Filozofię końca wieku zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które, jak się później okazało, miały ogromny wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę i sztukę a nawet historię.
Pierwsza koncepcja filozoficzna to – schopenhaueryzm, czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy. Jej twórcą był Artur Schopenhauer, a dzieło, które zyskało rozgłos, to „Świat jako wola i wyobrażenie”. Była to filozofia skrajnie pesymistyczna. Na pytanie: czym jest życie? – uczony odpowiada – „pasmem cierpień”. Człowiek pragnie szczęścia, dąży do niego, lecz nigdy go nie osiągnie, człowiek całe życie zabiega o podtrzymanie egzystencji, i kończy się to śmiercią, istotą ludzkiego żywota jest bezrozumny popęd życia, bez celu, który nie może być zaspokojony. Schopenhauer postuluje, by wyzbyć się pożądań i potrzeb, wejść w stan nirwany. Nirwana bowiem, czyli niebyt, wyzbycie się namiętności, niezmienny stan spokoju, daje ucieczkę od pragnień tego świata. Idea nirwany na wzór wschodnich joginów fascynowała środowiska artystyczne, podobnie zresztą jak idea sztuki jako jedynej wartości. Oto – wg Schopenhauera – sztuka jest wartością samą w sobie, bez praktycznego celu, jest bezinteresowną kontemplacją. Sposobem na życie jest więc uprawianie lub kontemplacja sztuki. Echa filozofii w liryce:
– Leopold Staff „Deszcz jesienny” – prezentuje pesymistyczne, dekadenckie nastroje epoki, smutku i zniechęcenia.
– Jan Kasprowicz „Dies irae” – kryzys zaufania do Boga, upadek dawnych wartości, katastrofizm, wizja świata dążącego do zagłady, tendencja głosząca upadek i zagładę Ziemi.
– Jan Kasprowicz „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” – dekadencka wymowa utworu, krzak dzikiej róży i limba są symbolami młodości i przemijalności, pełnych sił twórczych i schyłku istnienia, róża – symbol filozofii dekadentyzmu – podlega lękom istnienia, wtula się w skały, lękając się życia.
– Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Koniec wieku XIX” – poeta szuka sensu życia, ale go nie odnajduje, pesymizm, przygnębienie, beznadziejność, człowiek skazany na cierpienie, interpretacja życia, które jest złem.
– Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Nie wierzę w nic” – podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji człowieka i nie znajduje pozytywnej odpowiedzi, lekarstwo na ból istnienia może być tylko jedno: nirwana, śmierć, niebyt.
– Kazimierz Przerwa-Tetmajer „Hymn do Nirwany” – nirwana ma przynieść zapomnienie, wyzwolenie od życia, które składa się z klęsk i cierpień, apatia, obojętność.
Drugą koncepcję filozoficzną tworzą poglądy Nietzschego. Friedrich Nietzsche (autor dzieła: Tako rzecze Zaratustra”) pogardzał wizją człowieka jako słabej, pesymistycznej jednostki, głosił kult życia, siły, tężyzny biologicznej i „woli mocy” człowieka. Jego dziełem jest koncepcja nadczłowieka – jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do „rasy panów”, winnej tworzyć „państwo nadludzi”. Koncepcja ta została wykorzystana późniejdla innej ideologii przez Hitlera. Kontrowersyjny wydaje się także specyficzny kodeks moralny i hasło „przewartościowania wszystkich wartości”, gdyż czy może budzić zaufanie postulat pogardy dla „przeciętnych zjadaczy chleba”, odrzucenie altruizmu, litości na rzecz działania „poza dobrem i złem”. Echa filozofii w liryce:
– Leopold Staff „Kowal” – prezentuje typową dla filozofii nietzschego jednostkę, która używa „woli mocy”, aby wypracować własną siłę, indywidualność i osobowość.
Trzecią koncepcją filozoficzną jest bergsonizm. Henri Bergson (główne dzieło to: „Ewolucja twórcza”) głosił: intuicjonizm i koncepcje elane vitale. W myśl intuicjonizmu nie można poznać świata ani przez doświadczenie, ani przez racjonalne myślenie, lecz jedynie za pomocą intuicji. Z kolei elan vitale – to siły wewnętrzne, które tkwią w człowieku, z nich wynika ciągły rozwój, ta wewnętrzna energia kieruje człowiekiem. Bergsonizm to filozofia życia, wolności i intuicji. Świat jest tu dynamiczny, a człowiek w nim aktywny. Wpływy filozofii Bergsona odnajdujemy w liryce Młodej Polski w poezji Bolesława Leśmiana, który uważał, że intuicja jest jedyną drogą wiodącą ku prawdzie, ku poznaniu rzeczywistości, a wyrażenie tych dążeń jest istotą artyzmu. Poezję Leśmiana wyróżnia stosunek do przyrody, której częścią jest człowiek, choć jednocześnie jest i częścią świata niematerialnego.
– Bolesław Leśmian „Przemiany” – zespolenie człowieka z naturą, natura nie jest tłem, lecz główną siłą wiodącą.
– Bolesław Leśmian „Zmory wiosenne” – człowiek musi być częścią natury, która go przytłacza swoim ogromem, nie można uciec przed własną naturą.
Twórcy Młodej Polski często nawiązywali także do filozofii franciszkańskiej. Święty Franciszek z Asyżu stworzył system, który stanowił niezwykłą, radosną filozofię wiary. Głosił on wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna, radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa. Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył zakon wędrujący, legendy dotyczące jego życia zawierają „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”. Echa filozofii w liryce:
– Leopold Staff „Sonet szalony” – argumentem aprobaty życia jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolności, swobody.
– Leopold Staff „O miłości wroga” – skrzywdzony woła o modlitwę za duszę wroga, bo jest ona zagubiona – w ten sposób realizuje chrześcijański nakaz miłości wroga, wybaczenia i miłości bliźniego.
– Leopold Staff „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”, „Przedśpiew” – ochota do życia, pochwała życia, które składa się na równi z momentów rozkwitu i rozkładu, które dostarcza smutków i radości, optymizm.
– Jan Kasprowicz „Księga ubogich” – pokora, akceptacja cierpienia, jako naturalnego dla życia, umiłowanie ubóstwa, prostoty, podziwia piękno przyrody, mądrość ludzi ubogich.
– Jan Kasprowicz „Hymn św. Franciszka zAsyżu” – pochwała Boga, pogodził się ze złem, które jest wynikiem postępowania człowieka, cierpienie jest konieczne dla odczucia radości, Bóg daje cierpienie jako dar.
