Gatunek: pieśń o charakterze modlitewno-hymnicznym
Typ liryki: liryka inwokacyjna
Sytuacja liryczna: Strofa 1 – ludzie w modlitwie proszą Matkę Boską o wstawiennictwo za nimi u syna; strofa 2 – ludzie modlą się do Chrystusa o zapewnienie im życia wiecznego.
Podmiot liryczny: Podmiot liryczny zbiorowy – pokorni chrześcijanie, wielbiący Maryję, zwracając się do niej, proszą Chrystua o życie wieczne; wiedzą, że Bóg może spełnić ich prośby – są żarliwi w wierze i pełni ufności; mają świadomość, że dzięki jej pośrednictwu mogą zyskać przychylność syna Bożego.
Interpretacja: Matka Boska jako pośredniczka między ludźmi a Chrystusem
Bogurodzica należy do najdawniejszych zabytków piśmiennictwa polskiego. Jest najstarszą pieśnią religijną, powstałą prawdopodobnie w pierwszej połowie XIII wieku, świadectwem staropolszczyzny (mnogość archaizmów fonetycznych, słowotwórczych, słownikowych, fleksyjnych i składniowych).
Podmiotem lirycznym w utworze są wierni, chrześcijanie (podmiot zbiorowy), adresatem zaś jest Matka Boska – pośredniczka między człowiekiem a Bogiem. Akceptujący swoje miejsce w świecie podmiot liryczny nie zwraca się bezpośrednio do stojącego najwyżej w hierarchii wszystkich bytów Pana, tylko do Maryi. Treść pieśni koncentruje się wokół wezwań i próśb osoby mówiącej. Są one uporządkowane według określonego systemu – od ogólnych do szczegółowych.
„Bogurodzicę” tworzą dwie strofy: pierwsza składa się z trzech wersów, druga z sześciu. Po każdej zwrotce w wersji uwspółcześnionej występuje refren zapisany w języku greckim – Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się). Rozpoczynające pieśń dwa wersy są apostrofą siekrowaną do Matki Boskiej, w której zbiorowy podmiot liryczny wychwala jej imię. Określenia, jakich używają wierni, wynikają z dogmatycznych właściwości Maryi – dziewictwo, szczególne umiłowanie przez Boga i wreszcie wybór na rodzicielkę Jezusa. Tak wyjątkowy obraz Matki Boskiej stworzony przez anonimowego autora to świadectwo wywyższenia jej spośród wszystkich innych świętych (hiperdulia).
Trzeci wers kończący pierwszą strofę ma inny charakter, nie jest już tak uroczysty, przypomina raczej zdanie rozkazujące, które w znacznym stopniu kontrastuje z wcześniejszą apostrofą. „Zyszczy nam, spuści nam” przybiera formę ogólnej prośby o wstawiennictwo Maryi u Pana, zaimek „my” oznacza, że modlący wyrażają wolę większości.
Druga strofa także rozpoczyna się apostrofą, ale nie ma ona tak uroczystego i rozbudowanego charakteru jak ta, która otwiera utwór. Podmiot liryczny zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela („Twego dziela Krziciela, bożycze”) wysłuchał ludzkiej modlitwy-błagania („Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze” – ten wers, jak i następny, jest dopełnieniem apostrofy). Poza rozpoczynającym drugą strofę zwrotem bezpośrednim pozostałe wypowiedzenia przybierają formę zdań rozkazujących, które wyrażają konkretne luddzkie prośby oszczęśliwe życie na ziemi („zbożny pobyt”) i wieczne w raju („rajski przebyt”).
„Bogurodzica” jest tekstem o charakterze intelektualnym, świadczą o tym: misterna konstrukcja (od ogólnego pozyskania do próśb szczegółowych), symbolika liczb (tak ważna w średniowiecznej kulturze) oraz treści niepodanych dosłownie. Liczby trzy (dogmat Trójcy Świętej) i cztery (kwadrat cnót kardynalnych) są „wpisane” w tekst. Pierwsza strofa składa się z 3 wersów, druga z 6 (2×3), a czwórkę – symbol męstwa, sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania – tworzą: Bóg, Maryja, Jan Chrzciciel i Chrystus.
„Bogurodzica” nie ogranicza się tylko do modlitewnego charakteru, wykracza poza granice gatunku, skłania do refleksji na temat ludzkiej egzystencji. Człowiek naznaczony grzechem pierworodnym, rozdwojony w sobie (dusza, ciało), wewnętrznie słaby prosi Boga o pomoc, gdyż wie, że sam nie zdoła wygrać ze złem i w konsekwencji nie osiągnie prawdziwego szczęścia – życia wiecznego.
Te wszystkie elementy czynią z „Bogurodzicy” niekwestionowane arcydzieło polskiej liryki średniowiecznej.
Środki stylistyczne: apostrofa, kompzycja paralelna, antytezy, refren, rymy zewnętrzne i wewnętrzne
Nawiązania:
– „Hymn (Bogurodzica! Dziewico!)” Juliusza Słowackiego
– „Modlitwa do Bogurodzicy” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
– „Stara pieśń na Binnarową” Mirona Białoszewskiego
