ARYSTOTELES
Urodzony w Stagirze jako syn lekarza króla Macedonii, w Atenach był uczniem Platona, wychowawcą Aleksandra Macedońskiego, otworzył szk. Lykeion, wiele prac z logiki, filoz., etyki, itp.
METODOLOGIA: świat idei był dla niego fikcją. Teorię wiązał z doświadczalnie poznawaną rzeczywistością. Stosował metodę indukcji (najpierw zbierał fakty, dzielił je na znaczące i przypadkowe, a potem wyciągał wnioski) i dedukcji. Zas. „złotego środka” – wybierania pomiędzy skrajnościami przez zajmowanie umiarkowanego stanowiska.
TEORIA SPOŁECZEŃSTWA: bronił syst. niewoln. (niektórzy ludzkie skazani na niewolnictwo). Podział wolnych: znakomici, lud, stan średni. Rodzina, będąca podst. organizacją społ., ma 2 elementy (wolnych i niewolnych) i 3 rodz. związków: pana i niewolnika, męża i żony, ojca i dzieci. 4 to gospodarstwo, gdzie wszyscy pracują. Ojciec dba o rodzinę.
PAŃSTWO: powstaje w spos. naturalny, stosowanie do potrzeb czł., który jest istotą państwową – musi żyć w grupie. Państwo to najwyższa forma zorganizowania się ludzi w zbiorowość. Cele p.: zorganizowanie ludziom dobrego życia (bezp., dostatek, warunki rozw. duchowego), samowystarczalność ekonomicznja i duchowa. 3 czynniki podstawowe p.: obradujący, rządzący i sądzący.
KLASYFIKACJA POLIS: kryterium: kto rządzi? (jedn., grupa, ogół), rządy dobre i złe. Dobre – dobro wszystkich (monarchia, arystokracja, politea), złe – korzyści rządzących (tyrania, oligarchia, demokr.).
MONARCHIA: monarcha gwarantuje poszanowanie pr. I godności poddanych, sprzyja to rozsądnemu kierowaniu państwem.
TYRANIA: jest wynikiem degradaji władzy królewskiej lub jej przejęcia przez demagogów. Sprzyja pogwałceniu pr. i praw natury oraz naruszeniu interesów jedn. i wspólnoty.
ARYSTOKRACJA: rządy należą do grupy wybitnych obywat. (bogatych, dobrze urodzonych i wykształconych).
OLIGARCHIA: rządy najbogatszych; forma zdegenerowana – nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru, podstawy zamachów na wł. (wyzysk ludu, walki między oligarchami).
DEMOKRACJA: wł. Ludu; ogół dostrzega tylko swój doraźny, nawet dobry interes; decyduje lud, mający większość i wł., często z pominięciem lub naruszeniem prawa. Pole dla demagogów, zapowiedź tyranii.
POLITEA: równowaga bogatych i ludu, dominacja klasy śr.; przewaga cnót obywat.; stabilizacja rządów i ich rozsądek; dobro polis najważn., poszanowanie pr., gwarancje stabilności.
SPRAWIEDLIWOŚĆ: spr. Ogólna jest zagwarantowana w normach pr., a szczegółowa (materialna) – poczucie obywatela w zakresie słuszności podz. praw i obowiązków każdego. Spr. szcz. dzieli się na: wyrównującą i wymierzającą (proporcjonalną).
Rodz. spr.: 1) Prawość – umiejętność interpret. pr. i usuwania luk poprzez wnioskowanie zamiarów ustawodawcy, 2) spr. polit. (przyrodzona lub stanowiona) – wszyscy są podporządkowani pr. i mają strzec poszanowania go. Idea spr. może kształtować rzeczywistość polit., ponieważ jej właściwa interpret. i praktyka prowadzą do prawidł. organizacji polis. Ważne jest nauczanie poszanowania spr.
PR. NATURY: państwo winno być zrzeszeniem, umożliwiającym czł. dążenie do szczęścia, Pr. natury jest środkiem pomocniczym i uzupełniającym pr. stanowione.
PÓŹNY STOICYZM – SENEKA
Lucjusz Anneusz, ur. w hiszp. Kordobie, wykształcenie filozof. i dobre wych., Klaudiusz wygnał go na Korsykę, ułaskawienie, wychowawstwo Nerona, oskarż. o udział w spisku Pizona, samobójstwo, „Listy moralne do Lucyliusza”, itp.
Świat jest doskonałym dziełem boskim, ma swój cel i harmonię wewn. Listy mor. są podręcznikiem zasad etycznych. „Prawy” lub „doskonały rozum” – postępowanie zgodnie z wymogami natury; umiarkowanie w korzystaniu z przyjemności, konieczność i przyjemność zdobywania wiedzy. Podst. szczęścia jedn. są cnoty – poszukiwanie prawdy, życie zgodne z pr. natury i przekonanie o własnej przydatności. Ludzie powinni ze sobą współdziałać, dzielić się, świadczyć dobro i wybaczać. Seneka podjął stoicki ideał ogólnoludzkiej wspólnoty i obywatelstwa świat. Uważał, ze wszyscy są wolni i równi, dlatego chciał łagodnego traktowania niewolników. Sądy powinny kierować się dążeniem do sprawiedl. karania przestępców, prewencją i zapewnieniem społ. stabilizacji przez eliminację niebezpiecznych jedn.
MAREK AURELIUSZ
Opatrzność stworzyła harmonię natury, a czł., będący cząstką świata, winien utrzymywać harm. ze wszystkim. Zas. natury są zmiany, dlatego trzeba zmieniać społ., państwo i pr. Idea wszechświatowego obywatelstwa zawiera wymóg rozsądnego zachowania każdej jednostki. Poj. „natury rozumnej” jednoczy ludzi w poczuciu spr., równości i miłości, opartej na rozsądnym traktowaniu potrzeb i dążeń. Żeby dojść do takiej postawy, trzeba kontemplować swoją osobowość w sensie poznania naturalnego porządku i harmonii. Odrzuca niewolnictwo i zaleca ludzkie i równorzędne traktow.
Opowiada się za demokr. (rządy równych, spr.) i monarchią (umiarkow., rozsądek, godność i wolność poddanych).
Każdy ma 2 rodz. obywatelstwa: państwowe i świat.
AURELIUSZ AUGUSTYN
(354-430r.)Tagasta, do sekty manichejczyków, nauczał gramatyki i retoryki, w Mediolanie przyjął chrześcijaństwo, następca biskupa, 20-tomowy traktat historiozoficzno-teologiczny „O państwie bożym”
METODYKA: 1) postawa teocentryczna, 2) Woluntaryzm – czł świadomie kształtuje postępowanie; wolność formalna (możl. wyboru między dobrem i złem), moralna (wewn. dyspozycja czynienia dobra), 3) metodologia 2 państw (następstwo zdobycia Rzymu); p. boże i ziemskie (destruktywne); toczy się między nimi wojna, która doprowadzi do zwycięstwa dobra nad złem. Takie państwa są w każdej wspólnocie od pocz. istnienia czł.
PRACA: 3 postawy wobec życia: pasywna (niegodna chrześc.), aktywna (praca + kontemplacja), kontemplacyjna. Praca łączy z Bogiem. Powszechny obowiązek pracy. Rodz. pracy: niewolnicza (w złej intencji, degradująca) i wolna (służąca kreacji nowych wart.). A. krytykował pracę gladiatorów, aktorów i zbójników, a cenił rolnictwo, rzemiosło, budownictwo, uprawę winnic, pasterstwo, miernictwo i handel.
CNOTY KARDYNALNE: sprawiedliwość (miłość w rozstrzyganiu konfliktów), roztropność (m. w rozwiązywaniu probl. dot. niesienia pomocy), męstwo (m. przezwyciężania trudn. w dążeniu do celu), umiarkowanie (m. oddawania się celowi miłości oraz umiejętność ponoszenia wyrzeczeń).
FIL. SPRAWIEDLIWOŚCI: Spr. to poczucie oddania każdemu, co mu się należy. Musi być wsparta miłością. 1) spr. boska – bezwzględna i doskonała, 2) aksjolog. – łączy się z cnotami kardyn., wyznaczającymi cele i zasady postępowania, 3) społ. – umiejętność korzystania z woln., pokoju i pracy, dążenie do wspólnych celów, 4) prawna – warunek wspólnego porz.; państwo ustanawia zas. społ. i władczej organizacji, czyli pr.; spr. kształtuje moralny rozwój czł. i państwa.
TEORIA PAŃSTWA: Rozdz. funkcji cesarskich i kośc. i powinności obywat., które im odpowiadają. Chrześc. Szanuje nakazy pr., które nie są sprzeczne z nakazami bożymi. „Respublica” to zespół obywateli stanowiących org. polit., organizacja samej wspólnoty, posiadanie obywatelstwa państwa. Państwa – zespół ludzi uznających wspólne pr. i korzystających ze wspólnego pożytku bytowania. Gwarancjami harmonijnego funkcjonowania całości są: spr. rządzących i roztropność rządzonych.
Gł. cele państwa to porz. i pokój, opierające się na miłości jako poczuciu spr. Uprawn. państwa względem jedn. to władztwo: opieki i tyranii.
PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ: P. odnosi się do spraw mater., a k. do duchowych. Powinny być autonomiczne i nie ingerować w swoje sprawy. K. może wspomagać p., formując postawy moralne, użyteczność w życiu jedn. i zbiorowości. K. obejmuje poddanych i rządzących, dlatego sprzyja harmonizacji stos. społ. i polit. K. oddziaływuje na społ., a państwem interesuje się pośrednio. P. powinno pomagać k. w zwalczaniu herezji.
POKÓJ I TEORIA PR.: W polit. wewn. p. ma 3 cele: porz., jedność i pokój. Pokój wewn. promieniuje na zewnątrz, a jego częścią jest osobowość czł., dlatego musi on ustanowić pokój we własnym sumieniu. Wojny dzielą się na sprawiedl. (obronne) – dla nich trzeba utrzymywać armię – i niespr.
TEORIA PR.: p. musi posiadać instrumenty, umożliwiajace realizację zadań (gł. pr.pisane). Hierarchia źr. pr.: 1) boskie (ponadczasowe, doskonałe, ogólnoświat.), 2) natury (niezbędne dla życia i rozumnego rozwoju), 3) doczesne (obowiązuje w określonym miejscu i czsie, gwarantuje przymus państw., opiera się na zewn. ocenach postępowania czł.).
Stosować pr. doczesne, a w razie sprzeczności – boskie.
RODZINA I SPOŁ.: A. był zwolennikiem wspólnoty dóbr. Właśność pryw. rozbudza indyw. pragnienia bogactwa, co prowadzi do złych czynów. Ideałem jest wyrzeczenie się własn., wspólne wytwarzanie i spożywanie dóbr. Własność wynika z pr. doczesnego. Powszechność pracy, zrównianie pracy umysłowej i fiz. Praca dowodzi godności i przydatności czł. Bogaci powinni pracować więcej. Niewolnictwo zaprzecza godności, równ. I powszechn. Pracy. Natura uczyniła ludzi wolnymi i równymi, a grzech i egozim poniżyły czł. Należy wyzwalać niewolników.
ŚW. TOMASZ Z AKWINU
(1225-74), arystokrata, doradca papieży, przyjaciel króla Francji, studiował w klasztorze Monte Cassino, został dominikaniem, studiował Arystotelesa, „Summa teolog.” – Arystoteles + myśl chrześc., „Suma przeciw poganom”, „O wł. Monarchów”. Itp.
METODOL.: Wszechświat jest piramidą, której podst. jest materia złożona z 4 żywiołów: wody, ziemi, powietrza i ognia. Nad nią jest świat roślin i zwierząt, a wyżej – czł., łączacy świat mater. I duchowy. Na końcu jest Bóg. Dusza i ciało to jedność. Materia, choć równie doniosła jak duch, jest bierna i kształtowana przez ideę. Byt składa się z istoty i istnienia. Istotą świata jest Bóg, dlatego jego istnienia jest konieczne. 5 dowodów na istnienie Boga, związanych z: ruchem, niesamodzielnością świata, jego przypadkowością, stopniami doskonałości, celowością przyrody.
Akt „wiedzy” jest niezpuełnym dziełem rozumu, a „wiary” funkcjonuje w płaszczyźnie emocji i psych. Wiedza nie może krepować wiary. Są czasem sprzeczne, ale kiedyś zbliżą się do siebie.
NAUKI SPOŁ.: Społecznośc to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego i celowego działania. Życie społ. jest tworzone przez aktywną postawę jednostek. Proces uspołecznienia ma 2 cechy: celowość (rozumną woln.) i porz. (organizację). Celem wewn. społ. jest dobro jedn., a zewn. – dobro ludzkości.
Społeczność wywodzi się od jedn. i jej zw., dlatego porz. społ. jest następujący: rodzina-wieś-miasto-społeczność państw. Zas. hierarchii widać też w podporządkowaniu się jedn. obowiązkom społ. Dobro jedn. i zbiorowości tworzą jedność. Społeczność ludzka składa się z mniejszych społeczn., które są sobie podporzadkowane. Ład ma zapewnić władza.
3 grupy społ.: 1) optymaci (świeccy i duchowni feudałowie, nie pracują), 2) ludzie honoru (mniejsze fortuny, własne zakł.), 3) biedni (bez majątku, pracują u 1 i 2).
PRACA: jest naturalną potrzebą czł., prowadzi do życia godnego i szczęśliwego, jest wart. boską i zbliża do Boga. Obowiązek każdego. Warunkiem rozumnej organizacji pracy jest jej podział. Powinni kierować nią ludzie mądrzy i wytrwali. Gł. organizatorem pracy jest państwo, mające zagwarantować powszechność i obow. Pracy na zas. spokoju i spr. wynagr. Spr. zapłata jest możliwa na zas. um. o świadcz. pracy, którą mogą zawrzeć tylko ludzie wolni i równi. Płaca ma zagwarantować pracown. możl. utrzymania siebie, rodziny i poczynienia bez dodatkowego wysiłku rozsądnych oszczędności.
TEORIA PAŃSTWA: Zas. i idea wł. Pochodzi od Boga. Wł. t zrozumienie podporządkowania jednych ludzi drugim. Rządzący muszą rzadzić mądrze i z umiarkowaniem. Ustrój ustanawiają ludzie i oni odwołują się do instytucji, gwarantujących ład i spr. U podstaw organizacji państwa leżą 3 idee: porz., pokoju i spr.
T. był zwolennikiem monarchii, którą przeciwstawiał tyranii. Monarcha ma mądrze kierować losami społ., do czego służą mu odpow. Uprawn. Poddani mogą mu wypowiedzieć posłuszeństwo w uzasadnionych przypadkach. Obowiązuje rozdział kośc. od państwa, ale kośc. ma nad nim moralną przewagę.
TEORIA PR.: Hierarchia praw: pr. boskie, natury (odbicie pr. bożego w umyśle), państwowe i kanoniczne (na podst. praw nat.)
Dynamiczna interpret. pr. wynika ze zmienności odczytywania „praw boskich” poprzez formułowanie praw pisanych. Nad każdą zmianą pr. pis. należy się dobrze zastanowić.
„Pr, boskie” jest względem czł. transcedentne, a pr. nautry immanentne. Drogę do jego poznania i egzekwowania ma wskazać kośc., który może żądać, aby pr. stanowione było zgodne z pr. natury. Poprzez pr. natury, czyli przez swój rozum, czł. poznaje pr. wieczne. Czł. może odczytać zarys pr. natur., dzięki 3 skłonnościom: dążeniu do podtrzymywania życia swego i najbliższych, do przedłużania gatunku, do współdział. ze społ. poprzez konieczność doskonalenia się. Czł. jest istotą społ. i polit.
T. wyróżnił także ius gentium (część praw poszcz. narodów, która jest wspólna wszystkim) i ius civile (konkretne normy dla podwładnych, pr. o charakt. ogólnym, jego źr. Jest pr. pisane i zwycz., wpływa na tworzenie pozytywnych cech czł.).
SPRAW.: Pr. ma zapewnić spr. porz. społeczno-polit. Spr. i pr. to jedność. Ius – pr. poszcz. ludzi, a lex – normatywny wyraz spr.
3 rodz. spr.: zmienna (określa stos. między jedn.), rozdzielcza (zawiera zespół praw i obow. Społeczności w jej współdziałaniu z jedn.), prawna (pr. jedn. wobec zbiorowości).
RENESANS
NICCOLO MACHIAVELLI
(1469-1527), ur. we Florencji, sekretarz tzw. Drugiej Kancelarii, zajmował się polit. stosowaną, odbył wiele misji dyplomat, oskarżony o udział w spisku, po uniewinnieniu osiadł w San Casciano, „Książę”, „Historie florenckie”, „Sztuka wojenna”.
METOD.: Cały wszechświat jest w stanie ciągłego ruchu i przemian. Podst. celem czł. jest zachowanie życia i powiększanie majątku. Siłą, która pcha jedn. do dział. jest jej interes. Hist. to dzieje współzawodnictwa bogatych i potężnych z biednymi. M. wolał jedn. biedne i twórcze. Zarówno jedn., jak i naród, musi być dzialna, żeby osiągnąć sukces.
LOS JEDN.: Virtu – całokształt cech osobowości czł., rodz. dzielności w pokonywaniu trudn. i umiejętność wykorzystywania czyn., sprzyjających interesom, intelignecja w przewidywaniu skutków własnych działań. Fortuna – zbieg hist. wypadków. Działa ona z reguły na niekrozyść jedn., która musie się do niej dostosować poprzez virtu. Tylko taka walka uchroni jedn. przed upadkiem.
Na polit. można spojrzeć z 2 punktów widzenia: estet. i prakt. Dobra i skuteczna polit. jest nastawiona na osiągnięcie celów, nie związanych z moralnością. Dla M. celem takim było zjednocz. Włoch, a mityczny książę miał go osiągnąć, nie patrząc na moralność. Patriotyzm to aktywność, mająca pomóc w osiągnięciu szczęścia całego narodu.
TEORIA PAŃSTWA: Formy polit. przejął M. od Arystotelesa. Ideałem była republika, w której rządził lud, co gwarantowało wolność, równ., możl. bogacenia się. Podst. rządów republikańskich jest prawo. W praktyce rządy te nie były stabilne.
Problem stanowiło podźwignięcie się państwa z upadku. Republika się do tego nie nadawał. Musi dokonać tego jedn., wyposżona w potężna virtu. Jej rządy powinny mieć charakter autorytarny. Nowy książę ma niezłomną virtu i nie boi się dyktatorskich rządów. Cel jest najwyższym dobrem hist., a śr. są mu podporządkowane. Książę sam je dobiera, mając poparcie ludu.
SZTUKA RZĄDZENIA: Ludzie są obłudni, zawistni, pruderyjni i niespraw. W ocenach, dlatego władca musi dbać o to, by nienaganność jego postawy moralnej nie wzbudzała podejrzeń poddanych. Sięgając po przemoc i brutalną siłę, winien je koncentrować w jednym momencie i nie przedłużać ich stosowania, gdyż wtedy poddani odczuwają je jako bardziej dotkliwe niż są w rzeczywistości. W rozdzielaniu przyjemności trzeba być umiarkowanym. Rozrzutność ściąga na władće nienawiść i pogardę poddanych, którzy powinni go szanować i kochać, a przynajmniej się go bać. Siły trzeba używać w ostateczności, obarczając winą wyższych funkcjonariuszy. Jeśli lud tego chce, można ich skazać na śmierć. Trzeba być lisem (przebiegłość) i lwem (postrach).
Przy wskazywaniu wrogów trzeba kierować się dobrem powszechnym, żeby lud stanął po stronie władcy
Równ. Jest warunkiem rozwoju jedn. i zbior.
RENESANS–A. FRYCZ-MODRZEWSKI
(1503-72), studia w Akademii Krakowskiej, praca u Jana Łaskiego i u biskupa Latalskiego, studia na U. W Wittenberdze, pobyt w Niemczech i w Szwajcarii, „O poprawie Rzeczypospolitej”, wójtostwo w Wolborzu, którego pozbawił go papież.
Państwo – wart. najwyższa – spaja inne formy społ.: rodzinę, stany czy zawody; jest dobrem całego społ. Wyróżniał monarchię, oligarchię i politeę, opowiadając się za tą ostatnią, godzącą rządy królewskie, rz. najlepszych i ludowe.
Progr. Naprawy państwa trzeba zacząć od naprawy obyczajów, przebudowy osobowości gł. stanu szlacheckiego i uformowania nowych stos. społ. Progr. reform obyczajowości: idea powszechnego i równ. obywatelstwa, ocena cnót obywat. wsparta na pożytkach z działalności jedn., postawienie na godnym miejscu pracy rolnika i kupca. Dodatkowo trzeba powołać urząd do ochr. czystości obycz.
Należy porzucić stanową org. państwa. Rozwój stos. społ. powinien być oparty na woln. – opanowanie namiętności i kierowanie się rozumem w poszanowaniu dyscypliny i pr. Jedn. winna być oceniania z punktu widzenia użyteczności dla społ. Podst. cnoty obywatela to: umiarkow., spr., hojność i męstwo. Wszyscy musza pracować. Krytyka pańszczyzny.
Opowiadał się za silną wł. Królewską i ograniczeniem kompetencji parlamentu. Nowe pra. Dla RP – oparte na równ. i woln. obywat. i jednolite. Pr. to miały przygotować komisje, złożone z mądrych i doświadczonych ludzi. Jednolitość oznacza też jednakowe stos. pr. wobec wszystkich obywateli i zrówn. praw państw. i kośc.
Pr. ma się odwoływać do rzymskich zasad kodyfikacji i interpretacji. Pr. i praktyka powinny walczyć z nietolerancją, fanatyzmem relig. i obyczajowym.
3 grupy argumentów, wspierających postulaty równ. pracy: pr. boskie (nakaz poszanowania wszystkich członków społ.), konstrukcje prawno-ustrojowe i prawno-naturalist. wskazujące na niezbywalność i ponadczasowość niektórych praw czł., rozważania pr.-polit. zmierzające do obalenia argumentów uzasadniających nierówność między ludźmi.
RENESANS – JEAN BODIN
(1530-96), Francja – Anjou, studia prawn. w Tuluzie i wykładał, praktyka adwokacka w Paryżu, delegat stanu trzeciego do Stanów Gen., „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”
METOD.: Wiedza prawn. i polit. winny służyć praktyce państ. Poszukiwał zależn. między np. warunkami geogr. A konfiguracją instytucji polit.-pr. Wykorzystywał w argumentacji inf. z różnych dziedzin życia.
TEORIA PAŃSTWA: opiera się na założ. konieczności istnienia naturalnych związków – rodzin. Państwo – jak ojciec – gwarantuje spr. i spokój, dlatego stabilność moralna życia rodzinnego = porz. w państwie. Państwo zabezpiecza pomnażanie dóbr mater. i sprzyja postawom kontemplacyjnym, które wymagają podporządkowania zmysłów rozumowi, co prowadzi do rozwinięcia umiejętności poznawczych – dzięki roztropności czł. właściwie ocenia stos. międzyludzkie, dzięki wiedzy poznaje przyrodę, a poprzez religie – boską mądrość. Tak osiąga pełną madrość, czyli cnotę najwyższą.
Państwo to spr. rząd nad wieloma rodzinami ze wszystkim, co dla nich wspołne, z suwerennością na czele. Spr. urzeczywistnia rząd – wykonawca pr. boskiego i naturalnego. Interesy rodziny winny odpowiadać interesom państwa. Wspólnota ta jest chroniona przez państwo. W. Suwerenna czuwa nad jednością obywateli.
Suwerenność jest składnikiem istoty państwa i pr. Wł. suwer. Ma cechy: ciągłość, niepodzielność, niepozbywalność, nieograniczoność, bezwarunkowość, niezależność. Jest ona samodzielna i nieograniczona w czasie. Suweren jest niezależny zarówno od innych państw, jak i od swoich poddanych. Jeśli suwerenem jest jedn., formą polit. jest monarchia; jeśli grupa – arystokracja; jeśli wszyscy – demokr. Opowiada się za monarchią – król jest symbolem jedn. hist., narodowej i polit. Wg B. suweren może brać pod uwagę pr. boskie i natur. Wł. prawodawcza jest gł. składnikiem suwerenności, reszta to jej pochodne, bo ona ustala pr. i obow.
TEORIA PR.: pr. to rozkaz adresowany przez monarchę do poddanych. On może dowolnie kształtować pr. Ograniczeniem są pr. boskie i naturalne oraz umowy. W razie sprzeczności pr. z pr. boskim lub nat. poddani mają pr. do oporu biernego, a w skrajnych przypadkach naruszenia tych praw przez monarchę do tyranobójstwo. Suweren jest odpowiedzialny za swe czyny przed Bogiem. Monarchę wiążą też fundamentalne pr. państwa, np. pr. dziedziczenia i własn. Obywatele muszą się podporządkować woli suwerena i przestrzegać pr. Przywileje ich mają charakter przejściowy i zmienny.
KOŚCIÓŁ: Papież nie może być zwierzchnikiem suwerennych monarchów. Kośc. ma dbać o postawę moralną obywateli. Duchowieństwo jest jednym ze stanów. Państwo nie powinno się wdawać w sprawy relig. Kośc. podlega państwu. Dopuszczalna jest tolerancja relig.
DOKTRYNY XVII WIEKU –HUGON GROCJUSZ
(1583-1645) Holender, wplątany w spory polit., więzienie i ucieczka, „O wolności mórz”, „O prawie wojny i pokoju”
Pr. natury ma wskazać drogi rozwoju jedn. i zbior. Nawet Bóg nie może go zmienić, a jeżeli go nie ma nie ingeruje w ludzkie sprawy, tym ważniejsza jest jego autonomiczność. Źr. pr. natury należy poszukiwać w psoł. Naturze czł., w powszechnych zas. akceptowanych przez ludzi oraz opiniach wybitnych autorytetów.
4 podst. pr. natury: obowiązek poszanowania cudzej własn., wynagrodzania szkód, dotrzymywania umów, ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.
W istocie leżały one w interesie niderlandzkiej burżuazji, gwarantując swobodny handel. G. Postulował przyjęcie woln. mórz. Sklasyfikował wojny na spraw. i niespr. Te pierwsze uzasadnione były zagrożeniem praw natury. Wojna jest śr. ostatecznym i należy ją prowadzic w spos. humanitarny, hamując zdziczenie i nieszczęścia, które są z nią związane. G. Odrzucał równouprawnienia narodów, popierając niewoln. Nie ma idealnego ustroju. Decyduje o nim lud, który nie może się zrzec suwerenności na rzecz jedn. Z władcą łączy go um., dlatego nie może władcy obalić, bo dojdzie do anarchii i naruszenia pr. trwałości umów. Rządy absolutystyczne przypominają władanie rzeczami. Monarcha też nie może łamać umów. Jeśli to uczyni, lud może mu wypowiedzieć posłuszeństwo. Um. nie mogą być sprzeczne z pr. natury.
TEORIA PR.: Pr. podm. dają uprawnienia konkretnym jedn. Obejmują one: uprawn., czyli wł. w stos. do siebie (wolność), wł. w stos. do innych, wł. nad rzeczami.
XVIIW. – THOMAS HOBBES
(1588-1679), dobre wykształcenie, oxford, wychowywał arystokratów, podróżował, rozprawa „Elementy prawa”, na emigracji – traktat „O obywatelu”, wychowanie księcai Walii (Karol II), „Lewiatan”
METOD.: chciał sprecyzować idee społ.-polit. na wzór pojęć matem.-geometr. Zadaniem filozofa jest opracowanie zasad poprawnego rozumowania, opartego na analizie i syntezie. Analiza, której odwrotnością jest synteza, to rozkładanie przyczyn i skutków na pierwiastki elementarne. Mechanika i determinizm zmierzają do poszukiwania prawd stałych i racjonalnie poznawalnych. System teoret. opiera się na: filoz. Przyrody (ciała naturalne), f. czł. (usposobienie i obyczaje), f. państwa (obowiązki obywat.). Nauka ma utrzymywać wiedzę prakt. i pewną, służącą rozwiązywaniu probl.
STAN NATURY: Poznawanie psychiki czł. to analiza wrażeń zmysłowych jako obrazów wywołanych ruchem przedm. Mimo że natura uczyniła ludzi równymi, to w siłach, kierujących postepowaniem czł. tkwią sprzeczności: nienasyconego pragnienia bogactw, zaszczytów i wł., co prowadzi do sporów i walk; nieustannego strachu przed gwałtowną śmiercią. Ludzie skazani są na walkę i wzajemne niszczenie się. Stan natury jest idealną anarchią i ma 3 cechy: absolutna wolność, brak ograniczeń, brak reguł postępowania. Czł. nie jest istotą uspołecznioną. W zorganizowanej zbior. czł. trzyma tylko respekt i rozsądek, które nie są pr. natury. Dzikie bytowanie staje się dla czł. w pewnym momencie bezsensem.
UM. SPOŁ.: jest wynikiem rozsądnej decyzji na rzecz życia w pokoju i jedności. Ludzie zawierają um. „każdy z każdym”, powierzając pełnię wł. suwerenowi. Poddani zrzekają się praw do naturalnej woln., przekazując je suwerenowi, którego władza jest niepodzielna i niezbywalna. Tak powstaje państwo – Lewiatan, czyli śmiertelny bóg.Um. społ. to wyjście ze stanu anarchii na rzecz życia uporządkowanego i bezpiecznego.
TEORIA PR.: suweren ustala reguły powszechne, które stają się pr. państw. Funkcjonowanie państwa prowadzi do inkorporacji zasad rozsądku w normy pr. – można je nazwać pr. natury. Z tego pr. wynikają zas. funkcjonowania społ.: zachowanie spokoju, dotrzymywanie umów, rezygnacja z pr. do wszystkich rzeczy, przestrzeganie zasad współżycia. W stanie natury był to tylko głos rozsądku, a po skodyfikowaniu stały się pr. bezwzględnymi. Źr. pr. jest wola suwerena. Do Lewiatana należy wł. absolutna. Obejmuje wszystkie dziedziny życia społ. Podlega mu nawet kośc. Nie ma pr. oporu. Jeśli siła suwerena zostanie osłabiona, nastąpi anarchia, prowadząca do upadku państwa. Wł. Lew. jest oparta na um. społ., a więc ma uzasadnienie w rozsadnym zachowaniu jedn., które chcą się podporządkować wł. państw.
JOHN LOCK – LIBERALIZM
(1632-1704), nauka w Westminster School, studia w Oxfordzie, był jednym z organizatorów i przywódców partii wigów, był lekarzem, sekretarzem i doradcą lorda Ashleya-kanclerza, piastował kilka poważnych stanowisk, zbiegł do Holandii, „Dwa traktaty o rządzie”, „Listy o tolerancji”
STAN NATURY: Rozsądek podpowiada czł. zas. postępowania, zgodne z pr. natury. Wszyscy są sobie równi, bo Bóg dał wszystkim takie same pr. naturalne. Pr. natury są własn. jedn. Pr. własn. jest niepodważalnym i nienaruszalnym kanonem org. życia czł. Pochodzi od Boga. Gwarantuje swobodne dysponowanie majątkiem – wolność działania w sferze ekon. I bariera określająca działania innych osób. Pr. własn. ma uzasadnienie w pracy, dzięki której czł. może sobie przywłaszczać wytworzone przez siebie prod. – na nie rozciąga się jej osobowość. Owoce pracy muszą jednak przynosic pożytek i nie ulegać zniszczeniu. Ten, którego nadwyżka dóbr psuje się, bo on nie potrafi jej zużyć, jest marnotrawcą. Jeśli umie ją sprzedać, przynosi innym pożytki.
UM. SPOŁ.: czł. przystępuje do um., jeżeli chroni ona pr., które dała mu natura. Państwo jest więc rezultatem rozsądnego zachowania się czł. Powstanie państwa wymaga wyrazenia zgody przez każdego obywatela, jest więc aktem spełnienia woli poszczególnych jedn. z osobna. Zgoda większości decyduje o powstaniu instytucji społ. 2 rodz. umów społ.: 1) o powstaniu społ., 2) o powstaniu państwa (rządu). Nawet jeśli następuje rozpad rzadu, społ. nadal istnieje. Rząd otrzymuje pełnomocnictwa na zas. powiernictwa. Rzad jest stabilny, gdy trzyma się postanowień um. społ. Państwo represjonuje ludzi, naruszających pr., stanowiąc w tym celu ustawy i powołując np. sądy. Z góry ustalone są granice i cel interwencjonistycznej dział. państwa. Sens przystąpienia jedn. do państwa i społ to wzmocnienie gwarancji poszanowania jej praw natur.
PODZIAŁ WŁADZ: to gwarancja woln. jedn. i społ. 3 dziedziny sprawowania wł.: ustawodawstwo, wykonywania praw i stos. międzynar. Odpowiadają temu kier. wł.: legislatywa, egzekutywa i wł. federalna. Wł. wyk. może się łączyć z federacyjną, ale nie z ustawod. Przewagę ma wł. ustawod. Parlament jest podporzadkowany prawom natury i pr. pozytywnemu. Na straży nienaruszalności praw stoją sądy.
IDEA TOLERANCJI: postulat oddzielenia kośc. od państwa. Niezależność wszystkich wyznań. Zas. tolerancji należy uchylić: względem ludzi niewierzacych (brak trwałego syst. wart.), wyznań nakazujących posłuszeństwo obcej wł., grup mogących po dojściu do wł. znieść tolerancję.
MONTESKIUSZ
(1689-1755), nauka, funkcja radcy, prezesura parlamentu w Bordeaux, sprzedaż urzędu, podróż po Europie, „Listy perskie”, „Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian”, „O duchu praw”.
METOD.: Konieczność uwzględnienia wielu czynników, tworzących ustrój polit. i gosp. każdego państwa – nawet środowisko geogr., a w tym klimat, wpływa na naród. Nie można dowolnie reorganizować ustr. Państwa. M. stosował met. indukcji.
Aktywność prawodawcy może osłabiać lub neutralizować negatywne działanie klimatu. Pr. natury przybiera różny sens i zakres w świadomości ludów.
DUCH PRAW: to zrozumienie współzależności między prawem a środowiskiem geogr., religią, obycz., itp. Zrozumienie ducha praw ma być wskazówką w stanowieniu pr.., mające chronić woln. polit. obywat., czyli pr. czynienia tego, czego ustawy nie zabraniają.
Poszanowanie pr. jest gwarancją woln. i bezp. jedn. Prawodawca musi brać pod uwagę warunki geogr. i hist. Polit. pr. jest programem ustawodawcy zmierzającego do zmiany stos. społ.; powinna być umiarkowana. Pr. winno się odwoływać do syst. norm pozapr. Poszanowanie pr. i zaufania obywat. mają być zagwarantowane odpowiednią polit. sankcji. To wszystko ma prowadzić do zachowania złotego śr. wł. umiarkowanej. Jedn. nie mogą być równe, bo to działa destrukcyjnie na aktywniejsze.
SYSTEMATYZACJA USTROJÓW: Kryteria: natruy rządu (struktury organizacyjnej państwa), zas. rządu (tryb jego działania). Rządy: 1) republikański: wł. narodu (demokr.) lub jego części (arystokr.); zas. demokr. to cnota, skromność i równość; ustrój nierealny, arystokr. może istnieć tylko w małych państwach; jej cechą jest umiarkowanie; 2) moanrchiczny: rządy jedn., zgodne z pr. i honorem; poszanowanie woln., praw stanowych szlachty, duchowieństwa i miast; parlament pośredniczy między panującym a poddanymi – najlepszy ustrój, 3) despotyczny: rzady jedn.; samowola władcy, strach i podejrzliwość poddanych i przemoc.
PODZ. WŁADZ: Ustawod. (dwuizbowy parl.), wykonawcza (monarcha), i sądowa. Wł. mają się wzajemnie równoważyć. Hamulec wewn. wł. ustawod. to dwuizbowość parl. Izbę niższa wybierają wszyscy, a wyższa jest dziedziczna i składa się z bogaczy i szalchetnie urodzonych. Monarcha zwołuje i odwołuje posiedzenia parl., może nie zatwierdzić ustawy, godzącej w jego wł. Król nie ma inicjatywy ustawod., tylko pr. weta. Odpowiedzialność parl. ministrów. Sądy hamuje wł. ustawod. i rotacja ich urzędów. Wł. wyk. zajmuje się egzekucją wyroków. Nie wolno łączyć urzędów.
JJ ROSSEAU
(1712-1778), samouk, syn zegarmistrza, „Rozprawa o sztukach i naukach”, „Rozpr. o pochodzeniu nierówności między ludźmi”, „umowa społ.”, „Emil”, „Ekonomika polit., „Uwagi o rządzie Polski”
STAN NATURY: W stanie natury czł. zdobywał tyle pożywienia, ile potrzebował. Był to czas pokoju i szczęścia. Ludzie nie mieli depresji i załamań. Czł. cieszył się naturalną woln. i równ. – są one ponadpaństw. i ponadczasowymi natur. pr. czł. Czł. zaczął łączyć się w grupy, żeby przeciwstawić się klęskom żywiołowym. Rodzina był I stadium życia społ.
POWSTANIE PAŃSTWA: Jego przycz. był rozwój wytwórczości. Czł. zorientował się, że lepiej jest posiadać dużą ilość dóbr, zaczął je pomnażać – tak powstało pr. własn., będące przycz. nierówn. Zaczęła się walka o powiększenie majątku. Ludzie podzielili się na bogatych i biednych. W obliczu postępującego chaosu ludzie oddali wł. w ręce pewnej grupy ludzi. Nadal postępowała degeneracja.
UM. SPOŁ.: uzasadniała powstanie państwa, jedn. dobrowolnie zgodziły się przekształcić swą woln. w wolność społ.; jej celem było zachowanie i rozwinięcie natur. praw czł., czyli woln. i równ. Raz zawarta um. nie musi być odnawiana. Um. utrwala między autonomicznymi jedn. więź, wymagającą ciągłego potwierdzania poprzez to sensu kontraktu. Jedn. uczestniczy w stanowieniu pr. i decydowaniu o wszystkich sprawach wspólnoty.
WOLA POWSZECHNA: to zas. org. ciała polit. w sensie dojrzałości obywatela do stawiania interesu zbior. ponad swoim. Dążenia te powinny być jednak połączone. Wtedy stos. pr. przez jedn. byłoby słuchaniem przez nią swej własnej woli, czyli zachowaniem woln. Akt asocjacji (jedności spajającej wszystkich, nawet w sf. emocji). Jedn. zmierza do własnego szczęścia poprzez dążenie do szczęścia ogółu. Syntezę stanowi wola powszechna. Jest to możliwe w przypadku całkowitej woln. jedn. i suwerenności ludu.
SUWERENNOŚĆ LUDU: opiera się na suwerenności jedn. Lud – suweren tworzy pr., gwarantujące woln., czyli suwer. On tylko może się im podporządkować. Sprawuje on wł. nad rządem. Ustanowienie rządu to ustawa, rząd jest wykonawcą usta. Suwer. Ludu jest niepozbywalna i niepodzielna. Każdy obywatel jest częścią ustawodawcy.
WYCHOW. OBYWATELSKIE: odpowiada wymogom życia w zbior. Wiedza ma być wykorzystywana w pełni w funkcjonowaniu wspólnoty, opartej na woli powszechnej. Edukacja ma zmierzać do poznawania hist., zwycz. I tradycji narodu, by móc kontynuować jej najlepsze cechy. Trzeba wychować obywatela-patriotę.
OŚWIECENIE W POLSCE
W RP panowała anarchia. Wzrastała ł. Magnatów – królewiąt. Polską doktr. polit. cechowało umiarkowanie i orientacja określająca konieczność reorganizacji ustr. przy zachowaniu szlachty jako stanu dominującego.
STANISŁAW LESZCZYŃSKI
(1677-1766), dwukrotnie wybrany królem Polski, autor „Głosu wolnego wolność ubezpieczającego”. Rzeczpospolita szlachecka nie gwarantuje woln. polskiej, lecz opiera się na bezprawiu. Społ będzie wolne, gdy prawo będzie mądre i spraw. Dobro jedn. musi być podporządkowane dobru ogółu, co zapewni poszanowanie pr. Głowa państwa – monarcha – król kierujący organami państwa. Rząd ponosi odpowiedzialność przed sejmem. Żaden urząd nie jest jednoosobowy i dożywotni. Sejm ma wł. najwyższa. Liberum veto nie zrywa obrad. Armia silna, stutysięczna, unowocześniona, podporządkowana państwu. Nowy ustrój ma prowadzić do rozumnego i efektywnego korzystania z przywilejów szlach. Wieś – podst. żywiciel kraju – była zacofana, co przejawiało się w ucisku włościan. Pańszczyznę ma zastąpić renta. Prawna ochr. chłopa – możl. odwołania się od sądów dominalnych do grodzkich i trybunałów. L. Utrwalał też wzorce myśli burżuazyjnej.
HUGO KOŁŁĄTAJ
(1750-1812), członek Kom. Edukacji Narod., rektor i reformator Akademii Krakowskiej, założyciel Kuźnicy, współredaktor konstyt. 3 maja, autor prac: „Do St. Małachowskiego (…) Anonima listów kilka”, „Stan oświec. w Polsce”.
Przemiany w rolnictwie powinny zapewnić kompromis społ., tzn. pr. powinno chronić woln. rolnika i własność gruntową dziedzica. 3 gr. społ. polskiego: posesjonaci (szlachta obszarnicza i zamożne mieszczaństwo), nauczyciele, wojskowi i duchowni/ ludność. Gr. trzecia nie jest stanem, nie uczestniczy w rządzeniu, jest wolna. Ustrój – dziedziczna monarchia konstytucyjna z umiarkowaną wł. panującego. Sejm jest zwierzhnikiem i zapewnia równowagę władz. Parl. ma być wolny od szlachty-gołoty, co unicestwi wpływy oligarchów. Ma panować równ. wobec pr. z jednolitym pojmowaniem woln. Powinno się ustanowić „pr. kardynalne” (rodz. konstyt.).
ST. KONARSKI
(1700-73), autor „O skutecznym rad sposobie’. Chciał likwidacji przewagi magnaterii i eliminacji z sejmu jej klienteli., czyli szlachty-nieposesjonatów. Najw. wł. wyk. – rada rezydentów z królem na czele i deputowani wybierani przez izbę poselską. Zniesienie liberum vet. Uchw. Podejmowanie większością głosów przez sejm. Senat może tylko odrzucać uchw. Ważna jest edukacja polit. i patriot (Collegium Nobilium).
ST. STASZIC
(1755-1826), przedstawiciel obozu reform w okr. Sejmu Czteroletniego, prezes Tow. Przyjaciół Nauk i założ. Hrunbieszoskiego Tow Roln., autor „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestróg dla Polski”, „Rodu ludzkiego”.
Państwo powstaje w wyniku um. społ., zawartej w wyniku zrzeszenia wolnych rodzin. Ludzie posiadają równe wrodzone pr., ale używają ich w spos. nierówny. Państwo miało gwarantować ochr. wszystkich, ale „wyłącznictwo”, czyli uprawn. silniejszych zniszczyłu ten cel. Popierał ideę równ. i chciał zrównania praw towarzystwa i narodu. Wprowadził ideał „farmiera”, czyli chłopa-właściciela drobnego gospodarstwa. Utopijna społeczność ma być oparta na zrzeszeniu drobnych właścicieli ziemskich, co ma wykluczyć ucisk i poniżenie. Opowiada się za kompromisem szlachecko-mieszczańskim, Rzeczpospolita rządna ma być oparta na więziach państwowo-organizacyjnych połączonych ze wspólnotą gospodarowania. Dzieje ludzkości to hist. walk o własn., a postęp to łamanie przywilejów. Masy ludowe mają duże znaczenie w hist. Stadia rozwoju społ. są uzależnione od form własn. i walki uciskanych z uciskającymi. Feudalizm jest ukł. własn. ziemi, gdzie przewagę ma towarzystwo samodzierżawcze.
FR. S. JEZIERSKI
(1740-91), autor „Niektórych wyrazów porządkiem abecadła zebranych i stosownymi do rzeczy uwagami objaśnionych”. Poj. narodu identyfikuje się z ludem. Oskarżał magnaterię i szlachtę o doprowadzenie RP do upadku.
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL
(1770-1831), uniwers. w Tybidze, „Fenomenologia ducha”, „Nauka logiki”, „Zas. filozofii pr.”.
„Idea absolutu” jest podst. dialektycznego rozwoju przyr., jest źr. dynamiki przemian, a świat materialny jest wynikiem jej rozwoju. Idea absolutna zmienia się w nicość. Byt jako istnienie i nicość przenikają się i przechodzą z jednego bieguna na drugi w procesie „stawania się” – triada: teza, antyteza i synteza. „Stawanie się i zanikanie” są elementami rozwoju przyr. Przemiany ilośc.-jakośc. Wyznaczają dynamikę otaczajacego świata. Jakość – swoistość każedego bytu względem innych. Jakość bytu pozwala na spojrzenie ilośc., wskazując rozmiar danego zjawiska. Ilość przechodzi w jakość, a ta z kolei w nową jakość.
BADANIA HIST.: Dotychczasowa nauka hist. miała charakter opisowy. 3 stanowiska w poszukiwaniach hist.: dziejopisarstwo pierwotne (opis wydarzeń), historiografia refleksyjna (uogólnienia), h. Filozoficzna (reguły wcielania się rozumu z bieg wypadków hist.). Idea absolutna jest treścią poznania i uświadamiania sobie prawideł rozwoju czł., społ., przyrody. Jest celem ostatecznym. Bóg istnieje i można go poznać poprzez poszukiwanie w hist. zas. konieczności jej racjonalnego rozwoju. Hist. jest ujmowaniem faktów w świetle ogólniejszych prawidłowości – podst. prawem jest dążenie do urzeczywistnienia wolności przez jedn. i ogół.
IDEA WOLNOŚCI: Hist. ludzkości to kombinacja idei woln. i konieczności. Woln. to uświadomiona konieczność. Dobrowolne podporządkowanie się jedn. wymogom państwa prowadzi do pogodzenia woln. i konieczn., dzięki czemu rozwija się duch obiektywnej woln.
DZIEJE LUDZKIE: przedstawiają obraz rozwoju ducha woln.: starożytne narody wschodu (woln. jedn. – despotyzm), Grecja (woln. elitarna – demokracja), narody germańskie (woln. jedn. – arystokr. i monarchia).
2 tezy: 1) dzieje to postęp w uświadamianiu sobie woln., 2) istnieje różnica między zas. woln. a jej zastosowaniem. Państwo jest wart. etyczną. Podporządkowanie się jedn. ustawom jest przyłączeniem się do celów powszechnych. Rodzina jest fundamentem państwa. 3 klasy społ.: rolnicy, robotnicy i przemysłowcy. Jest też kl. Rządzących. 3 sf. działalności państwa: stos. do obywateli, do in. państw i przejście do hist.
FILOZOFIA PR.: zajmuje się badaniem idei pr., która jest praźródłem powstania pr. Pr. stanowione jest rezultatem dedukcji wyprowadzonej z wzorców idealnych, a jego fundamentem jest idea woln. Wola jest źr. powstania i poszanowania pr. Jedn., stosując pr., uzgadnia swą wolę z wolą obiektywna, przez co jest wolna. Zbyt duża ingerencja ustawodawcy w życie jedn., tłumi swobodę i poniża obywatela.
Pr. moralne opiera się na woli czł., a moralność społ. odnosi się do rodziny, społ. i państwa. Pr. pozytywne jest niematerialną abstrakcją, pr. mor. antytezą a moralność społ. syntezą. Norma pr. i mor. są przeciwstawne, ale postawa mor. powinna prowadzić do przestrzegania pr. Ważnym kryterium org. społ. jest pr. własn., będące wynikiem talentów jedn., jej aktywności i użyteczności.
TEORIA KARY – zaprzeczenie zaprzeczenia, dokonanego przez przestępcę, naruszającego pr. – skutek to naprawienie powstałej szkody. Przestępca, który zrozumie ogólną konieczność, uswiadomi sobie, że przestępstwem sprzeciwił się woli ogółu, dlatego kara jest wyrazem tej woli. On z ogółem winien się solidaryzować. To integruje przestępcę ze społ. – sądy mają stwarzać warunki do tego.
LIBERALIZM
Liberalizm ukształtował się w wyniku zwycięstwa rewolucji burżuazyjnej. Dał wyraz dążeniom burżuazji do woln. gosp. I polit., uzasadniał racjonalność kapitalist. spos. prod. Idea woln. opierała się na rozwoju wolnego czł. Państwo miało nie ingerować w życie społ. i gosp., wyzwalać maks. aktywność czł.
ANG. SZK. LIBERALIST.
ADAM SMITH
(1723-90), Oxford, wykł. w Glasgow i Edynburgu, „Badania nad naturą i przycz. bogactwa narodów”.
Państwo powstało, gdy społ. podzieliło się na bogatych i biednych. Jego zad. jest sankcjonowanie bezpieczeństwa posiadania, porz. i subordynacji obywateli względem siebie. 4 przycz. tej subordynacji: cechy indywidualne jedn. (siła i rozsądek), przewaga wieku, bogact2wo (panowanie jedn.), wyższość ur. (tradycja dziedzicz.). Państwo ma bronić społ. przed napaścią z zewn. (armia) i przed niespraw. i uciskiem ze str. współobywateli (niezawisłe sądy niezależne od wł. wyk.). W państwie muszą istnieć odpowiednie instytucje użyteczności publ. (do ochr. dróg i szlaków komunikacyjnych oraz krzewienia powszechnej oświaty). Rząd nie przynosi bogactwa, więc musi być tani. Pod. muszą być jak najniższe. Liberalna teoria pr. – zbyt szczegółowe pr. ogranicza aktywność jedn. Wolność umów o pracę – pełniejsze wykorzystanie talentów jedn., przepływ maj. między dziedzinami.
JEREMY BENTHAM
(1748-1823), praktyka adwokacka, „Fragment o rządzie”, „Obr. lichwy”. Czł. dąży do przyjemności (zas. użyteczności). Nie powinien szkodzić potomnym. Moralność, pr. i państwo winny rozwijać zas. użyt. Poszanowanie pr. własn. i jego ochr. zapewniają rozwój aktywności jedn. Zakazany jest jakikolwiek inny interwencjonizm państw. Pr. – to, co obowiązuje z woli ustawodawcy, który musi pogodzić pr. i obowiązki obywateli tak, aby dały efekt użyteczności. Uprawn. – przyjemności, obow. – dolegliwości. W państwie musi być szanowania praworządność, a w tym wolność słowa i prasy.
JOHN STUART MILL
(1806-73), studia pod kier. ojca, założenie Tow. Utylitarystycznego, „Utylitaryzm”, „O rządzie reprezentacyjnym”, „Zas. ekonomii polit.”. Od dawna pogłębiał się problem praw jedn. i państwa oraz wytyczania granic pomiędzy nimi. Kiedyś regulowały to przywileje, a teraz zas. konst. Wola większości nie zabezpiecza praw jedn., gdyż może ją ich pozbawić. Nienaruszalne pr. jedn.: woln. sumienia, myśli, uczucia i swoboda wyrażania opinii i przekonań, zas. swobody gustów i zajęć, woln. zrzeszania się. Najwyższa swoboda czł. – woln. postępowania w dążeniu do szczęścia i dobrobytu bez szkodzenia innym. Ustrój liberalny wymaga określonego stopnia ogólnego rozwoju społ. Państwo musi interweniować, gdy społ. osuwa się w barbrzyństwo.
Podst. pr. czł. – woln. myśli, słowa i druku. Rząd nie może ich naruszyc. Jeśli to zrobi, będzie to dział. na szkodę społ. Społ. nie może narzucać przekonania jedn. i odwrotnie. Rządy parlamentarne opierają się na pr. wyb., gwarantującym najszerszą reprezentację interesów społ. – gwarancja stabilizacji rządów i rozwoju państwa. Parl. ma kontrolować rząd. Bryt. klasa robotnicza jest dojrzała, dlatego trzeba ją uznać za partnera. Etapy zmian kl. Robotn.: posłuszeństwo i bezkrytyczne poszanowanie woli kapitalistów, krytyczna ocena i progr., przejęcie wł. Nie należy trzeciego etapu powstrzymywać, lecz poprzez oświatę kształtować świadomość kl. robotn.
LIBERALIZM FRANCUSKI
BENIAMIN CONSTANT
(1767-1830), dział. przeciw Dyrektoriatowi, opuszczenie Francji, powrót po restauracji Burbonów, „O monarchii konst. i rękojmi władz publ.”, „Wykład polit. konstyt.”. Pr. powinno ograniczać działania państwa. Legalne wyznaczenie granic jego działań chroni woln. jedn., która oznacza „wolność do” i woln. od”. Ludzie mogą czynić wszystko, co nie jest zabronione. Podst. woln. jest w. słowa (+ w. prasy). Pr. osobiste wyznaczają woln., a polit. rękojmię wol. Pr. polit. ustanawia państwo, a w ich zakresie muszą się znajdować: wolność osobista, pr. do sądów przysięgłych, w. przemysłowa, nienaruszalność własn. i wolność prasy. Pr. indywidualne to pozostałe jedn. woln. Woln. kolektywna odczuwana jest przez jedn. w grupie, a ind. jest odczuciem woln. przez jedn. w zakresie jej życia pryw.
Idea suwerenności ludu jest niepodważalna. Skrajnie pojęta wolność oraz suwerenność ludu jako suw. Zbiorowości, stojącej nad jedn., może doprowadzić do pozbawienia ludu faktycznej woln. Jedn. musi mieć zagwarantowaną woln. i obr. nawet przed suwerennym ludem.
Podz. władz: wł. monarchy, wykonawcza, reprezentacyjna stała (dziedziczna izba wyższa), reprezent. Opinii (deputowani), niezawisłe sądy, wł. municypalna. W monarchii konstyt. Umiarkowania wł. gwarantuje mediację między interesami partykularnymi. Monarchia reprezentuje rozsądek i zaufanie.
ALEXIS DE TOCQUEVILLE
(1805-59) minister spraw zagr. w rządzie Ludwika Napoleona, pobyt w USA, „Demokr. w Ameryce”, „O reżimie polit. przedrewolcyjnym i rewolucji”.
Duch demokr. amerykańskiej to kombinacja wol. i równ. Niwelujące działanie demokr. prowadzi do społ. masowego, które wchłania jedn. (i izoluje). Demokr. musi być zakorzeniona w świadomości społ. w poczuciu określonego postępowania i przekonań prawnych zbior. Rozwój demokr. trwa wtedy, przybierając różne postacie.
Syst. centralist., wykształcony przez monarchię absolutyst., został rozszerzony i udoskonalony w państwie burż. Rozwój demokr. pociąga za sobą rozwój syst. scentralizowanej wł. państw. Wł. i interwencjonizm państw. są nieuniknione.
Na obronę praw obywat. mogą mieć wpływ: dążenie do decentralizacji aparatu państw., znaczna rola nowej elity rządowej i intelekt., postawienie wart. moralnych ponad polit.
LIBERALIZM NIEMIECKI
WILHELM VON HUMBOLDT
Granice działalności państwa musza być ściśle zakreślone. Interwncjonizm może mieć tylko 2 powody: zapewnienie bezpieczeństwa i dobrobytu. Państwo nie może zapewnić dobrobytu, gdyż: instytucje państw. (i opieka) działają schematycznie i rutynowo, wywołując bierność społ., praca ma rozwijać czł. i społ., a nie może tego zrobić, jeśli jedn. nie może wykonywać pewnych zadań, normy pr., mające zapewnić dobrobyt społ., w rzeczywistości prowadza do unifikacji osobowości, interwencjonizm państw. rozbudowuje aparat państw., który działa tylko dla formy; państwo zapewnia bezp. i dostawę żywności, a jedn. sama ma dawać z siebie wszystko, uzyskując odpowiednie ekwiwalenty.
Kara skuteczna jest dostosowana do indywidualności sprawcy. Jest łagodna, gdyż musi spełniać rolę resocjalizacyjną.
POZYTYWIZM PRAWNICZY
Poz. prawn. był doktr. eksponującą zas. organizacji państwa burż.-demokr. Skupiał się na badaniu norm pr.
PP ANGLOSASKI – JOHN AUSTIN
(1790-1859), studia prwn., katedra jurysprudencji w Londynie, funkcja Wys. Komisarza Królewskiego na Malcie, „Wykł. o jurysprudencji”.
Klasyfikacja pr.: boskie (abstrakcyjne, praźr. pr.), stanowione (pozytywne). Pr. międzyn. Nie jest pr., bo nie może niczego suwerenowi narzucić. Pr. pozyt. To rozkaz, zabezpieczony sankcją. Suweren jest uprawn. do stanowienia pr. Teoria „niezależne społ. polit.”, które składa się z niezawisłych polit. jedn., podporządkowanych zwierzchnikowi polit. Zwierzchnik ma nieograniczone możl. normotwórcze, nic go nie krępuje. Suwerenem może być tylko monarcha lub gr. rządzących. Suwerenność wszystkich jest niemożliwa. Suwerena nie wiążą nawet normy pr. pozyt. Wł. suwerena jest despotyczna, bon może on ustanawiać lub likwidować pr.
Podz. rządów: despotyczne i despot.
Gł. cel państwa to szczęście poddanych. Wazne jst poszanowanie pr. własn., którego stabilność wyzwala aktywność jedn. i – w konsekwencji – szczęście. Rozwój zbior. i jedn. ma złagodzić napięcie między kapitałem a pracą najemną.
POZ. KONTYNENTALNY
RUDOLF IHERIG
(1818-92), prof. uniwers., „Walka i pr.”, „Duch pr. rzymskiego”., „Cel w prawie”.
Przycz. powstania państwa jest dążenie ludzi do osiągnięcia pewnych celów. Pr. formułuje podst. cele funkcjonowania zbior. Żeby reguły walki były jednolite, państwo musi odwoływać się do działń władczych. Aktywizacja jedn. odbywa się w 2 stadiach: wyobrazenie przyszłości, dążenie do jej urzeczywistnienia. Jedn. ma 2 osobowości: czł. pryw. i członek społ.
Pr. ma zabezpieczać warunki życia społ. i ustanawiać reguły jego obr. z obr. interesów jedn. Pr. jest wynikiem rozwoju zbior. i jedn. w walce o nowe zas. postępowania. Pr. opiera się na walce z bezprawiem, a hist. daje wyraz walki postępu z siłami konserwatywnymi.
Podz. pr.: przedm. (suma orzeczeń prawnych i zas. org. życia publ.), podm. (kontynuacja praw jedn.). W pr. podm. odzwierciedla się walka interesów jednostkowych, dlatego to pr. ciągle się zmienia. Na rózwój pr. przedm. ma wpływ walka postępu i konserwatyzmu.
Pr. podm to delegacja pr. ogólnego względem ochr. interesów jedn. Brak ich ochr. doprowadziłby do bezprawia. Motywy, skłaniające jedn. do obr. jej praw są uzależnione od miejsca czł. w społ. – prowadzi to do rozwoju jedn. i społ. Idea formalizmu przenika pr., ale pr. urzeczywistnia woln.; te 2 idee zespalają się. Formalizm daje gwarancje urzeczywistnienia woln., jest przeciwieństwem samowoli. Zas. techniki prawn.: ilościowe uproszcz. mater.; segregacja mater. do najbardziej elementarnych części skład.; logiczna koncentracja mater.; ustystematyzowanie mater. Zas. myślenia prawnika: odnoszenie się do norm obowiązujących, zas. niesprzeczności, czyli jedności myśl., zas. prawniczego piękna – stos. jasnego i estet. jęz.
PP-GEORG JELLINEK
(1851-1911), prof. pr. państw. w Wiedniu, Bazylei i Heidelbergu, „System podm. praw publ.”, „Pr. nowoczesnego państwa”, „Ogólna nauka o państwie”
MEOTD.: jednoczesnego ujmowanie elementu obiektywnego i subiektywnego. Pr. należy ujmować jako zespół norm stosowanych w życiu i zespół odpowiednio skatalogowanych i ustystematyzowanych struktur powinnościowych. Pr. ma byt abstrakc. I formułuje kryteria oceny rzeczywistości.
TEORIA PAŃSTWA: Państwo jest korporacją ludności, wyposażoną we wł. zwierzchnią (lub korp. teryt.). Ma 3 elementy: teryt., ludność i wł. Państwo – stos. woli poddanych i panującego, opierający się na dążeniu do jedności (uświadomienie wspólnoty celów łączących zbior. – jedność teleologiczna). Obywatel jako jedn. ma pr. osobiste, odizolowane od dążeń ogółu i jest też integralną częścią społ. Nie może więc odizolować od państwa z powodu identyfikacji celów.
DEFINICJA PR.: Norma pr. to instrument służący ochr., utrzymaniu i popieraniu interesów ludzkich. Cechy normy: dot. zew. zachow. się ludzi względem siebie, ujmowana jest przez autorytet działający na zewnątrz, jest zagwarantowana uznanym, legalnym autorytetem. Norma jest n. pr., gdy jest akceptowana w społ., jej sens odpowiada poczuciu jedności wszystkich i jest to gwarancją jej mocy obowiązującej.
PSYCHOLOG. TEORIA PAŃSTWA I PR.: motywacja subiekt. aprobaty państwa i pr. jest podst. wzorców funkcjonowania jedn., prowadzących do zintegrowania ze zbior.
Gwarancje: społ., polit., prawne.
Gw. społ. – religia, moralność, zwycz. Gw. polit. – przyjęcie zas. podz. władz. Gw. prawne: chroniące interes publ., chroniące pr. podm. obywateli. Gw. miały doprowadzić do ustabilizowania porz. polit. i pr. państwa librealno-burż.
SZK. RASOWO-ANTROPOLOG.
Ewolucja gatunków doprowadziła do wytworzenia się określonych ras. Przystosowanie do walki o byt, które jest zas. rozwoju form polit., dowodzi niższości lub wyższości klasy. 1) ludzkość dzieli się na rasy w sensie antrop., czyli gr. o tożsamych cechach wrodzonych, dziedzicznych i jakośc. niezmiennych właściwośc. somat. i psych. 2) cechy psych. określają somat. 3) dziedziczenie cech biol. prowadzi do ukształtowania ustr. społ. i wart. kulturowych tworzonych przez gr. antrop. 4) cechy somat. i psych różnicują rasy 5) nie wolno mieszać ras, bo to osłabia ich wart.
SRA – ARTUR DE GOBINEAU
(1816-82), arystokrata i dyplomata franc., „Szkice o nierówn. ras ludzkich”
Przycz. rozw. i zahamować narodów w postępie cywilizacji jest nierówn. wart. rasowych. RASY: 1) BIAŁA (aryjska): wys. Wzrost, blond włosy, niebieskie oczy, mała zmysłowość, wys. intelig., energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, wojowniczość, zmysł ładu i harmonii, rasa panów, 2) ŻÓŁTA (męska): śr. wzrost, ciemne włosy, wytrwałość, praktyczność, utylitaryzm, brak fantazji, przeciętna intelig., r. kupców, 3) CZARNA (kobieca): uczuciowa, pobudliwa i zmysłowa, niezdolna do organizowania świata, duża fantazja, uzdolnienia artyst.
Hist. to proces mieszania ras. R. arysjka stworzyła kulturę hinduską, grecką i rzymską. Zatraciła, wskutek mieszania z in. rasami swą aryjskość. Germanie są czystą r. teutońską. Upadek aryjskości wiąże się z upadkiem ducha panowania.
SRA–HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
(1855-1927), “Zasady XX wieku”
Cywilizacja XX w. opiera się na dorobku 4 formacji: 1) greków – poezja, sztuka, filoz., 2) Rzymian – pr., org. państwa, idea obywatl, ład społ., idea świętości rodziny i własn. 3) Żydzi – judaizm i chrześc., 4) teutonów (Germanie, Celtowie i zach. Słowianie). Rasy walczą o byt. Wrogiem nr 1 r. teut. jest judajska, b. zdolna, lecz destrukc. Ratunkiem dla postepu jest dbałość o czystość rasy teut. Ma ona podbijać inne rasy, lecz nie może się z nimi mieszać. Czystość rasy gem. Gwarantuje rozwój kult. Europejskiej, czł. i cywilizacji.
SRA-GEORG VACHER DE LAPOUGE
(1854-1936), antropolog franc., „Selekcja społ.”, „Aryjczycy i ich rola społ.”, „Rasa i środowisko”.
Kazda rasa ma określone wym. Ciała, w tym szkieletu, i wskaźnik gł., czyli stos. dług. do szer. czaszki. 3 R. GŁÓWNE: 1) HOMO EUROPAEUS (aryjska): wys. Wzrost, długogłowość, jasny kolor włosów, energia, aktywność, wytrwałość, zimna krew, wojowniczość, instynkt władania, wys. Intelig., logiczne myślenie, talent organiz., religia – protestantyzm, r. władców, wynalazców, organizatorów i pionierów nowoczesności, 2) HOMO ALPINUS (alpejska): śr. wzrost, czarne włosy i krótkogłowość, wytrwałość, utylitaryzm, poniżanie siebie innych, 3) H. MEOLITERRANEUS (śródziemnomorska): niski wzrost, średniogłowość, ciemne włosy, uczuciowość, pobudliwość zmysłowa, wyobraźnia artyst., rasa bezwart.
Postęp cywiliz. zależy od rasy nordyckiej, więc trzeba walczyć o jej czystość. R. ta podlega wyniszczeniu. Rodz. selekcji rasowej: 1) militarna – A są najb. waleczni i biorą udział w wielu wojnach 2) polit. – A najb. pożądają wł. i często są od niej sztucznie odsuwani 3) relig. – A. mają mist. Skłonności do kultów relig., więc często pozostają w celibacie; giną też w wojnach relig. 4) moralna – akcje filantrop. przyczyniają się do wzrostu liczby niearyjczyków 5) ekonomiczna – A. są szlachetni i niezdolni do kłamstwa i nieuczciwości, dlatego często są biedni.
SRA-FR. NIETZSCHE
Życie jest celem egzystencji ludzkiej, a aktywność czł. zależy od jego potrzeb. Każda prawda jest subiektywna i względna. Moralność panów opiera się bezwzględnej wart. życia, wol. i nierówn. Moralność niewoln. – to m. in. asceza i wyrzeczenia. Ideał nadczł. – siła biol., wzorzec moralny i osobowośc., ma cechy wodzowskie, Upadek narodów został spowodowany przez zanik woli mocy, nastroje demokr. i filisterstwo.
SRA-OTTO AMMON
„Zas. Naturalne organizacji społ.”
Walka o byt wytworzyła rasy ludzkie o doskonalszym przystosowaniu biol. Czynniki biol. Są dziedziczne, a tradycje dziedziczenia różnicują ludzi. Kl. Wyższe są zbliżone do r. aryjskiej i powinny być izolowane od innych.
SRA-FRANCIS GALTON (ANGLIA)
Biometria – nauka polegająca na statyst. ujmowaniu zmiennych biopsych. cech organizmu ludzkiego. Cechy fiz. i psych. natura rozdziela wg powtarzajacych się prawidłowości. Różnice między ludźmi wynikają z dziedziczności i środowiska. Kl. panujące dziedziczą wart. najwyższe. Rasy wyższe mają biopsych. predyspozycje do tworzenia postępu.
SRA- KARL PERSON
Stworzył met. korelacji. Rozwój społ. zależy od gatunku rasowego ludności. Jeśli w społ. przeważają walory rasowo korzystne, kroczy ono drogą postępu. Jedn. najzdolniejsze winny mieć możliwość przechodzenia z klas niższych do wyższych. Rasy wyższe podlegają selekcji poprzez niższa rozrodczość i postawy pacyfistyczne eliminujące walki zbrojne, które sprzyjają odp. Selekcji.
SZK. PSYCHOLOG. W PRAWIE
LEON PETRAŻYCKI (1867-1931), ur. w Kołłątajowie na Witebszczyźnie, gimnazjum w Witebsku, studia w Kijowie (medycyna prawo), kontynuacja studiów w Berlinie, Heidelbergu, Paryzu i Londynie, docent Uniwers. Petersburskiego, prof. w katedrze encyklopedii i hist. fil. pr.; „Wstęp do nauki pr. i moralności”, „Teoria pańśtwa i pr. w zw. z teorią moralności”, członkowstwo w Partii Konstytucyjno-Demokr., poseł do dumy, wyjazd do Finlandii i Polskie, prof. UW.
Celem nauk humanist. jest poznanie procesów psych., które są przycz. struktur gosp., polit. i pr. Zainicjował on badania nad psychologią emocjonalną.
MEOD.: Przedm. badań logiki są pozycje (proste, nie dające się rozłożyć treści sądów lub zdań albo treść niezłożonych co do treści zdań lub sądów). Nauki dzielą się na: 1) subiektywno-stosunkowe 2) obiekt.-poznawcze, czyli teoret.: ogólne (klasowe) i konkretno-indywid. (opisowe, hist. i prognostyczne). Teoret. dot. tego, co jest, a prakt. tego, co być powinno. Teoret. dzielą się na: ogólne (dot. wszystkich podm o danej cesze) i jednostkowe (dot. wybranych podm. o wybranej cesze – opisowe i hist., ujmujące przedm. w chronolog. rozwoju).
EMOCJE: Zasadn. elementy zycia psych.: poznanie i uczucia (stany pozyt.) i akty woli (aktywne). P. dodał emocje (bierno-czynne). Emocje mają charakter przeżycia podst., opierają się na biernym doznawaniu, z aktywnością, która popycha czł, do działania. Emocje decydują o zachow. jedn. Emocje etyczne kształtują się w wyobraźni czł. w wyniku teoret. przedstawienia sobie określonego zachowania – reagujemy emocjami odpychającymi (repulsywnymi) lub przychylnymi (apulsywnymi).
Emocje wiążą się z dośw. hist. W osobowości czł. ukształtował się imperatyw wewn. nakazujący określone zachow., niezależnie od egoistycznych dążeń.
PR. I MORALNOŚĆ: Wśród emocji etycznych wyróżniamy: 1) przeż. prawne (kombinacja uczuć uprawnieniowo-zobowiązaniowych, wynikiem jest treść, odpowiadająca normie pr.) 2) moralne (oparte na poczuciu obow., jednostr.).
Pr. ma przewagę nad moraln., bo jest ujęte w normy. Przeż. moralne uzupełniają przez. pr. i wzbogacają społ. i jedn. w katalog wart.
Teoria pr. bada przeż. pr., dąży do ustalenia wiedzy ogólnej, związanej ze stos., obowiązywaniem pr. i reakcją jedn. na normę. Dogmatyka pr. bada pr. istniejace i obowiązują w określ. czasie i miejscu.
Przeż. pr. dzielą się na: przez. pr. pozyt. (oparte na psycholog. reakcjach jedn. na normę pr. pisanego), intuicyjnego (czł. sam sobie wyobraża, jakie powinności mają obowiązywać w określonych sytuacjac). Pr. poz. może być zgodne, wyprzedzać lub ustępować pr. intuic.
POLIT. PR.: to możl. naukowego przewidywania zachowań społ., następujących po wydaniu określonej normy pr.
Przeż. pr. zapewnia jednolita i skoordynowane zachowanie się członków społ. Funkcje społ. przepisów pr.: rozdzielcza (ustrój gosp.) i organizacyjna (polit.
SPRAW.: funkcjonuje w płaszczyźnie pr. intuic. Jest przeż. autonomicznym, subiekt. i zmiennym. Wyróżnia się spr. w znacz. przedm. (normy intic.-pr.) i podm. (stos. pr., obow.). Przeż. spraw. jest często podst. oceny pr. poz., aktywizuje ustawodawcę, a nawet może być przycz. zach. opozycyjnych.
