W literaturze zarówno polskiej, jak i zagranicznej, bardzo często poruszany jest problem samotności. Samotność-czym ona jest? Zespołem negatywnych cech wpływających na postępowanie ludzi, takich jak: żal, smutek, nostalgia, alienacja, wewnętrzna pustka i cierpienie,marazm.
Możemy wyróżnić dwa rodzaje samotności: z wyboru i z konieczności. Ale czy nie można mówić zarówno o jednej, jak i drugiej? Czy one muszą się wykluczać? Jak pisal Ksiądz Jan Twardowski : ” Są samotności różne na ziemi…” .
Pierwszym przykładem bohatera samotnego jest postać z antycznego dramatu Sofoklesa, pt. : „Antygona”. Tytułowa bohaterka staje przed trudnym wyborem, co sprawia, że jest bohaterem tragicznym-musi wybrać między prawami boskimi, a nowym prawem ustanowionym przez jej wuja,Kreona-władcę Teb. Nie chcąc sprzeciwiać się bogom i własnemu sumieniu wybiera prawa boskie,co doprowadzą do jej ukarania a w efekcie do popełnienia przez nią samobójstwa. Dzieje się tak dlatego, że w stoczonej przez jej dwóch braci bratobójczej walce obaj giną-jeden jako bohater (Eteokles), drugi jako zdrajca (Polinejkes). Kreon wydaje rozporządzenie, które zabrania pochowania zdrajcy w taki sam sposób, jak drugiego z braci. Antygona nie zgadza sie z tym, twierdzi, że jest to niesprawiedliwe i niezgodne z jej wiarą i przekonaniami. Sprzeciwia sie woli króla, lecz nikt nie staje po jej stronie, nawet siostra Ismena. Zostaje więc sama… W swej samotnosci, będąc zamurowana w grobowcu, bojąc sie powolnej śmierci-popełnia samobójstwo.
Jest to przyklad samotności zarówno z wyboru, gdyż Antygona działa sama pod wpływem swoich własnych przekonań, swojego kodeksu etyczno-moralnego, jak i z koniecznosci nie chcąc sprzeciwiać się woli bogów, ktorych prawa uważa za wyższe i ważniejsze od tych ustalonych przez króla,postanawia pochować drugiego brata,gdyż nie chce, by po smierci objęto go złą sławą. Wypowiadając slowa: ” Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić ” wypowiada jedno z najpiękniejszych zdań w literaturze na temat stosunku człowieka do innych ludzi, o swoim uczuciu do obydwu braci.
Typem bohatera samotnego jest także Jacek Soplica, zwany Ksiedzem Robakiem,ktorego poznajemy w utworze Adama Mickiewicza, pt. : „Pan Tadeusz” . Człowiek ten jest skazany na życie w samotności z powodu cech swojego charakteru (duma, porywczość) a także złudnej nadziei, jaką dał mu Stolnik Horeszko w sprawie poślubienia swej jedynej córki, Ewy.
Soplica jest wiec bohaterem romantycznym,gdyż miota się miedzy własnymi uczuciami, urażoną dumą, niespełnioną, nieprzekochaną miłością, a działalnością polityczną, która świadczy o jego głębokim patriotymie. Nieszczęście,jakie dokonało się,gdy Stolnik podał mu czarną polewkę, coponiewczasie doprowadziło do zamordowania go przez Jacka, sprawiło, że Jacek psychicznie się załamał, ożenił się z kobietą, której nie kochał, zaczął nadużywać alkoholu, stał się człowiekiem ponurym, wyobcowanym, zamkniętym w sobie. Lecz po każdym upadku należy znaleźć w sobie wewnętrzną siłę,by się podnieść,odbić sie od dna… Tak więc Jacek wstąpił do Zakonu Bernardynów, w którym siał strach swym spojrzeniem i ponurym usposobieniem,po czym zaczął czynnie uczestniczyć w życiu politycznym swego narodu.
Metamorfoza, jaka się z nim dokonała, sprawiła, że, jako Ksiądz Robak, Soplica stał się pokornym, cichym, spokojnym człowiekiem, lecz pod mnisim habitem wciąż nosił w sobie ból, jakiego niegdyś doświadczył…
Pośmiertnie zrehabilitowany stał się przykładem człowieka samotnego z wyboru, który po ciężkim upadku moralnym i emocjonalnym potrafił powstać na nogi i zacząć działać.
Jak łatwo można wywnioskować, osamotnienia może być zjawiskiem zarówno budującym, jak i niszczącym ludzką psychikę, a tym samym życie. Jest to więc motor, siła napędowa skłaniająca do działania, chęci odkupienia swych win, do stworzenia lepszego, nowego siebie, ale także wektor prowadzący do życia z bezsilnością, wewnętrznym opustoszeniem a nawet nienawiścią.
Temat samotnosci podjął także Bolesław Prus w swej powieści pt: „Lalka”. Opisał w niej proces samozatracenia się człowieka z powodu niespełnionej miłości do kobiety i zdrady własnych ideałów, chcąc uświadomić nam, że zycie na przełomie dwóch zupełnie różnych od siebie epok nie jest mozliwe.
Stanisław Wokulski, bohater powieści, romantyk zagubiony w epoce pozytywizmu, zakochuje się bez wzajemności w zubożałej hrabiance, która jest córką arystokraty pochodzącego ze znakomitego rodu, Izabelą Łecką. Diametralnie zmieniają się jego życiowe cele. Porzuca chęć doskonalenia swej wiedzy, przestaje interesować się nauką i techniką, a za swój cel stawia zdobycie serca Izabeli.
Aby tego dokonać usiłuje zdobyć jak największy majątek, zostaje wprowadzony na salony przez ojca Izabeli, Tomasza Łęckiego, którego zaczął wspierać finansowo, rozpoczął też naukę języka angielskiego. Stał się odpowiednim kandydatem na męża,o czym świadczy liczba kobiet zabiegających o jego względy, jecz Izabela nie traktowała go w sposób równie zainteresowany. Według niej był złym kandydatem na męża z powodu swego pochodzenia i zawodu. Dla niej, zimnej, kapryśnej, wyniosłej i równie pięknej, co pustej kobiety liczył się tytuł i stan posiadanego majątku. Nie wiedząc, że jej ojciec wpadł w poważne długi, odrzucała wszystkich, którzy ubiegali się o jej rękę, gdyż uważała, że stać ją na kogoś lepszego i kokietowała wszystkich mężczyzn dając im złudną nadzieję.
Wokulskiemu dużo czasu zajęło przejrzenie Łeckiej. Wierzył w czystą,prawdziwą miłość, lecz sposób, w jaki traktowała go Łecką zupełnie odbiegał od jego wyobrażeń co do siły i wyrazu tego uczucia. Odkrył, że liczą się dla niej tylko pieniądze i dobra zabawa. W jego towarzystwie romansowała ze swym kuzynem, Kazimierzem Starskim-robiła to w języku angielskim, nie mając pojęcia o tym,że Stanisław rozumie wszystkie ich słowa i wie, że bezczelnie ze sobą flirtują.
W obliczu własnego nieszczęścia porzuca wszystko, na co tak długo pracował- przyjaciół, majątek, uznanie. Sze pieniądze rozdaje między najbliższych i najbardziej potrzebujących, przestaje uczestniczyć w życiu społecznym i publicznym. Wszystko to jest następstwem odkrycia dwulicowości ukochanej i jej stosunkiem do miłości, małżeństwa, a głównie Stanisława.
Niestety samotność Wokulskiego ma także inne podłoże-psychiczne. Bohater czuje się niezrozumiamy przez Rzeckiego, Ochockiego i innych przyjaciół, co pogłębia jego smutek i chęć odizolowania się od świata. Popada w marazm, odrętwienie, próbuje popełnić samobójstwo… Czuje się wyobcowany, gdyż społeczeństwo, w jakim żyje, nie rozumie rozległości jego horyzontów myślowych oraz śmiałości planów. Przyczyną tego jest inteligencja Wokulskiego oraz złożony charakter, na jaki składają się jego romantyzm oraz cechy racjonalistyczne: trzeźwe spojrzenie na rzeczywistość, przedsiębiorczość, uczciwość, konsekwentność w podjętych działaniach…
Historia wzgardzonej miłości, jaką przeżył i doświadczył Wokulski, jest obrazem samotnosci człowieka w obliczu tłumu ludzi, braku zrozumienia i wyobcowania z racji odmiennych koncepcji na życie. Natura Stanisława sprawiła,że nie mógł pogodzić się sam ze sobą: rozum walczył z siłą serca. Niestety rozum przegrał,co w efekcie doprowadziło do tragizmu wielu postaci: śmierci Tomasza Łęckiego, zniknięcia Stanisława, wstąpienia do klasztoru przez Izabelę…
Zaś w utworze „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego mamy do czynienia z samotnością z wyboru, w której główny bohater- Tomasz Judym- kieruje się dobrem ogółu. Poświęca swe własne szczescie,by móc pomagać innym. Za cenę jego prometeizmu uchodzi więc życie u boku ukochanej Joasi, wspólna starość, spokój ducha i ciepło domowego ogniska…
Niestety Tomasz Judym nie jest bohaterem do końca pozytywnym-swe działania kieruje pod wpływem kompleksu niższości,w jaki popadł z racji swego ubogiego pochodzenia.
Chęć ulepszania świata i środowiska, w jakim żyje sprawia, że bohater z każdą chwilą staje się coraz bardziej nieszczęśliwy, samotny, bezdomny ( nie potrafi znaleźć sobie odpowiedniego miejsca, czuje się obcy i pozbawiony przynależności do jakiekolwiek warstwy społecznej, a także miejsca, w ktorym mógłby pozostać na stałe) .
Przyczyną jego cierpienia, a tym samym osamotnienia, jest jego charakter. Niecierpliwość, nierozwaga, gwałtownytemperament nie dają pogodzić sie z jego altruizmem. Jest to postać romantyczna,gdyż działa w celu poprawienia stanu i losu robotników oraz mieszkającej w Cisach i Warszawie biedoty. Jednak nie jest konsekwentny w swych działaniach, byle porażka powoduje ucieczkę i poszukiwanie innego sposobu, by zaspokoić swe sumienie i pomóc innym…
Porywa się z motyką na słońce, gdyż łudzi się, że sam jeden zdoła naprawić wszelkie zło tego świata… Dlatego na koniec porzuca pragnienie posiadania rodziny twierdząc,że musi całkowicie poświęcić się światu: „Nie mogę mieć ani ojca, ani nauki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę się wyrzec szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał.” .
Tomasz pozostaje więc sam na sam ze swym cierpieniem, co czyni go postacią samotną i bezdomną wskutek nadania sobie moralnego nakazu niesienia pomocy innym ludziom.
Jak łatwo więc zauważyć samotność powoduje, że czlowiek niszczy sam siebie wskutek różnych czynników zewnętrznych: brak zrozumienia ze strony innych, niespełniona miłość, chęć zemsty; oraz wewnętrznych: ból po stracie ukochanej. Może też być siłą, dzięki której chcemy ulepszać świat lub siebie, zaangażować sie z działalność polityczną lub społeczną. Nie jest to jednak pozytywne uczucie, gdyż, mimo wszystko, sprawia, że popadamy w odrętwienie, marazm, błądzimy myślami szukając sposobu na poprawę swej sytuacji lub nie potrafimy poradzić sobie ze złem i niesprawiedliwością tego świata.
Twórcy literaccy różnych epok ukazują nam więc różne aspekty zycia w samotności- zarówno tej, na która jesteśmy skazani, jak i tej, na która sami sie decydujemy. Jednak oba rodzaje samotności są związane z cierpieniem, uczuciem niespełnienia i utraconą szansa na miłość… Taka izolacja nie wpływa dobrze na psychikę bohatera.
Szanuję takie postacie, gdyż kierują się wartościami moralnymi oraz własnym sercem i sumieniem, a nie chęcią zdobycia majątku i zrobienia kariery. Nie są obojętni na krzywdę innych… Ich samotność, która powstała w wyniku walki ze złem i niesprawiedliwością, sprawia, że czytelnik zastanawia sie nad własnym życiem i postępowaniem. Pojawia się tu aspekt moralizatorski tych utworów, który sprawia, że bohaterowie stają się nam bliżsi i rozumiemy ich działania…
