Ramy czasowe:
Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu.
Czynniki kształtujące literaturę współczesną:
Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.
Wojna jako przejście z dwudziestolecia międzywojennego do literatury współczesnej:
Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.
Podział na kraj i emigrację:
To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.
Literatura i czasopiśmiennictwo czasu wojny:
Kraj:
W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich.
We wrześniu 1939 r. ukazały się wiersze takich poetów, jak: Tadeusz Gajcy („Dzień pierwszy”), Czesław Janczarski („Wrzesień 1939”), Julian Przyboś („U szczytu drogi”), a także Kazimierz Wierzyński („Święty Boże”), Jan Brzechwa („Ojczyzna”), Aleksander Baumgardten („Katowicka ballada” – wiersz o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin („Nowe Termopile”), Jerzy Pietrkiewicz („Szarża pod Kutnem”), Teodor Bujnicki („Modlitwa za Warszawę”) i wielu innych.
Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życieteatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.
Wśród licznych utworów literackich, powstałych podczas okupacji, należy odnotować: W. Broniewskiego „Nad rzekami Babilonu” i „Żydom polskim”, T. Bujnickiego (poety wileńskiego) „Ustami pełnymi krwi”, K.K. Baczyńskiego „Do przyjaciela” i „Mazowsze”, T. Gajcego „Śpiew murów” i „Rapsod o Warszawie”, R. Bratnego „Maj 1943”, zbiorki wierszy W. Żukrowskiego „Rdza” i T. Kwiatkowskiego „Gołębie”, fragmenty książki A. Fiedlera „Dywizjon 303”, drukowane w piśmie „Prawda Młodych”. Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym A. Mickiewicza.
Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. „Dzikowy skarb” mógł się ukazać w 1945 roku.
Emigracja:
W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów, w tonacji tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. „Marsz odwetowy. Poezja żołnierska”. W antologii „Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich” (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w poetyckiej antologii „Azja i Afryka” (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii „Nasze granice w Monte Cassino” (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory m.in. W. Broniewskiego, a także pieśń Feliksa Konarskiego „Czerwone maki na Monte Cassino”. Własne zbiory wierszy wydali m.in.: Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim.
Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M. Kuncewiczowej „Klucze” (Londyn 1943), S. Zahorskiej „Warszawa-Lwów 1939”, T. Parnickiego „Srebrne orły” (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego „Droga wiodła przez Narwik” (Londyn 1941), J. Meissnera „Żądło Genowefy” (Edynburg 1943), A. Fiedlera „Dywizjon 303” (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego „Z Moskwy do… Moskwy” (Londyn 1944), „Z ziemii włoskiej do Polski” (Londyn 1944) i „Cofnięty czas” (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: „Te pierwsze walki” (Bukareszt 1940), „Wrześniowym szlakiem” (Palestyna 1944) i „Wrzesień żagwiący” (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż „Bitwa o Monte Cassino” (Rzym 1945-1947).Literatura polska po wojnie – kraj:
Zaraz po wojnie rozwija się literatura wciąż pozostająca w zasięgu oddziaływania tejże wojny. Tragiczne przeżycia okupacyjne i obozowe – zarówno z obozów hitlerowskich, jak i z sowieckich łagrów – dają podstawy do napisania takich utworów jak: „Medaliony” Z. Nałkowskiej, „Opowiadania” T. Borowskiego, „Inny świat” G. Herlinga-Grudzińskiego. W kręgu twórczości powojennej pozostaje też poezja T. Różewicza.
Socrealizm
Socrealizm, czyli realizm socjalistyczny, kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący w ZSRR od 1934 r. we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw socjalistycznych. Proklamowany na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. w Szczecinie, obowiązywał do połowy lat 50. Podporządkowywał sztukę działalności propagandowej partii komunistycznej, nawiązując pozornie do nurtu realistycznego (patrz hasło: realizm). Literaci tworzący w stylu socrealistycznym: poeci – A. Ważyk, W. Broniewski, W. Woroszylski, A. Mandalian i in.; pisarze – T. Konwicki („Przy budowie”), A. Ścibor-Rylski („Węgiel”), K. Brandys („Obywatele”), I. Newerly („Pamiątka z Celulozy”). Ludzie ci wiązali się z ideologią komunistyczną bądź z przekonania (np. W. Broniewski lub J. Andrzejewski, który odciął się później do swej wczesnej twórczości), bądź też dlatego, że nie widzieli innej możliwości dalszego życia i tworzenia (np. Tadeusz Borowski, który, nie mogąc się jednak odnaleźć w rzeczywistości, w 1951 r. popełnił samobójstwo).
Przełom październikowy:
W wyniku zmian w partii komunistycznej po śmierci Stalina w 1953 r. nastąpiła tzw. odwilż (1954-55), która okazała się początkiem procesu przemian systemowych. Pojawiły się wówczas pierwsze przejawy zelżenia ucisku, m.in. pierwsze próby krytyki systemu totalitarnego, rozluźnienia cenzury. Proces ten osiągnął swoje apogeum w 1956 r., kiedy nastąpił tzw. przełom październikowy (partia krytykuje rządy Stalina, zmienia się ekipa rządząca w Polsce, zamieszki w Poznaniu, powstanie w Budapeszcie).
Literatura obrachunków październikowych – zbiorowa analiza „zniewolenia umysłu”, tłumaczenie się pisarzy z socrealizmu lub próby nadania systemowi „ludzkiej twarzy”: J. Andrzejewski „Ciemności kryją ziemię”, J. Iwaszkiewicz „Wzlot”, A. Ważyk „Poemat dla dorosłych”, „Matka Królów” K. Brandysa. Do literatury obrachunkowej należą też utwory satyryczno-groteskowe, m.in. opowiadania Andrzejewskiego z tomu „Złoty lis” lub „Słoń” S. Mrożka.
Debiuty 1956 r.:
Debiuty 1956 r. – wystąpienie twórców młodszego pokolenia, m.in. poetów – A. Bursy, S. Grochowiaka, T. Nowaka; pisarzy – M. Hłaski S. Odojewskiego, E. Stachury; dramatopisarzy – S. Mrożka i in.
„Nasza mała stabilizacja”:
„Nasza mała stabilizacja” – lata 60. w literaturze.Nazwa pochodzi od tytułu dramatu T. Różewicza. Powstaje wówczas literatura antysocrealistyczna, ukazująca zubożenie wartości w świecie, w którym panuje względny spokój, krytykuje peerelowską społeczność – bezwolną i nijaką, pozbawioną tradycji, skorumpowaną.
Polski egzystencjalizm:
Nurt egzystencjalny (patrz hasło: egzystencjalizm) w Polsce (nawiązania głównie do A. Camusa) – lata 60.: W. Gombrowicz, K. Brandys, S. Mrożek („Tango”), poezja M. Białoszewskiego.
Współczesny klasycyzm:
Odwrót od awangardy w poezji polskiej, zwrot ku tradycji, wartościom trwałym, wyrosłym z dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej. Obiektywizowanie przeżyć, łączenie języka poetyckiego z filozoficznym dyskursem, opanowanie patosu i wzruszeniaironicznym dystansem. Poetami klasycystami XX w. są: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert.
Marzec 1968:
Konflikt między władzą a narodem nie umilkł w 1956 r., ale stopniowo narastał. Okazało się, że ściśle kontrolowane, ograniczone swobody nikogo nie satysfakcjonują, zaś „nasza mała stabilizacja jest może snem tylko”, jak pisał Różewicz. Wydarzenia polityczne przełomu 1967/68 były tego świadectwem: poruszenie w Czechosłowacji w marcu 1968 r. i interwencja wojsk Układu Warszawskiego, wystawienie III cz. „Dziadów” w reż. K. Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie w listopadzie 1967 r. i zawieszenie przedstawienia przez cenzurę w lutym 1968 r. wywołało falę protestów studentów i profesorów w marcu ’68. W wyniku zamieszek wiele osób zostało aresztowanych, profesorowie potracili posady, zaś rzesza studentów została wyrzucona z uczelni. Władze, chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zamieszki, rozpoczęły kampanię antysemicką, w wyniku której nasz kraj opuściło wiele osób pochodzenia żydowskiego.
Reakcją na te wydarzenia była twórczość S. Barańczaka na emigracji, poezja Herberta, Krynickiego, Zagajewskiego (patrz hasło: Nowa Fala).
Przełom 1976 r.
Rok 1976 zapoczątkował okres przemian, które doprowadziły do zlikwidowania komunistycznego modelu kultury opartego na ograniczeniach cenzury. Tworzy się Komitet Obrony Robotników (KOR) – ofiar strajkowych represji. Powstają czasopisma niezależne (np. „Zapis”), pozacenzuralny obieg literatury. Poezja pokolenia ’68 wchodzi w fazę jawnej polityczności, przeciwstawiając się poczynaniom władzy, np. tomy poetyckie Barańczaka „Ja wiem, że to niesłuszne” (1977), „Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu” (1980). Tradycję pisarstwa, które jest sumieniem narodu, wznawia podziemna twórczość Tadeusza Konwickiego („Mała apokalipsa”) oraz Andrzeja Szczypiorskiego („Początek”).
Literatura faktu:
Najsłynniejszym reporterem w powojennej historii Polski jest M. Wańkowicz, zaś w jego ślady poszli: Ryszard Kapuściński („Wojna futbolowa”, „Cesarz”, „Imperium”) i Hanna Krall („Zdążyć przed Panem Bogiem”).
Literatura stanu wojennego:
Sprzeciwwobec władzy osiąga swoje apogeum w czasie stanu wojennego (1981-83), kiedy następuje nasilenie tendencji antyrządowych i antyustrojowych („Solidarność”). Sytuacja ta niewiele się zmieniła po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. i trwała aż do przełomu w 1989 r. Nie zabrakło w tym sprzeciwie literatury. Działają wówczas poeci: S. Barańczak, Z. Herbert („Raport z oblężonego miasta” 1982), M. Białoszewski („Kabaret Kici Koci”).
Po przewrocie ’89:
Tworzą nadal ci, którzy przetrwali lata socjalizmu w Polsce i na emigracji (niektórzy wracają do Polski), m.in.: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert, S. Barańczak, S. Mrożek, T. Konwicki, W. Myśliwski, S. Lem, E. Lipska, A. Zagajewski. Wkraczają również młodzi twórcy, tacy jak: Tomasz Jastrun, Olga Tokarczuk, Bronisław Maj.
Literatura emigracyjna:
Wielu twórców II wojna zastała poza granicami kraju, wielu też w latach Polski Ludowej skorzystało z możliwości wyjazdu za granicę i pozostało tam na stałe. Wielkim ośrodkiem literatury emigracyjnej był Paryż, gdzie wokół pisma „Kultura” skupiło się wielu wybitnych literatów, m.in. Gustaw Herling-Grudziński (twórca „Innego świata”, „Wieży”). Za granicą tworzył też Cz. Miłosz („Rodzinna Europa”, „Dolina Issy”), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r., W. Gombrowicz („Trans-Atlantyk” 1953) i in.
Literatura światowa
Wpływ historii na literaturę:
Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.
Egzystencjalizm
Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie.
Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczneegzystencjalizmu wyłożył w dziele „Byt i nicość” (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań „Mur”, powieść „Drogi wolności”, dramaty: „Muchy”, „Ladacznica z zasadami”, „Diabeł i Pan Bóg” oraz liczne eseje.
Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak „Obcy” (1942), „Dżuma” (1947), „Upadek” (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W „Dżumie” podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.
Personalizm
Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny – personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu – i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.
Literatura niemiecka:
Tomasz Mann
Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił „Doktora Faustusa”. Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.
Bertold Brecht
Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht („Opera za trzy grosze”, „Matka Courage i jej dzieci”, „Strach i nędza Trzeciej Rzeszy”, „Kaukaskie kredowe koło”), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.
Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili także inni wielcy pisarze niemieccy (np. Gunter Grass – „Blaszany bębenek”).
Proza amerykańska:
Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway („Komu bije dzwon”, „Za rzekę, w cień drzew”, „Stary człowiek i morze”) i William Faulkner („Niepokonane”, „Wielki las”).
Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren („Gubernator”), Jerome D. Salinger („Buszujący w zbożu”), Truman Capote („Inne głosy, inne ściany”, „Harfa traw”, „Śniadanie u Tiffany”ego”, „Z zimną krwią”), John Updike („Centaur”), Irvin Shaw („Młode lwy”), James Jones („Stąd do wieczności”), Joseph Heller („Paragraf 22”), William Styron („Pogrążyć się w mroku”), Saul Bellow („Herzog”), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer („Dwór”, „Spuścizna”, „Magiczna moc”),Vladimir Nabokov („Lolita”, „Przejrzystość rzeczy”), Jerzy Kosiński („Malowany ptak”, „Kroki”), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams („Szklana menażeria”, „Tramwaj zwany pożądaniem”), Artur Miller („Śmierć komiwojażera”, „Czarownice z Salem”), Edward Albee („Kto się boi Wirginii Woolf?”).
Literatura radziecka:
Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych.
Kolejno odkryto i udostępniono „Mistrza i Małgorzatę” (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina („Nad Irtyszem”, „Komisja”) o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina („Żyj i pamiętaj”, „Pożegnanie z Matiorą”) ukazującego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa („Biały statek”, „Dżamila”, „Żegnaj, Gulsary!”, „Dzień dłuższy niż stulecie”) zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich („Rozmowy przy jasnym księżycu”), reżysera i aktora, twórcy głośnego filmu „Kalina czerwona”, w którym po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i obyczajowości.
Aleksander Sołżenicyn
Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania „Jeden dzień Iwana Denisowicza”, a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach „Archipelag Gułag”.
Poeci radzieccy
Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego
