Jednym z najwcześniejszych a zarazem najbardziej ważnych utworów w języku polskim jest pieśń „Bogurodzica ” nieznanego autora . Jest to w zasadzie pieśń kościelna , która w wiekach XIV i XV nabrała bardziej powszechnego charakteru . Jan Długosz podaje , że śpiewało ją idące do boju rycerstwo pod Grunwaldem i pod Warną – stała się więc polskim hymnem bojowym , a nawet rodzajem hymnu państwowego . Kanclerz Jan Łaski , wydając w roku 1506 pierwszy zbiór praw Królestwa Polskiego , tzw. Statut Łaskiego , na wstępie dzieła kazał umieścić tekst ” Bogurodzicy ” , co by świadczyło o jej charakterze narodowym .
Utwór składa się z kilkunastu strof , z których dwie pierwsze są o wiele starsze od pozostałych .
„Bogurodzica” jak stwierdzają badania naukowe , została ułożona w XIII wieku , jednak najdawniejszy odpis tej pieśni pochodzi z początku wieku XI i podaje nam ją w formie , która niewątpliwie w wielu punktach uległa przeróbce mającej na celu dostosowanie do nowszych , bardziej zrozumiałych form językowych . Wskutek tego pieśń w postaci , w jakiej się zachowała , ma pod względem językowym charakter niejednolity , zawiera bowiem obok form i wyrazów bardzo starych także nowsze , nie sięgające wstecz dalej poza wiek XIV – XV . ” Bogurodzica ” stanowi najstarszy ze znanych nam tekstów całkowicie polskich ( starsze są tylko dokumenty pisane po łacinie , lecz zawierające pojedyncze wyrazy polskie : nazwy geograficzne i nazwiska ) i dostarcza cennych informacji o dawnym języku polskim . Informacje te dotyczą słownictwa , odmiany i składni .
Z wyrazów na pierwszy plan wysuwają się trzy : Bogurodzica , wyraz niewątpliwie pochodzenia staro-cerkiewno-słowiańskiego , który należał do najstarszej grupy terminów kościelno-religijnych , jakie dostały się do polszczyzny za pośrednictwem czeskim jeszcze w dobie chrystianizacji Polski za Mieszka I .
Wyraz ten nigdy się w Polsce nie upowszechnił i poza naszą pieśnią spotyka się go w jednym tylko zabytku .
Dwa inne najgłębsze archaizmy słownikowe ” Bogurodzicy ” , a mianowicie „dziela” i „bożycze” , są w ogóle unikatami , nie spotyka się ich bowiem w żadnym innym zabytku . Pierwszy z nich – dziela – jest przyimkiem , znaczącym to samo co ” dla ” , który znany był w języku staro-cerkiewno-słowiańskim , a używany jest dziś jeszcze w niektórych narzeczach południowosłowiańskich i zachodnioruskich (. . . ). Istnienie jego u najbliższych naszych sąsiadów ze wschodu i zachodu czynizupełnie zrozumiałym fakt , że istniał on niegdyś także w polszczyźnie , chociaż zniknął u nas tak wcześnie , że nie zachował się w innym zabytku prócz
” Bogurodzicy ” . Forma „bożycze” jest – nieprawidłowo urobionym – wołaczem liczby pojedynczej od rzeczownika „bożyc” , który jest prawidłowym tworem patronimicznym od rzeczownika bóg i oznaczał oczywiście Syna Bożego . Przyrostek -ic ( -yc ) w zmienionej trochę postaci jest jeszcze żywy w języku rosyjskim , gdzie służy do formowania części składowej nazwiska wskazującej na imię ojca . W języku polskim spotykamy ten przyrostek w skostniałej formie w nazwiskach , jak Szymonowic , Staszic .
„Zbożny” tłumaczyć można przez ” bogaty , dostatni ” , więc i ” szczęśliwy ” , gdyż „bog” pierwotnie znaczyło ” szczęście , pomyślność ” lub ” dawca szczęścia „, więc ” bóstwo „.
Inne wyrazy dziś niezrozumiałe to sławiena , zwolena , jąż , jegoż , przebyt .
W zakresie odmiany spotykamy formy różne od dzisiejszych . Wołacz deklinacji żeńskiej był równy mianownikowi : Bogurodzica , dziewica , Maryja ( według odmiany dzisiejszej : Bogurodzico , dziewico , Maryjo ) . Końcówka wołacza deklinacji męskiej -e miała znacznie szerszy zakres użycia niż obecnie .
Do różnic składniowych zaliczamy użycie formy celownika zamiast dopełniacza w zroście „Bogurodzica” ( dziś Bogarodzica ) , a następnie użycie narzędnika zamiast przyimka z dopełniaczem w Bogiem sławiena ( przez Boga wsławiona ) .
Każda strofa ” Bogurodzicy ” zaczyna się dwoma wierszami dłuższymi , po nich zaś następują krótsze . W strofie pierwszej widzimy rymy wewnętrzne ( Bogurodzica – dziewica , Syna – Gospodzina ). Mimo swej dawności utwór wyróżnia się więc kunsztownością budowy stroficznej i rymów , oczywiście przy zestawieniu z innymi rymowanymi utworami nawet późniejszego okresu , wieku XIV i XV .
Strofy kończą się jakby refrenem słowami w języku greckim ” Kyrie elejzon ” ( Panie , zmiłuj się ) . W pierwszych wiekach po wprowadzeniu chrześcijaństwa lud włączał się do nabożeństwa odprawianego przez powtarzanie chóralne tych właśnie słów greckich . Wprowadzenie ” Kyrie elejzon ” do ” Bogurodzicy ” jest jeszcze jednym dowodem jej prastarego pochodzenia .
” Bogurodzica ” zapoczątkowuje literaturę kościelną , coraz liczniejszą w XIV i XV wieku . Składają się na nią tłumaczenia modlitw , pieśni kościelne , kazania , psałterze itd. . W porównaniu z literaturą innych narodów liczba tekstów jest niewielka . Rzecz prosta , iż duża część uległa zniszczeniu naskutek wojen , pożarów , czy innych okoliczności . Musimy więc pamiętać , że to , co się zachowało , stanowi tylko pewien szczątek daleko obfitszej literatury .
