Akcja „Potopu” H. Sienkiewicza toczy się w latach 1655-1657 tj. w okresie wojen szewdzkich . „Potop” jest powieścią historyczną. Sienkiewicz starał się jak najdokładniej odtworzyć realia epoki i – jak sam określał- wejść w mentalność , wyobrażenia i język ludzi dawnych. Ostro protestował przeciw poglądom, iż powieść historyczna musi być fałszem : „.. powieść historyczna nie tylko potrzebuje być poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez histori”-pisał w artykule ” O powieści historycznej” w ” Słowie” z 1889 roku. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż Sienkiewicz bardzo sumiennie przygotowywał się do pisania powieści, starał się dokładnie poznać realia siedemnastowiecznej Polski, przede wszystkim dzięki studiowaniu opracowań źródłowych , listów kronik, herbarzy, pamiętników i prac historycznych. Zapoznał się on z ponad dwudziestoma pozycjami z tego okresu. Do powieści wplata autentyczne przemówienia Zamoyskiego do zakonników jasnogórskich, oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława itp. Sienkiewicz źródeł trzyma wiernie jak historyk i również dzięki temu „Potop” w dziejach powieści historycznej należy do najwyższych osiągnięć, jako obraz prawdy dziejów. Jeśli autor zmienia, modyfikuje wydarzenia i akty, to zawsze w określonym celu, jako artysta , kiedy jest to niezbędne do ogólnej konstrukcji dzieła. Tak oto pisze w powieści historycznej Jan Gerhard, autor wielu świetnych współczesnych powieści historycznych: ” Powieść historyczna jest często powieścią tylko, jeśli chodzi o niektóre osobiste przeżycia i myśli postaci. Autentyczne są natomiast sylwetki bohaterów, wydarzenia, komentarze”. Podobnie jest w „Potopie” . Sienkiewiczpracował nad materiałem źródłowym , zestawiając fakty i wątki, przekształcając je, nadając inne znaczenia i wprowadzając w fabułę powieściową. Epizod poświęcony oblężeniu Jasnej Góry oparł na XVII w. „Nowej Gigantomachii” przeora Augustyna Kordeckiego. Postać księcia Bogusława Radziwiłła wzorował na przypisanej mu ” Autobiografii”. Ogromne znaczenia miały także dla autora „Trylogii” „Oamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Z nich to zaczerpnął on obrazy pojedynków, bójek, awantur, rózne sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na jego języku i stylu. Sienkiewicz przedstawił w „Potopie” dwie płaszczyzny historyczne : historię , którą mogłabym określić mianem „wielkiej” , związaną z najazdem Szwedów oraz historię „obyczajowo-prywatną”, odtwarzającą fikcyjne losy postaci.
Postaci pierwszoplanowe są plastyczne i żywe, odpowiadają pisarskiemu założeniu iż mają być bliskie czytelnikowi. Historia „wielkiego planu” nabiera w powieści cech legendy,mitu. Wysuwając na czoło oblężenie klasztoru jasnogórskiego, Sienkiewicz opierał się nie tylko na źródłach. Sięgał także po zakorzeniony w tradycji stereotyp oblężenia twierdzy, którego pierwowzór odnaleźć można w „Iliadzie” Homea. Autor „Trylogii” umiejętnie łączyową legendę z losami fikcyjnego bohatera Andrzeja Kmicica. W ciekawy sposób prawda historyczna łącz się z fikcją. „Potop” to także kontynuacja wielu bohaterów historycznych jak Chmielnicki czy Czarnecki znanych z I części „Trylogii”
