeregowych członków wpływu na ustalanie strategii i taktyki, umożliwiała ustanawianie systemów dyktatorskich.
Doświadczenia najnowszej historii społecznej państw Europy środkowo- wschodniej , sposób ustanowienia dominacji partii komunistycznych ( zwanych w niektórych krajach robotniczymi) , metody sprawowania władzy , niezdolność jednoznacznego zerwania z nimi nawet po śmierci Stalina i dokonania zasadniczej reformy systemu politycznego, uparte trwanie przy niektórych dogmatach sformułowanych w warunkach nielegalnej działalności lub podczas rewolucji; wszystko to stanowiło o upadku kolejnych państw demokracji ludowej.
