Romantyzm to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej przełomu XVIII i XIX w. Romantyzm powstał na fali europejskich ruchów wolnościowych, które nawiązywały do ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W Anglii romantyzm towarzyszył ruchowi czartystów, w Rosji powstaniu dekabrystów, w Polsce powstaniu listopadowemu. W Europie Zachodniej romantyzm rozpoczął się znacznie wcześniej niż w Polsce – w latach 80-ych XVIII w.
Ramy czasowe polskiego romantyzmu: Zwiastuny romantyzmu w Polsce zaczęły się pojawiać po ostatnim rozbiorze, czyli po roku 1795. Właściwy rozwój tego prądu przypadł na lata 1822-1863. W roku 1822 ukazał się w Wilnie pierwszy tom „Poezji” Mickiewicza, stanowiący manifest i praktyczną propozycję literatury romantycznej. W roku zaś 1863 wybuchło powstanie styczniowe, zamykające serię związanych z romantycznym światopoglądem i polityką walk niepodległościowych.
Nazwa romantyzm pojawiła się w I połowie XIX w. i utworzona została od wcześniej już używanego przymiotnika romantyczny, oznaczającego coś niepodobnego do rzeczywistości, niezwykle pięknego, oddziaływującego na uczucie, podniecającego wyobraźnię, coś fantastycznego. Natomiast przymiotnik romantyczny utworzony został od rzeczownika „romans”, „romant” oznaczającego średniowieczne opowieści awanturniczo-przygodowe, pełne fantastyki.
Tło ogólne epoki: Okres ten przypadł zarówno w Europie jak i w samej Polsce na czasy niezwykle burzliwe. Był to czas ruchów narodowo wyzwoleńczych (powstanie listopadowe, krakowskie i styczniowe) oraz okres wynaradawiania. Literatura zajmowała się głównie walką narodowowyzwoleńczą. Podstawową cechą postawy romantyków był wszechstronny bunt wobec zastanej rzeczywistości. Romantycy nie akceptowali feudalnej struktury społecznej i absolutystycznych rządów, a oświeceniowy racjonalizm, empiryzm, klasycyzm odrzucili jako niewystarczające formy myślenia o świecie i sposoby jego wyrażania.
Cechy charakterystyczne romantyzmu:
1. stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do poznania tajemnic życia;
2. wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym;
3. wprowadzenie do literatury wątków baśniowych, fantastycznych, legend, podań; tajemniczość;
4. wprowadzenie wątków i motywów historycznych, szczególnie średniowiecznych;
5. zainteresowanie się tematyką wschodu, tzw. orientalizm;
6. odrzucenie zasad i reguł poetyki klasycznej krępujących rozwój jednostki;
7. dążenie do indywidualizmu.
Typy bohaterów romantycznych:
bohater bajroniczny – uosabia romantyczne konflikty moralne i namiętności. bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło mu żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość, prowadzącą do tragicznych skutków;
bohater werterowski – utożsamiany z bierną rezygnacją, nostalgią, apatyczną ucieczką w świat wewnętrzny, aż do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych.bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, ucieka od współczesności w świat marzeń i wspomnień.
bohater renejski – od bohatera „Rene” Chateaubrianda – francuska odmiana choroby wieku; J.J. Rousseau, Musset „Spowiedź dziecięcia wieku”, Hugo „Nędznicy”;
bohater rosyjski – bohaterzniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu i sensu życia – rosyjska odmiana choroby wieku.
Koncepcja poety i poezji w utworach romantycznych: Poeta miał być przywódcą duchowym narodu, wieszczem. Poeta to postać wyjątkowa, obdarzona przez Boga przymiotami. Bardzo często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny to człowiek przeżywający tragiczny konflikt spowodowany rozbieżnością między wyznawanymi ideałami, a rzeczywistością, człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący się przeciw istniejącym normom społecznym, kulturalnym i obyczajowym. Bohater romantyczny to indywidualista i człowiek o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełen sprzeczności, rozterek i wahań.
Gatunki charakterystyczne dla romantyzmu: dramat romantyczny(Odmiana dramatu przeciwstawiająca się konwencjom klasycznym a nawiązująca do dramatu elżbietańskiego, którego przedstawicielem był Szekspir i melodramatu. Charakterystyczne było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów (co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata)) , powieść poetycka(Gatunek poezji narracyjnej powstałej z połączenia elementów epickich i lirycznych. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, zawierający fabułę nasyconą momentami dramatycznymi i odznaczającą się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Fabuła luźna, fragmentaryczna kompozycja, pełna niedomówień, zagadkowości, jej tok przyspieszony obfitował w spięcia, luki i zakłócenia chronologii zdarzeń). ballada(Wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych) , poemat dygresyjny(Jest to utwór składający się z dwóch ciągów tematycznych: epickiego, opowiadającego o przygodach tytułowego bohatera i dygresyjnego, mającego charakter refleksji na różne tematy), komedia(Gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji, z elementami komizmu i satyry).dramat- Nazwa pochodzi od greckiego słowa „drama” – czynność, działanie. Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok epiki i liryki, do którego należą utwory przeznaczone zasadniczo do wystawienia scenicznego. Dzieło dramatyczne jako twór słowny należy do literatury, zaś jako widowisko sceniczne – do teatru.
Wyznaczniki dramatu:
1. fabuła – mocno zarysowana akcja, wokół której koncentruje się świat przedstawiony; główne elementy akcji: ekspozycja poprzez rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwiązanie
2. dialog – podstawowa forma wypowiedzi
3. rola podmiotu literackiego (porównywalnego z podmiotem lir. lub narratorem) ograniczona do minimum
4. podział na: akty, sceny, odsłony.
5. dwa rodzaje tekstu: tekst główny (dialogi i monologi bohaterów), tekst poboczny – tzw. didaskalia (odautorskie informacje o świecie przedstawionym); Postacie podlegają prawie wyłącznie charakterystyce pośredniej, wyrażonej poprzez ich czyny i słowa.
Podstawowe gatunki dramatu to: komedia, tragedia.
SYNKRETYZM to łączenie w jedną całość różnych, często sprzecznych, poglądów filozoficznych, religijnych, społecznych;zespolenie się, skrzyżowanie jakichkolwiek elementów; w przypadku literatury polega to na zespoleniu w jednym utworze literackim kilku różnorodnych gatunków literackich. Mieszanie różnych gatunków literackich w obrębie jednego dzieła.
DRAMAT ELŻBIETAŃSKI Jest to nazwa nowego typu dramatu, stojącego w opozycji wobec dawniejszej tradycji dramatycznej w Europie. Dramat ten powstał w Anglii w okresie panowania królowej Elżbiety I (1558-1603). Jest to początkowy etap dziejów reformy sztuki dramatycznej, obejmujący przełom XVI i XVII w (lata 1580 – 1642).
GROTESKA to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem.
SYMULTANIZM to rodzaj narracji w utworze literackim, sposób prowadzenia akcji w sztuce teatralnej, polegający na przedstawianiu w szeregu obrazów wypadków rozgrywających się w tym samym czasie w różnych miejscach.
DYGRESJA Jest to odejście od głównego tematu narracji i rozwijanie przez pewien czas w jej obrębie jakichś tematów ubocznych, luźno związanych z podstawowym tematem lub nawet wcale nie związanych z nim.
ZASADA DECORUM Inaczej zasada odpowiedniości.RACJONALIZM- Pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata.
EMPIRYZM- Pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. „Empiria” znaczy „doświadczenie”.
KLASYCYZM Kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej. Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce.
Ugrupowania polityczne okresu romantyzmu: Hotel Lambert – stronnictwo arystokratyczno – monarchistyczne – przywódca książę Adam Czartoryski – organ „Trzeci Maj”. Drogę do odzyskania niepodległości upatrywało w zabiegach dyplomatycznych zjednujących Francję, Anglię i Turcję. Komitet Narodowy Polski – przewodniczący Lelewel. Zjednoczona Emigracja Polska – założyciel Lelewel. Wysunął on koncepcję wspólnej walki z caratem Polaków i Rosjan. Wydał odezwę na ten temat – „Odezwa Komitetu Narodowego do Rosjan” w 1832 r. Koncepcje Lelewela propagowało czasopismo „Pielgrzym Polski”, redagowane przez Eustachego Januszkiewicza – „dokładał” się do niego Mickiewicz. Towarzystwo Demokratyczne Polskie (1832 – 1862) – „Demokrata Polski” – ideologowie Wiktor Heltman, Tadeusz Krępowiecki i Stanisław Worcell. Podstawową publikacją Towarzystwa był „Manifest”, w którym określało ono swe stanowisko wobec sprawy niepodległości i kwestii chłopskiej.
