Filozofię zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które, jak się później okazało, miały ogromny wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę i sztukę, a nawet historię.
Pierwsza koncepcja to schopenhaueryzm. Jej twórcą był Artur Schopenhauer, a dzieło, które zyskało rozgłos, to „Świat jako wola i wyobrażenie”. Śmiało można ocenić tę filozofię jako skrajnie pesymistyczną. Na pytanie: czym, jest życie? – uczony odpowiada – „pasmem cierpień”. Oto człowiek pragnie szczęścia, dąży do niego i ..nigdy go nie osiąga. Oto człowiek całe życie zabiega o podtrzymanie egzystencji, i … kończy się to śmiercią. Istotą ludzkiego żywota jest zaś bezrozumny pęd życia, bez celu, który nigdy nie może być zaspokojony. Jak zatem żyć? Schopenhauer odpowiada: wyzbyć się pożądań i potrzeb, wejść w stan nirwany. Nirwana bowiem, czyli niebyt, wyzbycie się namiętności, niezmienny stan spokoju, daje ucieczkę od pragnień tego świata. Idea nirwany na wzór wschodnich joginów fascynowała środowiska artystyczne, podobnie zresztą jak idea sztuki jako jedynej stałej wartości. Oto – wg Schopenhauera -sztuka jest wartością samą w sobie, bez praktycznego celu, jest bezinteresowną kontemplacją. Sposobem na życie jest więc uprawianie lub kontemplacja sztuki.
Nawiązania do filozofii Schopenhauera:
Stan nirwany Tetmajer przywołuje w wielu utworach:
– „Fałsz, zawiść” – w ucieczce od tych cech świata poeta płynie „półmartwo” na dnie łodzi.
– „Nie wierzę w nic” – wiersz kończy się konkluzją: ” I jedno mi już tylko zostało pragnienie Nirwany, w której istnść pogrąża się cała..”
– „Melodia mgieł nocnych” – pragnienie wtopienia się w ruch przyrody, w oszałamiający wir wiatru, także przypomina stan hipnozy, niebytu, narkotycznego tańca.
– Najpełniej zaś wyraża istotę zjawiska „Hymn do Nirwany”. Pełne goryczy wołanie do Nirwany przypomina modlitwę „Ojcze nasz”, poeta błaga”: „Przyjdź twe królestwo jako na Ziemi, tak i w niebie Nirwano!” Postawa podmiotu lirycznego wobec rzeczywistości jest tu jednoznaczna – wstręt wobec ludzkiej podłości, złości – otchłani klęsk i cierpień. Nirwana natomiast ulega personifikacji, ma nadejść w postaci kobiety-kochanki i przynieść zapomnienie, wyzwolenie od życia.
Druga koncepcja filozoficzna to nietzscheanizm. Friedrich Nietzsche (autor dzieła ” Tako rzecze Zaratustra”) głosił tezy zupełnie odmienne. Przede wszystkim pogardzał wizją człowieka jako słabej, pesymistycznej jednostki, głosił kult życia, siły, tężyzny biologicznej i „woli mocy” człowieka. Jego dziełem jest także koncepcja nadczłowieka – jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do „rasy panów”, winnej tworzyć „państwo nadludzi”. Łatwo się domyśleć, że ta koncepcja głosząca energię i indywidualizm, została później wykorzystana przez Hitlera w innej ideologii. Kontrowersyjny wydaje się także specyficzny kodeks moralny i hasło „przewartościowania wszystkich wartości”. Czy może bowiem budzić zaufanie postulatpogardy dla „przeciętnych zjadaczy chleba”, odrzucenie altruizmu, litość na rzecz działania „poza dobrem i złem”?
Nawiązanie do filozofii Leopolda Staffa (tom „Sny o potędze”, aprobata filozofii Nietzschego, siły indywidualnej jednostki. Wyrazem tych poglądów jest wiersz „Kowal”. Kowal prezentuje typową dla fil. Nietzschego jednostkę, która używa „woli mocy”, aby wypracować własną siłę, indywidualność i osobowość: Kowal jest tu przenośnią – drogocenne kruszce, które rzuca na kowadło to cechy ludzkie – z nich powstanie „hartowne, mężne, dumne, silne serce”. Własnemu sercu grozi – że „pięści potworne” rozbiją je w razie słabości. W tym zawiera się niechęć wobec niemocy, choroby i słabości ducha. Człowiek – jak kowal – sam musi wypracować sobie własną siłę i osobowość.
Etyka Nietzschego: Bó umarł! Moralność jest fikcją, iluzją – ale fikcją niezbędną do tego, aby ludzkość mogła istnieć. My, ludzie, wciąż żywimy tę iluzję, podtrzymujemy wartości, bo społeczeństwo nie może funkcjonować bez dyscypliny. Powstaje tylko pytanie – czy ustalenie jak rozróżnić dobro i zło aż tak konieczne do istnienia, może być fikcją?(wpływ na twórczość np. Micińskiego).
Trzecią, o wiele bliższą współczesnemu człowiekowi koncepcją, jest bergsonizm.
Henri Bergson głosił:1.intuicjonizm i 2. Koncepcję „elane vitale”(można tłumaczyć: pęd życiowy) . W myśl intuicjonizmu nie można poznać świata ani przez doświadczenie, ani przez racjonalne myślenie, lecz jedynie za pomocą intuicji. Z kolei elan vitale – to siły wewnętrzne, które tkwią w człowieku, z nich wynika ciągły rozwój, ta wewnętrzna energia kieruje człowiekiem. A zatem bergsonizm to filozofia życia, wolności i intuicji. Świat jest dynamiczny, a człowiek w nim aktywny. Główne dzieło filozoficzne Bergsona to „Ewolucja twórcza”.Życie człowieka traktował jako strumień przeżyć i postępków. Każdy, kto kieruje się własnymi uczuciami i myślami, jest wolny. Nie jest wolny ten, kogo w działaniu hamują konwencje narzucone przez wychowanie lub opinię ogółu.
W Polsce jako przykład wpływów filozofii Bergsona wymienia się treści filozoficzne Leśmiana. W jego twórczości nietrudno dostrzec przekonanie, że intuicja jest jedyną drogą wiodącą ku prawdzie, ku poznaniu, a wyrażenie tych dążeń jest istotą artyzmu. Leśmian przejął jednak tylko tę ogólną ideę, tworząc poezję na wskroś orginalną, daleko odbiegającą od modnych schematów.
