SŁOWNICZEK NAJWAŻNIEJSZYCH POSTACI HISTORYCZNYCH W QUO VADIS
Akte – wyzwolenica i kochanka (od 55 r.) cesarza Nerona, o której Tacyt pisze, że –
[…] głęboko wkradła się w serce Nerona drogą wystawnych uczt i podejrzanych schadzek, czemu nawet starsi przyjaciele cesarza nie sprzeciwiali się, widząc, jak młoda niewiasta bez niczyjej szkody zaspokaja jego miłosne popędy, skoro raz do żony swej Oktawii pomimo jej szlachectwa i wypróbowanej uczciwości nabrał wstrętu. (Tacyt, Roczniki 13,12)
Akte, według Swetoniusza, obok dwóch starych piastunek należała do ostatnich wiernych Neronowi kobiet, które pochowały ciało cesarza.
Lukan – (Marcus Annaeus Lucanus), urodzony w 39 r. w Kordubie w Hiszpanii, syn Anneusza Meli, bratanek Seneki, poeta i autor eposu Pharsalia w 10 księgach, o wojnie domowej między Cezarem i Pompejuszem. Był uczestnikiem uczt cesarskich. Do spisku Pizona przeciw Neronowi przystąpił także z powodów osobistych:
Lukana podniecały osobiste pobudki, ponieważ Neron sławę jego poematów tłumił i daremnie usiłując mu dorównać, zabronił mu się nimi popisywać. (Tacyt, Roczniki 15,49)
Po wykryciu spisku w 65 r. popełnił samobójstwo.
Neron – (Lucius Domitius Ahenobarbus, po adopcji Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus) urodzony w 37 r. w Ancjum, syn Gnejusza Domicjusza Ahenobarba i Agryppiny Młodszej. W 50 r. został adoptowany przez cesarza Klaudiusza, w 53 poślubił jego córkę, Oktawię. Po zamordowaniu przez Agryppinę Klaudiusza, Neron 13 października 54 r. został obwołany cesarzem i panował przez 14 lat jako ostatni cesarz z dynastii julijsko-klaudyjskiej.
Pierwsze pięć lat panowania było bardzo udane, a niektóre inicjatywy polityczne cesarza, jak reforma fiskalna i sądowa, podniesienie wydajności administracji oraz nominacje personalne (szczególnie w prowincjach) na najwyższe urzędy państwowe i stanowiska wojskowe – niezwykle korzystne. Obecnie ocenia się cały okres sprawowania władzy przez Nerona jako dość sprzyjający z punktu widzenia funkcjonowania państwa: zapanował pokój i dobrobyt, a gospodarka i kultura rozwijały się dynamicznie. Po krótkotrwałych (od 55 do 58 r.) działaniach – bardziej negocjacyjnych niż wojennych – o „protektorat” nad Armenią, dzięki talentem militarnym wodza Gnejusza Domicjusza Korbulona pokonani zostali Partowie, zaś Neron uczcił zwycięstwo triumfem w stolicy. (To Korbulona uczynił Sienkiewicz dowódcą Marka Winicjusza). W 66 r. król Armenii Tiridates złożył Neronowi w Rzymie spektakularny, aczkolwiek przeprowadzony na koszt Rzymian, hołd poddańczy. Niemal w tym samym okresie (w 61 r.) inny wódz rzymski, Gajusz Swetoniusz Paulinus, stłumił powstanie Brytów, któremu przewodziła królowa Icenów, Boudicea.
W 55 r. zmarł, jak głosi plotka otruty przez Agryppinę, dawny pretendent do tronu – Brytannik, syn Klaudiusza; zaś w 59 zamordowano z rozkazu cesarza jego matkę – Agryppinę. W życiuprywatnym Neron – ożeniony „politycznie” w 53 r. (w wieku 16 lat) z dwunastoletnią Oktawią – stale wiązał się z innymi kobietami (najdłużej z wyzwolenicą Akte), ale nie stronił także od stosunków homoseksualnych. W roku 62 oddalił, oszkalował, wygnał i wreszcie kazał zamordować Oktawię, a za żonę pojął Poppeę Sabinę, która urodziła mu córkę Klaudię Augustę; dziecko zmarło jednak już w 63 r.
W roku 64, po wielkim pożarze Rzymu, cesarz pierwszymi decyzjami udzielił pomocy pogorzelcom i walnie przyczynił się do odbudowy miasta, następnie przystąpił do prześladowania chrześcijan oskarżonych o podłożenie ognia. W roku 65 Neron brutalnie stłumił wymierzony przeciwko sobie spisek Pizona, w wyniku czego popełnił też samobójstwo jego dawny doradca, Seneka. W tym samym roku zmarła również ciężarna Poppea, cesarz zaś w roku 66 ożenił się po raz trzeci, ze Statylią Messaliną, i udał się w roczną podróż artystyczną do Grecji. Wtedy też wybuchło w Palestynie powstanie żydowskie, do stłumienia którego Neron wysłał legata Tytusa Flawiusza Wespazjana. Kiedy zaś w 68 r. cesarz powrócił do Rzymu, w Galii wszczął się bunt pod wodzą Gajusza Juliusza Windeksa, do którego dołączył jeszcze Galba przebywający w Hiszpanii. Znienawidzony i opuszczony w końcu przez wszystkich, również przez pretorianów, ogłoszony wrogiem państwa, 9 czerwca 68 r. Neron popełnił samobójstwo w willi swojego wyzwoleńca Faona pod Rzymem.
Zainteresowanym szczegółami życiorysu i cechami charakteru cesarza warto polecić lekturę tekstów źródłowych: Tacyta (Roczniki, ks. 11-16) i Swetoniusza (Żywoty cezarów. Nero). Nie sposób wymienić tutaj wszystkich możliwości Nerona w bezwzględnym i natychmiastowym zaspokajaniu zarówno własnych ambicji artystycznych i ludycznych, jak i namiętności kibica-uczestnika wyścigów konnych, wreszcie żądz seksualnych kierowanych do różnych wiekiem przedstawicieli obojga płci wywodzących się z rozmaitych grup społecznych, o czym szczegółowo traktują obaj wspomniani historycy. Chęci posiadania najwykwintniejszych dóbr materialnych towarzyszyła bezwzględność w pozbywaniu się niewygodnych członków najbliższej rodziny, jak też innych wrogów.
Sienkiewicz dość wiernie, w oparciu o teksty Tacyta i Swetoniusza, a nawet – stosując swoistą cenzurę obyczajową – nieco łagodniej niż w owych źródłach, przedstawił Nerona, jego sposoby na życie oraz na sprawowanie władzy. Ograniczmy się zatem do zacytowania Swetoniuszowego opisu wyglądu Nerona:
Wzrostu był dość słusznego. Ciało pokryte plamami i cuchnące, włosy jasnoblond, twarz raczej piękną niż miłą, oczy niebieskawe, krótkowidzące, kark opasły, brzuch wydatny, golenie wyjątkowo szczupłe. Cieszył się dobrym zdrowiem. Oto chociaż oddawał się najbardziej nieumiarkowanej rozpuście, tylko trzykrotnie zasłabł w ciągu czternastu lat, nawet wówczas nie odmawiając sobie ani wina, ani innych zwykłych przyjemności. Swoim strojem i wyglądem budził odrazę. Włosymiał zawsze ułożone piętrowo, w czasie podróży po Achai spuścił je na kark. Występował publicznie najczęściej w stroju domowym, z chustką do nosa obwiązaną dookoła szyi, niczym nie przepasany, bez obuwia. (Swetoniusz, Żywoty cezarów. Nero 51)
Petroniusz – (Caius Petronius Arbiter) przez Tacyta nazwany mistrzem dobrego smaku (elegantiae arbiter):
Dzień przepędzał on na spaniu, noc wśród zajęć i rozkoszy życia; a jak inni dzięki pilności, tak on przez swoją gnuśność doszedł do rozgłosu. Nie uchodził jednak za hulakę i rozrzutnika, jak większość tych, co swe majątki trwonią, lecz za wytwornego znawcę zbytku. Jego słowa i czyny, im były swobodniejsze, im bardziej nosiły na sobie cechę pewnej niedbałości, tym chętniej brano je za domniemaną naturalność. Mimo to jako prokonsul Bitynii, a potem konsul, okazał energię i zdolność do zajęć. Następnie wróciwszy do dawnych przywar, czy też je udając, przybrany został do grona nielicznych powierników Nerona jako mistrz dobrego smaku, ile że tamten w swym dosycie niczego nie uważał za przyjemne i subtelne, jak tylko to, co mu Petroniusz zalecił. (Tacyt, Roczniki 16,18)
Potem następuje informacja o zawiści Tygellina i o jego donosie do cesarza oraz opis samobójczej śmierci Petroniusza w 66 r. w Cumae, co w rozwiniętej formie, acz dość wiernie oddając atmosferę wydarzenia, przedstawił Sienkiewicz w swoim dziele.
Petroniusz uchodzi za autora powieści pt. Satyryki (Satiricon libri), utworu zachowanego jedynie we fragmentach (pierwotnie liczył ponad 16 ksiąg); najobszerniejszy z nich stanowi Uczta Trymalchiona (księga piętnasta).
Pizon – (Caius Calpurnius Piso) za panowania cesarza Kaliguli około 40 r. został wygnany z Rzymu, powrócił za Klaudiusza. Był konsulem (suffectus, tj. wybrany w zastępstwie na stanowisko zwolnione przed upływem kadencji) w roku 41, następnie legatem na Dalmację. W roku 65 objął przywództwo spisku przeciw Neronowi. Ponieważ sprzysiężenie zostało wykryte przez Tygellina, Pizon musiał popełnić samobójstwo. Tacyt nie szczędzi mu pochwał:
Pochodził on z rodu kalpurnijskiego, a dzięki szlachectwu ojca spokrewniony był z wielu dostojnymi rodzinami; nadto świetną miał reputację u gminu dla swej cnoty albo dla pozorów cnoty. Albowiem wymowę stosował w celu obrony współziomków, hojność – względem przyjaciół, nawet wobec nieznajomych był uprzejmy w rozmowie i obejściu; nie brakło mu też przypadkowych darów natury, jak wysmukła kibić i piękne oblicze; ale daleki od powagi obyczajów albo miary w rozkoszach, folgował lekkomyślności, przepychowi, a niekiedy zbytkowi. (Tacyt, Roczniki 15,48)
Plaucjusz, Aulus – (Aulus Plautius) pełnił funkcję konsula (consul suffectus) za panowania Tyberiusza w roku 29, a za Klaudiusza był zarządcą: najpierw Pannonii w 39 r. (lub w latach 41-43), potemBrytanii w latach 43-47, do której podboju walnie się przyczynił, dzięki czemu dostąpił zaszczytu małego triumfu (ovatio) w Rzymie (Tacyt, Roczniki 13,32).
Pomponia Grecyna – (Pomponia Graecina) żona Aulusa Plaucjusza, „dostojna niewiasta”, którą w roku 57- jak mówi Tacyt –
[…] obwiniono o obcy zabobon i zdano na wyrok jej męża. Otóż on wedle dawnego zwyczaju w obecności krewnych przeprowadził śledztwo, od którego życie i dobre imię małżonki zawisło, i za niewinną ją ogłosił. (Tacyt, Roczniki 13,32)
Za ów „obcy zabobon” uważa się na ogół chrześcijaństwo. Tacyt dodaje jeszcze, że Pomponia żyła aż do roku 84, przez 40 lat pozostając w żałobie po śmierci Julii, córki Druzusa II i Klaudii Liwilli. Nie wiadomo natomiast, na jakiej podstawie ruiny dużego kolumbarium pogańskiego nad katakumbami św. Kaliksta przy Via Appia uchodzą za grobowiec rodu Pomponiuszów Grecynów.
Poppea Sabina – córka Tytusa Olliusza i Poppei Sabiny, najpierw żona Rufriusza Krispina, potem Othona, wreszcie kochanka Nerona i od 62 r. jego żona. W roku 63 urodziła cesarzowi córkę Klaudię Augustę, która wkrótce zmarła. Tacyt tak ją opisuje:
Ta kobieta posiadała wszystko prócz uczciwej duszy. Wszak po matce, która górowała pięknością nad niewiastami swej epoki, odziedziczyła zarówno sławę, jak urodę; jej majątek odpowiadał świetności rodu; jej mowa była ujmująca, a dowcip nie od rzeczy. Skromność miała na pokaz, a rozwiązłość na użytek; rzadko wychodziła z domu, a zawsze z licem na poły zakwefionym, aby niczyich spojrzeń nie nasycić albo ponieważ tak jej było do twarzy. Nigdy nie oszczędzała swojego dobrego imienia i nie odróżniała małżonków od gachów; nie ulegając zaś ani własnemu, ani cudzemu uczuciu, tam przenosiła swe kaprysy, gdzie korzyść swą widziała. (Tacyt, Roczniki 13,45)
W roku 65, będąc ponownie w ciąży, została brutalnie kopnięta przez Nerona, wskutek czego zmarła.
Seneka – (Lucius Annaeus Seneca; zwany Filozofem lub Seneką Młodszym) urodzony około 4 r. w Kordubie w Hiszpanii, syn Lucjusza Anneusza Seneki (zwanego Retorem lub Seneką Starszym) i Helwii, poeta, tragediopisarz i filozof stoicki. Z pomówienia Messaliny został w 41 r. wygnany na Korsykę przez Klaudiusza, a następnie pod wpływem nowej żony cesarza, Agryppiny Młodszej, w roku 48 przywrócony do łask. Stał się wówczas wychowawcą i doradcą młodego Nerona. Był konsulem w roku 57, ale w 62 odsunął się od dworskiego życia. W 65 r. uczestniczył w spisku Pizona, a po jego wykryciu popełnił samobójstwo, którego przebieg opisał wymownie i ze szczegółami Tacyt (Roczniki 15,61-65).
Z pism filozoficznych Seneki, o charakterze głównie etycznym, przetrwały: zebrane w 12 ksiąg Dialogi, pisma Odobrodziejstwach (De beneficiis) i O łagodności (De clementia), 124 listy ze zbioru 20 ksiąg Listów moralnych do Lucyliusza (Epistulae morales ad Lucilium), a nadto prace przyrodnicze w 7 księgach pt. Problemy przyrody (Naturales quaestiones) i 9 tragedii oraz satyra na Klaudiusza.
Tygellin – (Sofonius Tigellinus) nieznanego pochodzenia, syn banity z Agrigentum na Sycylii. Za czasów Kaliguli, w 39 r. wygnany z powodu utrzymywania bliskich stosunków z Agryppiną Młodszą (matką Nerona) i Julią Liwillą (ukochaną siostrą Kaliguli). W roku 62 został przywrócony przez Nerona do łask i na dwór cesarski, wyniesiony do stanu rycerskiego i urzędu prefekta pretorianów. Był rywalem Petroniusza w dostępie do cesarza i we wpływie nań, „dopuszczany był do najskrytszych jego rozpust” (Tacyt, Roczniki 14,51).
[…] wkrótce potem wprawiał się w okrucieństwie, następnie w chciwości, zbrodniach o charakterze męskim, skoro już Nerona do wszelakich haniebnych postępków był uwiódł, a na niejedno też bez jego wiedzy się odważył, aż wreszcie go opuścił i zdradził. (Tacyt, Dzieje 1,72)
Obecnie uważa się, że to Tygellin był pierwowzorem Trymalchiona z utworu Petroniusza, zresztą donosem do cesarza przyczynił się do śmierci arbitra elegancji. Znienawidzony tak przez wrogów, jak i zwolenników Nerona, po jego śmierci w 68 r. Tygellin najpierw oszczędzony przez Galbę, a następnie skazany przez Othona w roku 69 –
[…] aż Tygellinus otrzymawszy u wód w Synuessie wiadomość, że musi umrzeć, wśród wszeteczeństw z nałożnicami, pocałunków i wstrętnego zwlekania, brzytwą gardło sobie przeciął i w ten sposób bezecne swe życie nawet zgonem spóźnionym i nieszlachetnym splugawił. (Tacyt, Dzieje 1,72)
Westynus – (Atticus Vestinus) konsul w 65 r., pierwszy mąż Statylii Messaliny, trzeciej żony Nerona. Zrazu był jednym z najbliższych przyjaciół cesarza, potem – jak pisze Tacyt – został przez niego skazany na śmierć:
Zresztą nienawiść Nerona do Westynusa rozwinęła się z najściślejszego koleżeństwa, kiedy to Westynus poznaną na wylot ospałość cesarza lekceważył, a ten się zuchwalstwa przyjaciela obawiał, często wyszydzany przez niego w gryzących dowcipach, które gdy dużo zawierają prawdy, gorzkie po sobie zostawiają wspomnienie. Dołączył się też świeży powód, jako że Westynus Statylię Messalinę w małżeństwo pojął, choć dobrze o tym wiedział, że wśród jej gachów także się Cezar znajduje. (Tacyt, Roczniki 15,68)
Tacyt opisuje też dokładnie wykonanie cesarskiego wyroku śmierci na Westynusie.
Winicjusz, Marek – (Marcus Vinicius) ojciec głównego bohatera powieści Sienkiewicza o tym samym imieniu, konsul w 30 i 45 r., od 33 mąż Julii Liwilli, córki Germanika i siostry Agryppiny Młodszej, zatem ciotki Nerona. Przy tej okazji Tacyt następująco mówi o rodzinie i zaletachWinicjusza:
Pochodzenie Winicjusza było małomieszczańskie: urodził się w Kales, ojciec jego i dziad byli konsulami, zresztą rodzina należała do stanu rycerskiego; miał charakter łagodny i odznaczał subtelną wymową. (Tacyt, Roczniki 6,15)
To właśnie po śmierci Julii, żony Winicjusza, Pomponia Grecyna przez wiele lat nosiła żałobę. Zginął w 46 r., otruty przez Messalinę.
