WAŻNIEJSZE MOTYWY LITERACKIE
ARKADIA
Biblia
Ogród Eden jako miejsce pobytu pierwszych ludzi, kraina żyzna z pięknymi drzewami,
obcowanie z Bogiem.
Dante „Boska Komedia”
Umieszczony na poszczególnych planetach, szczęśliwi ludzie, istotą jest połączenie:
światłości, radości, miłości i dobra.
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”
Życie ziemianina zgodne z rytmem natury. Rodzinna zgoda.
J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”
Życie na wsi zostało przeciwstawione życiu żeglarza i dworzanina. Podstawą szczęścia jest posiadanie własnej ziemi, jedność z naturą, praca, szacunek.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Arkadia to kraina dzieciństwa, opuszczona ojczyzna, tradycja i etykieta szlachecka.
Apokalipsa
Objawienie św. Jana – ostatnia księga Nowego Testamentu, zamykająca całość Historii Świętej. Jej autorstwo przypisuje się jednemu z uczniów Chrystusa, św. Janowi, który napisał ją na zesłaniu na wyspie Patmos w czasie prześladowania pierwszych chrześcijan. Apokalipsa jest wizją walki dobra ze złem, obrazem sądu ostatecznego. Pełna jest niejasnych, nie zawsze jednoznacznych symboli, np. Baranek (ofiara Chrystusa), Babilon (symbol pogańskiego świata, bałwochwalstwa), cztery zwierzęta (czterech ewangelistów), bestia i siedmiogłowy smok (szatan), kobieta przyodziana w słoneczną szatę (zwycięska Matka Boska). Księga obfituje w wiele obrazów zagłady (szarańcza, ogień), cechuje ją też symbolika liczb, np. siódemka jest cyfrą boską (siedem aniołów, siedem trąb), zaś liczba 666 symbolizuje bestię (Szatana).
Z. Krasiński „Nie-Boska komedia”
Naprzeciwko siebie stanęły dwa obozy: arystokracji na czele z hrabią Henrykiem i ludu, któremu przewodzi Pankracy. Nie jest to nawiązanie do biblijnego motywu walki dobra ze złem, bo oba ugrupowania opanowane są przez szatana. Arystokraci są tchórzliwi, sprzedajni, nieludzcy, zaś lud opętany jest żądzą mordu (nam jedno – bydło czy panów rżnąć) i zniszczenia. Krasiński nawiązuje do Heglowskiego teatru historii, gdzie ludzie są tylko wykonawcami Ducha Świata, toteż w „Nie-Boskiej komedii” Bóg nie traci kontroli nad tym, co ludzie robią i zjawi się, gdy będą odgrywali komedię „nieboską” (szatańską), aby ich osądzić.
J. Kasprowicz „Dies irae”
Wizja końca świata i sądu ostatecznego przedstawiona w sposób ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzią biblijnych proroków, na głos trąb wzywających na sąd boży rozstępuje się ziemia i z jej szczelin wypełza całe zło: żmije, pijawki, jaszczurki. Na świecie szaleje niszczący ogień, słychać pękanie bloków skalnych i szum wichru niosącego zagładę. Trąby wzywają na sąd zarówno żywych, jak i umarłych. Temu katastroficznie pokazanemu widowisku przypatruje się zimny, lodowaty Bóg.
J. Kasprowicz „Święty Boże, święty mocny” – obraz ostatnich chwil istnienia ludzkości. Dominują barwy ekspresji: czerwień pożarów i czerń chmur oraz świata zapadającego się w nicość. Niebo pęka z ogromnych hukiem, zanikają góry, lasy walą się w rozpadliny ziemi. Na tle tych zhiperbolizowanych obrazów odbywa się walka archanioła Michała (dobro) z Szatanem(zło).
J. Czechowicz „żal” – Utwór pochodzi z tomiku („Nuta człowiecza”, 1939) i utrzymany jest w nastroju przeczucia nieuchronnego kresu: zniża się wieczór świata tego. Powtarza się obrazowanie przypominające biblijną apokalipsę: blask, huk, czerwony udój, płomienie, płacz i krzyk ludzki. Katastrofę, która nadejdzie, wyraża metafora: roztrzaskane szyby synagog.
K.I. Gałczyński „Koniec świata” – Apokalipsa pokazana groteskowo: zderzenie przerażenia mającą nadejść zagładą z kpiną i żartem. Rzeczywistość pokazana jako kompletny chaos i całkowity brak logiki: z kościołów uciekli święci, ulicami idą pochody protestujących przeciwko końcowi świata, biją dzwony na trwogę, przewracają się sklepy, cyrki (…) i różne ubikacje. Jest to apokaliptyczna wizja sługi bożego Idelfonsa, w której śmiech jest tylko formą złagodzenie lęku przed mogącą naprawdę nadejść katastrofą.
S. Źeromski „Przedwiośnie” – Elementy wizji apokaliptycznej pisarz wykorzystał w przedstawieniu rewolucji w Baku. Wydobył aspekty grozy, mordu, destrukcji. Pokazał rzeczywistość, która sprowadza się do porachunków ormiańsko-tatarskich, nieposzanowania żadnych praw. Jedyne, które istnieje, to prawo silniejszego lub prawo ulicy. Krew płynie ulicami jako rzeka wieloramienna. Rewolucja to także śmierć wszelkiego piękna (oskarżycielska wymowa trupa młodej ormianki).
W. Broniewski „Krzyk ostateczny” – Wiersz pochodzi z tomiku o tym samym tytule z 1939 r. Zapowiada nadchodzącą wojnę (przeważa w utworze czas przyszły: będzie głód, pożoga i mór, spłoną miasta i labolatoria). Obrazowanie nawiązuje do motywów biblijnych (ogień, woda, noc, śmierć jako niewiasta przybrana w szkarłat) oraz drzeworytu Drera „Czterej jeźdźcy Apokalipsy” (pędzą czterej na zachód i wschód! Biada. Znamiona żywiołu niszczącego uzyskuje tu historia (gniewnie kroczy historia… cywilizacja oślepła).
K. K. Baczyński „Pokolenie” – z 1941 r. (Do palców przymarzły struny), „Pokolenie” z 1943 r. (Wiatr drzewa spienia). W utworach apokaliptyczna wizja zagłady pokolenia, o którym poeta w wierszu z 1941 r. napisze: tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli. Podobny sposób poetyckiego obrazowania: rzeki ognia, krew tak nabiera w żyłach milczenia, ciągną korzenie krew, skręcone ciała, żywcem wtłoczone pod ciemny strop.
Cz. Miłosz „Piosenka o końcu świata” – Wiersz jest zaprzeczeniem tradycyjnego wyobrażenia apokalipsy. Nie ma tu błyskawic i gromów ani tajemniczych znaków i trąb archanielskich. Nastrój utworu jest pogodny i wszystko pozostaje zgodnie z naszymi wyobrażeniami, tzn.: pszczoły zbierają miód, rybak naprawia sieci, sprzedawcy warzyw nawołują kupujących. Mądrość życiową uosabia w wierszu staruszek, który wie, że innego końca świata nie będzie, bo świat kończy się naprawdę każdego dnia po trochu umieramy. Koniec świata następuje w momencie śmierci każdego człowieka. Wiersz jednak przełamuje tradycyjne myślenie katastroficzne. Uczy jak żyć ze świadomością śmierci.
K. Moczarski „Rozmowy z katem” – Elementówapokaliptycznych można się dopatrzeć w opisie likwidacji getta (zagłada świata żydowskiego). Obraz walczącego getta nawet z punktu widzenia kata (J. Stroop) przypomina dzień sądu ostatecznego: ogień niesie śmierć zarówno ludziom, jak i też budowlom, huk wybuchów miesza się z krzykami ginących. Jako symboliczny akt zagłady całej kultury żydowskiej należy potraktować wysadzenie synagogi przy Tłomackiem: niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem.
H. Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem” – Zagłada getta żydowskiego z punktu widzenia ofiary – Marka Edelmana, który w swojej relacji eksponuje wszelkie elementy nienormalności sytuacji (kanibalizm), okrucieństwa (gwałty), wszechobecności śmierci (choroba głodowa, numerki życia). Bóg skazał ten świat na zagładę, toteż próba przechytrzenia go jest walką o przeżycie dwóch tygodni, tygodnia dłużej, choćby po to, aby poznać smak pospiesznej miłośi.
Miron Białoszewski „Pamiętnik z powstania warszawskiego” – Warszawa to krajobraz jak po apokalipsie: może ruin, pustkowie, groby. Życie ludzi naznaczone tymczasowością. Runął cały dorobek cywilizacyjny. Umarło miasto i jego mieszkańcy.
A. Camus „Dżuma”
Dotknięty zarazą Oran sprawia wrażenie skazanego na zagładę. Apokaliptycznie brzmi kazanie ojca Paneloux.
T. Różewicz „Ocalony”
Tytułowy bohater znalazł się w punkcie zerowym, jest po apokalipsie.
T. Konwicki „Mała apokalipsa”
Jest to bylejakość ówczesnego PRL-u, marazm, zamieranie życia.
Bóg – wizja Boga, mimo że różnie przekształcana w literaturze, bierze się oczywiście z Biblii. Nie oznacza to, że jest nienaruszalna i zawsze ta sama. Już bowiem w Biblii Bóg ma różne oblicza – jest raz Ojcem karzącym i srogim, raz Bogiem miłosiernym i wybaczającym. Podobnie jest ze stosunkami, jakie „układały się” między człowiekiem a Bogiem. Później przestrzeń między nimi rozrosła się ogromnie i dystans bywał nie do przebycia.
*Jan Kochanowski – Pieśni i Psalmy – hołd złożony Bogu przez poddanego mu, miłującego go człowieka, dzierżącego część boskiej władzy na ziemi.
– Treny bunt w Trenie IX, kiedy poeta czuje się „z ostatnich stopniów zrzucony”, nie rozumie (jak niegdyś Hiob) swojego cierpienia.
*Adam Mickiewicz – Wielka Improwizacja – bunt i bluźnierstwo Konrada, który domaga się od Boga „rządu dusz”. Bóg milczy.
*J. Kasprowicz – Hymny. Okrzyk buntu, w którym poeta oskarża Boga o współtworzenie zła na ziemi, tym samym obarczając go winą za ludzki grzech.
*T. Miciński – Ananke. Szatan buntujący się przeciw harmonii gwiazd, to silna indywidualność, jednostka uosabiająca bunt człowieka przeciw boskiemu porządkowi.
*J. Kasprowicz – Przeprosiny Boga – w tym wierszu „pogodzenie się” poety z Bogiem przyjmuje wręcz formę „przyjaźni”. Bóg jest bliski człowiekowi, chodzi z nim do karczmy, towarzyszy mu w codziennym żywocie.
*Bolesław Leśmian – Dusiołek, Dziewczyna, Turpięgi itd. Człowiek Leśmiana podkreśla swoją odmienność, „nie-boskość”, która jawi sięw kalectwie i ułomności człowieka. Znów zauważamy tu motyw buntu przeciw Bogu, który niejako staje się odpowiedzialny za nasze marzenia, urazy, rozterki, klęski…
*Jan Twardowski – Podziękowanie, Daj nam, Spieszmy się. Ksiądz- poeta prezentuje w swojej poezji układ Bóg – człowiek oparty na najważniejszym z przykazów Boskich, na przykazie miłości. Bóg znów jest bliski człowiekowi i przejawia się w elementach jego zwykłego życia, w świecie codzienności, darów i radości ziemskiego, pełnego istnienia.
*Andrzej Szczypiorski – Początek. Autor zawarł w powieści nie tylko specyficzną koncepcję Boga – źródła wszystkiego, lecz także dyskusję na temat jego istnienia i jego postawy wobec człowieka.
Everyman (Człowiek – Każdy)
Jest to specyficzna konstrukcja bohatera literackiego. Wywodzi się ze średniowiecznego moralitetu o tym tytule. Przedstawia człowieka bez cech indywidualnych, bez twarzy, bez imienia – abstrakcyjnego reprezentanta wszystkich ludzi. Ten typ bohatera upodobali sobie niektórzy twórcy dwudziestego wieku – zarówno prozy, jak i dramatu.
*Franz Kafka – Proces, Zamek. Kafka, przedwojenny pisarz niemieckojęzyczny pozostawił powieści paraboliczne, których główny bohater to właśnie everyman – uosobienie każdego człowieka, który podąża przez labirynty życia. Imię bohatera brzmi Józef K. (Proces) lub samo tylko K. (Zamek). Nie ma on biografii własnej, lecz świetnie odzwierciedla losy ludzkie – człowieka jako takiego.
*Tadeusz Różewicz – Kartoteka. Bohater Różewicza ma wiele imion i wiele twarzy. Kasty jego biografii tworzą kartotekę pokolenia, które przeżyło wojnę. Jest człowiekiem w rozsypce, biernym, odrzucającym działanie. Jest everymanem pokolenia zarażonych wojną.
*T. Konwicki – Mała Apokalipsa, Wniebowstąpienie, Sennik współczesny i inne utwory. Bohater Małej Apokalipsy nie ma imienia, twarz ma tak „każdą”, że go mylą na ulicy z innymi osobami, jest przeciętnym, biernym „pisarzem”, który nawet nie pisze. Everyman lat siedemdziesiątych, socjalistycznej rzeczywistości Polski. Inne postacie cierpią na zanik pamięci (Wniebowstąpienie), przeżywają sceny „senne” (Sennik współczesny). Zabiegi takie jeszcze bardziej podkreślają abstrakcyjność, „każdość” bohatera.
Wypada zauważyć, że zarówno everyman jak i bohater romantyczny, postać bierna z dramatu Różewicza pozbawiona racjonalnych motywacji swoich działań lub aktywnie działająca, będąca osią utworu – występuję wszystkie te odmiany w różnych gatunkach (w dramacie, w powieści) – i należy sprawdzić przy podawaniu przykładu, czy temat nie zawęża wymagań do określonego gatunku.
Idealizm
Wartość idealistów i postawy jaką jest idealizm, dyskusja o idealizmie w literaturze polskiej – jest, była i będzie. W części pokrywa się zresztą z oceną inteligenta polskiego, czy też bohatera romantycznego.
*Hamlet. Bohater tragedii W. Szekspira pt. Hamlet zasługuje na to, choć jest postacią literatury angielskiej i do niej należy. Tym niemniej stał się wzorem wielu bohaterów literatury polskiej, którzyodziedziczyli po nim: hamletyzm, czyli niezdecydowanie, rozdarcie wewnętrzne między powołaniem a możliwością dokonania czynu, rozdźwięk między słowem a czynem. Każdy idealista jest w mniejszym lub większym stopniu „potomkiem” Hamleta, choć nie każdy jest tak jak on niezdecydowany.
*Don Kichot – M. Cervantesa. Warto przypomnieć błędnego rycerza, który chciał walczyć z wiatrakami i naprawiać świat, natomiast świat widział w nim tylko wariata (lit. – Hiszpania).
*Lalka Bolesława Prusa. Pisarz pozytywizmu nie tylko rozważa pojęcie idealistycznej postawy, lecz prezentuje świetne przykłady:
– Stanisław Wokulski – idealista, wręcz niewolnik idei romantycznej miłości.
– Ignacy Rzecki – idealista polityczny, wieczny wyznawca bonapartyzmu i wiary w walkę o niepodległość.
– Julian Ochocki – idealista naukowy, zdolny poświęcić swoje życie nauce, w którą wierzy jako w najwyższą wartość.
*Ludzie bezdomni S. Żeromskiego. Zaprezentowany przez autora typ indywidualisty społecznika, można powiedzieć przypadek skrajny, doktora Tomasza Judyma, który dla idei pomocy ubogim poświęca miłość i życie prywatne.
*Przedwiośnie S. Żeromskiego. Symbolem idealizmu są „szklane domy” – wizja ojca Cezarego Baryki.
*Turystyka, Wciąż o Ikarach głoszą – poezja E. Brylla – krytyka postawy idealistycznej postulat racjonalnego podejścia do życia, dostrzeżenia wartości czynu Dedala, konkretnego działania.
*Tren Fortynbrasa – Z. Herbert. Tren, w którym odżywa wieczna dyskusja – idealizmu z praktycyzmem, słów z czynem, postawy idealisty z postawą praktyka i żołnierza – słowem zwycięskiego Fortynbrasa u szczytu schodów i pokonanego Hamleta, który leży zabity.
Totalitaryzm
Systemy totalitarne, ustroje oparte o przemoc, często przy tym analiza władzy, techniki jej sprawowania, procesy manipulowania człowiekiem – to popularny temat rozważań i dociekań twórców współczesnych. Ich proza, dramat, poezja mają na celu: upamiętnić, utrwalić zło, jakie tego typu działania przynosiły, być przestrogą dla ludzkości, lecz także poddać analizie samo zjawisko – jego przyczyny, rozwój i skutki. Najczęściej spotkamy dwa przykłady historyczne – faszyzm i stalinizm. Istnieją jednak utwory, które stwarzają wizje abstrakcyjne, nie istniejące lub odwołujące się do innych form sprawowania władzy (takich jak np. cesarstwo). Te rozważają temat, umieszczając go czasem w sferze fantazji. Literatury dotyczącej tego zagadnienia można przytoczyć sporo – zawsze jednak trzeba zastanowić się chwilę, jakie ujęcie zjawiska proponują twórcy.
*Np. literatura łagrowa i lagrowa, może być wykorzystana do pracy w totalitaryzmie, bo pamiętamy, że obozy niemieckie i łagru sowieckie były potwornym wytworem systemów totalitarnych.
*Rok 1984 i Folwark zwierzęcy G. Orwella – świetna, paraboliczna analiza sprawowania władzy i manipulowania ludźmi w systemie totalitarnym. Tu właśnie obserwujemy świat fantazji, umykający historycznym realiom, choć w pełni zbudowany w oparciu o rzeczywiste obserwacje.
*Mała Apokalipsa T. Konwickiego. To także fantastyczna wówczaswizja kryzysu i upadku systemu totalitarnego. Trafnie ukazuje życie i obraz społeczeństwa funkcjonującego w realiach takiego systemu.
*Zniewolony umysł – Cz. Miłosza. Pisarz obserwuje i analizuje skutki wpływu systemów totalitarnych na psychikę ludzi poddawanych takim działaniom. Prezentuje zjawisko kształtowania poglądów, deformacji myśli nawet o przypadkach ludzi wybitnie inteligentnych, uzdolnionych itp.
Początek – A. Szczypiorski. Jest to powieść, która wśród wielu tematów podejmuje i prezentuje narodziny i rozwój totalitaryzmu w dwudziestym wieku. Ludzkie losy wplątane w koło dziejowe świata okazują się zależne od historii, a historia okazuje się procesem powtórzeń. Powieść – refleksja zatrzymuje się nad analizą czynów człowieka, który wciąż od nowa i od nowa dąży do władzy, używa metod przemocy, zabija – zmieniają się tylko daty i mundury.
Utwory poetyckie:
– Z. Herbert – Powrót prokonsula – obraz rzymskiego dworu cesarza i praw, jakie tam panowały, donosu, trucizny, pochlebstwa i cynizmu – „praw” podstawowych i aktualnych zawsze, gdy chodzi o despotyzm.
– Tren Fortynbrasa – monolog zwycięzcy Fortynbrasa nad zwłokami Hamleta. Nastąpią teraz rządy dyktatury wojskowej – rządy siły, jakie zapowiada Fortynbras.
– E. Bryll – Ten który – poetycka odpowiedź na wiersz Miłosza.
Kończąc uwagi o totalitaryzmie, warto chyba odwołać się do jednego jeszcze tytułu – zwłaszcza gdyby refleksje miały dotyczyć pojęcia ustroju i władzy. Różne na przestrzeni wieków były koncepcje jej sprawowania. Popularnością i szacunkiem cieszy się dziś system demokratyczny. Słynny przed wiekami, choć bardzo kontrowersyjny był głos renesansowego myśliciela Niccolo Machiavellego, teoria zawarta w dziele pt. Książę. Wzór władcy wg tej myśli to postać człowieka bez skrupułów, energicznego, nie wzdragającego się przed żadną z metod, jeśli jej celem jest dobro państwa. To postać „lwa” i „węża”, to usprawiedliwienie dla wielu nieetycznych poczynań ludzi sprawujących władzę, takich nawet jak mord, fałsz, przebiegłość. Wartość nauk Machiavellego dyskutowano od wieków, można więc śmiało dołączyć swój głos w sprawie tej teorii.
ARTYSTA
Mitologia
Hefajstos – wykuwał pioruny Zeusa, na prośbę Tetydy wykonał piękną zbroję dla Achillesa.
Apollo – opiekun artystów i sztuki.
Orfeusz – cudnie grał na lirze.
Dedal – labirynt na Krecie stał się symbolem dzieła doskonałego.
C.K. Norwid „Fortepian Szopena”
Sztuka tworzona przez artystę to synteza wartości estetycznych, etycznych i narodowych.
S. Przybyszewski „Confiteor”
Artysta jest kapłanem najwyższej religii.
S. Wyspiański „Wesele”
Artystów w tych czasach łączy tylko fascynacja wsią i ludem. Artysta jest pusty wewnętrznie.
Z. Herbert „Apollo i Marsjasz”
Marsjasz jest wielkim artystą, ponieważ doświadczył prawdziwej – cierpiącej sztuki.
BAL
I. Krasicki „Żona modna”
Symbol szlacheckiego życia ponad stan; wzorowanie się na modę zachodnią.
J.W. Goethe „Cierpienie młodego Wertera”
Na balu Werter widzi Lottę, podziwia jej delikatność,grację i piękno.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Uczestnicy balu u Nowosilcowa stanowią przekrój społeczeństwa polskiego.
H. Balzac „Ojciec Goriot”
Ironia balu, na którym bawi się Delfina i Rastignac, a w tym czasie umiera Goriot.
B. Prus „Lalka”
Bal u księcia. Wokulski jest tam nieobecny, ale obserwuje go przez okna pałacu, pragnie wejść w kręgi arystokracji.
Julian Tuwim „Bal w Operze”
Groteskowy obraz bawiących się wyższych sfer. Brak tu miłości, rządzi tylko pieniądz.
Jerzy Andrzejewski „Popiół i diament”
Bal w hotelu Monopol. Przemieszanie się przedwojennej arystokracji i przedstawicielami powojennej władzy.
BEZDOMONOŚĆ
Biblia
Wyrokiem boskim Adam i Ewa zostali wygnani z raju i skazani na cierpienie i ból.
Mitologia
Przez 20 lat Odys z Itaki pozbawiony jest domu i rodziny.
„Legenda o św. Aleksym”
Aleksy wędrował po świecie jako żebrak w poszukiwaniu ciepienia.
Wolter „Kandyd”
Po opuszczeniu zamku barona Kandyd zaczyna wędrówkę po „najdoskonalszym ze światów”.
A. Mickiewicz – „Sonety krymskie”
Po raz pierwszy w literaturze polskiej pojawiła się postać pielgrzyma, tułacza, który tęskni za Ojczyzną.
J. Słowacki – „Kordian”
Od chwili opuszczenia domu Kordian poszukuje po świecie sensu życia.
J. Słowacki „Hymn”
Nastrój przygnębienia i żalu. Tęsknota za odległą i zniewoloną Ojczyzną.
M. Konopnicka „Miłosierdzie gminy”
Zlikwidowanie problemu żebractwa przez licytację starszych ludzi. Pozbawia się ich domu i „zaprzęga” do okrutnej pracy.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”
Bezdomność odnosi się do jednostek i grup społecznych. Bezdomni są ci, którzy nie mają godnych warunków do życia.
Z. Nałkowska „Granica”
Rodziny robotników i bezrobotnych mieszkają w piwnicach. Czekają na lepszy los.
M. Białoszewski „Pamiętnik z powstania warszawskiego”
Ludzie biorący udział w powstaniu oraz cywile szukają schronienia.
BUNT
Biblia
Ludzie, którzy zbudowali wieżę Babel, przekonani byli o swoich ogromnych możliwościach, zazdrośni o wszechwiedzę Boga. Za karę pomieszano ich języki, aby nie mogli się porozumiewać.
Homer „Iliada”
W dziesiątym roku wojny Achilles odmawia walki przez zazdrość Agamemnona, który odbiera mu brankę Bryzejdę.
Sofokles „Antygona”
Antygona wbrew woli Kreona grzebie swojego brata.
J. Kochanowski „Treny”
W trenie X pada bluźniercze wyznanie, które jest wyrazem zwątpienia w istnienie Boga.
W. Shakespeare „Makbet”
Zabijając Duncana Makbet sprzeciwia się prawom wasalstwa, chrześcijaństwa o prawom gościnności – zapewnienia bezpieczeństwa.
G. Byron „Giuar”
Giaur buntuje się przeciw konwenansom i obyczajowości – kocha brankę Hassana.
A. Mickiewicz – „Dziady” cz. III
Konrad w Wielkiej Improwizacji buntuje się przeciw władzy Boga, oskarżając go o zimny racjonalizm.
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Zbyszko próbuje się buntować przeciw swojej matce, sam okazuje się filistrem.
Futuryści
Ich poezja była wyrazem buntu przeciw tradycji, która ogranicza.
W. Gombrowicz „Ferdydurke”
Jest to groteska buntująca się przeciw wszelkim przejawom formy.
Cz. Miłosz „Campo di Fiori”
Bunt poety-intelektualisty przeciw brutalnym prawom ludzkości.
S. Mrożek „Tango”
Stomil i Eleonora burzyli stare normy. Artur buntuje się również, ale przeciwko braku tradycji.
CIERPIENIE
Biblia „Pieśń nad pieśniami”
Oblubienicacierpi, gdyż nie może znaleźć swojego oblubieńca.
Dzieje Hioba.
„Tristan i Izolda”
Cierpią, gdy są rozdzieleni.
„Stabat Mater Dolorosa”
Matka Boska cierpi jak zwykła matka nad swoim Synem.
J. Kochanowski „Treny”
Zapis ogromnych cierpień ojca w obliczy śmierci córeczki.
Dante „Boska Komedii”
Dusze grzeszników cierpią w piekle najbardziej wyszukane katusze.
W. Shakespeare „Hamlet”
Hamlet cierpi przez śmierć ojca oraz przed odkrycie, że świat jest siedliskiem zła.
J. A. Morsztyn „Do trupa”
Podmiot liryczny cierpi z miłości i udowadnia, że lepiej być trupem niż nieszczęśliwie zakochanym.
J.W. Goethe „Cierpienia Młodego Wertera”
Werter cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości do Lotty. Dziewczyna jest narzeczona innego mężczyzny.
G.G. Byron „Giaur”
Giaur cierpi, ponieważ kobieta, którą kochał, została zabita. Cierpi, bo dokonał zemsty i pozostał samotny.
A. Mickiewicz „Romantyczność”
Karusia cierpi, ponieważ Jasiek umarł i tęskni za ukochanym.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. IV
Gustaw cierpi z powodu nieszczęśliwej miłości. Dziewczyna wyszła za innego.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Jacek Soplica cierpi, ponieważ Stolnik daje mu czarna polewkę i w ten sposób rozpoczyna serię nieszczęść, za które musi odpokutować ks. Robak.
Z. Krasiński „Nie – Boska komedia”
Hrabia Henryk cierpi, gdyż pędzi nudne życie przy boku żony.
B.Prus „Lalka”
Wokulski cierpi, gdyż Izabela traktuje go jak kogoś gorszego: „kupczyka”, „plenipotenta”.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni”
Judym cierpi, ponieważ musi wybrać między szczęściem osobistym a obowiązkiem wobec ludzi potrzebujących pomocy.
J. Iwaszkiewicz „Brzezina”
Bolesław po śmierci żony pogrążył się w niemym cierpieniu i odizolował od świata.
Z. Nałkowska „Medaliony”
Wojna i okupacja niosą ze sobą straszliwe cierpienia, ludzie ludziom gotują nowe, coraz bardziej wyszukane cierpienia.
DIABEŁ
Średniowiecza literatura
Diabeł to unaocznione zło walczące z dobrem o dusze człowieka.
A. Mickiewicz „Pani Twardowska”
Mistrz Twardowski zapisuje duszę i każe wykonać różne zadania. Diabeł przegrywa.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Diabeł walczy o duszę Konrada, podpowiada mu bluźnierstwo.
J. Słowacki „Kordian”
Diabły pomagają Szatanowi tworzyć przywódców powstania listopadowego.
M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”
Świta Wolanda demaskuje zło w Moskwie.
EVERYMAN
M. Sęp Szarzyński – „Wiersze abo rytmy polskie”
Bohater liryczny to człowiek, którego istotą egzystencji jest walka z szatanem i ciałem.
S. Żeromski – „Przedwiośnie”
Cezary Baryka wszędzie jest obcy, w Rosji i w Polsce.
F. Kafka „Proces”
Bohater powieści nie ma nazwiska (Józef K.). Został skazany tylko dlatego, że jest człowiekiem zagubionym biurokratycznym społeczeństwie.
T. Różewicz „Ocalony”
Bohater liryczny to człowiek, który przeżył wojnę jako świadek mordów na ludzkości.
T. Różewicz „Kartoteka”
Główna postać nie ma nazwiska, to po prostu bohater, który stracił chęć do jakiegokolwiek działania.
KAT
Biblia
Herod, jako tyran zazdrosny o władzę, wydał rozkaz zabicia wszystkich dzieci płci męskiej, wśród których miał być przyszły król żydowski.
Szymonowic „Żeńcy”
Starosta bije chłopów, aby pracowali, nie pozwala rozmawiać, śpiewać i odpoczywać.
Shakespeare „Makbet”
Makbet zabija kolejne ofiary – król, Banko…
G.G. Byron „Giaur”
Giaur mści się naHassanie za zabicie Leili.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Car rosyjski pokazany jako kat narodu polskiego.
H. Sienkiewicz „Krzyżacy”
Zygfryd de Lowe jest katem dla Juranda.
F. Kafka „Proces”
Józef K. Zostaje bestialsko zamordowany przez urzędników zwykłym nożem rzeźniczym.
Z. Nałkowska „Medaliony”
W czasie wojny różnica między katem a ofiarą praktycznie nie istnieje.
K. Moczarski „Rozmowy z katem”
Tytułowy bohater (Jurgen Stroop) to m.in. likwidator getta.
G. Herling – Grudziński „Inny świat”
Cały nieludzki system jest katem dla więźniów obozowych.
S. Mrożek „Tango”
Edek zadaje cios Arturowi, zabija go i tyranizuje resztę mieszkańców.
„KATASTROFIZM”
J. Kasprowicz „Dies irae”
Nadszedł dzień sądu ostatecznego, zmartwychwstali idą do Boga.
S. I. Witkiewicz „Szewcy”
Świat zmierza do katastrofy, o czym świadczy język, zachowanie i technokracja.
J. Tuwim „Bal w operze”
Świat to władza skorumpowana, zbliża się apokalipsa.
T. Gajcy „Wczorajszemu”
Wszystkie pozytywne wartości świata zginęły w czasie wojny, świat arkadyjski odszedł bezpowrotnie.
„MATKA”
Biblia
Za pramatkę wszystkich ludzi uważa się Ewę.
„Mitologia” Niobe
Matka dumna ze swych dzieci obraziła Latonę.
„Dzieje Tristana i Izoldy”
Matka Izoldy przygotowuje napój miłosny, jest przyczyną nieszczęść.
„Lament świętokrzyski”
Matka Boska pod krzyżem cierpi jak zwykła kobieta.
Shakespeare „Hamlet”
Za wiedzą matki odbyło się zabójstwo ojca Hamleta.
J.U. Niemcewicz „Powrót posła”
Podkomorzyna jest wzorem dla każdej Polki.
A. Mickiewicz „Dziady” cz. III
Cierpiącą matka jest pani Rollison.
J. Słowacki „Do matki”
Autor prosi o przebaczenie matkę za rozłąkę.
B. Prus – „Lalka”
Pani Stawska to matka, która poświęca się dla swojej córeczki, ciężko pracuje.
G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Matka rodziny to despotka. Nie interesują ją dzieci, tylko wizerunek na pokaz.
W. Reymont „Chłopi”
Hanka jest bardzo dobrą matką, dba o dzieci, o domostwo nawet wtedy, kiedy nie może liczyć na Antka.
T. Borowski „Proszę państwa do gazu”
Matki oddawały swoje dzieci, aby nie zginąć.
S. Mrożek „Tango”
Eleonora to nowoczesna matka, nie ma między nią a synem żadnej więzi.
„MĄŻ”
Biblia
Adam jest mężem Ewy.
Józef w obliczu prawa jest mężem Marii.
Mitologia
Zeus nie dochowuje wierności Herze.
Najbrzydszy Hefajstos jest mężem pięknej Afrodyty.
Homer „Iliada”
Hektor to czuły kochanek i mąż Andromachy.
Homer „Odyseja”
Odyseusz tęskni za swoją Penelopą.
„Legenda o św. Aleksym”
Aleksy żyje w czystości i to zaleca swojej żonie.
Boccaccio „Dekameron”
Żony zdradzają mężów, którzy są złymi kochankami lub skąpcami.
M. Rej „Żywot człowieka poczciwego”
Nie musi kochać żony, byle był wyrozumiałym dla słabości kobiet.
Shakespeare „Makbet”
Makbet jest uległy wobec swojej żony.
Molier „Świętoszek”
Orgon jako mąż odznacza się głupotą i naiwnością.
I. Krasicki „Żona modna”
Piotr staje się pantoflarzem.
Mickiewicz „Konrad Wallenrod”
Konrad jest mężem okrutnym, porzuca swoją żonę.
Krasiński „Nie-Boska komedia”
Hrabia w małżeństwie jest nieszczęśliwy, brakuje romantycznego tragizmu.
Prus „Lalka”
Wokulski walczy z opinią, że wszystko zawdzięcza żonie.
Sienkiewicz „Potop”
Jan Kazimierz słucha rad żony nawet w sprawach politycznych.
Wyspiański „Wesele”
Pan Młody traktuje żonę tylko jako laleczkę z Sukiennic.
Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Felicjan jest całkowicie uzależniony od żony.
Reymont „Chłopi”
Borynajest skazany na los starca przy młodej żonie.
Nałkowska „Granica”
Ziembiewicz mimo zdrad kocha żonę.
Mrożek „Tango”
Stomil przestał być dla żony atrakcyjny.
„MESJANIZM”
Biblia
Nadejdzie Mesjasz, który oczyści ludzkość z grzechu.
Kochowski „Psalmodia polska”
Polacy – Sarmaci są narodem wybranym przez Boga. Strzegą chrześcijaństwa.
Mickiewicz „Dziady” cz. III
Polska jest Chrystusem narodów.
Słowacki „Kordian”
Autor poddaje krytyce mesjanistyczny pogląd Mickiewicza.
A. Szczypiorski „Początek”
Polemika ze stanowiskiem Polski jako narodu wybranego.
„Miasto”
Biblia
Betlejem – miasto w Judei jako miejsce śmierci Racheli, miasto króla Dawida i miejsce narodzenia Chrystusa.
Mitologia
Ateny to potężny ośrodek kultury i sztuki, będący pod opieką bogini Ateny.
Balzac „Ojciec Goriot”
Paryż jest postrzegany jako miasto, w który panuje mariaż herbu i pieniądza.
Prus „Lalka”
Warszawa ukazana została jako skupisko wszystkiego: miłości, nienawiści, zdrady, tęsknoty. Jest to obraz wszystkich stanów ówczesnej zniewolonej Polski.
Żeromski „Ludzie bezdomni”
Warszawa to siedlisko biedoty.
Reymont „Ziemia obiecana”
Łódź to symbol rodzącego się kapitalizmu.
Żeromski „Przedwiośnie”
Baku to symbol odrażającej rewolucji.
Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”
Moskwa to miejsce zakłamania i korupcji.
Camus „Dżuma”
Oran to symbol świata, w którym toczy się odwieczna walka dobra i zła.
Białoszewski „Pamiętnik z powstania warszawskiego”
Upadek Warszawy to upadek kultury, koniec Arkadii.
„MIESZCZAŃSTWO”
„Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego”
Mieszczanie krakowscy zhańbili się zabijając szlachcica.
Molier „Świętoszek”
Mieszczanie to bigoci, którzy są naiwni i nie liczą się z uczuciami innych.
Słowacki „Kordian”
Mieszczanie nie rozumieją tragizmu koronacji, dla nich to tylko wielkie widowisko.
Balzac „Ojciec Goriot”
Mieszczaństwo jest zróżnicowane, podstawowym kryterium oceny jest majątek.
Prus „Lalka”
Mieszczanie, kiedyś chwalebni w bojach, teraz stali się dorobkiewiczami i ciułaczami.
Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Mieszczaństwo jest zakłamane. Dopuszczalne jest wszystko, ale nie mogą dowiedzieć się o tym ludzie.
„MIŁOŚĆ UDANA”
„Biblia”
Miłość Oblubienicy i Oblubieńca z „Pieśni nad pieśniami”
Mitologia
Miłość Odyseusza i Penelopy spełnia się po powrocie do domu.
„Dzieje Tristana i Izoldy”
Mimo że kończy się śmiercią, to jednak przynosi szczęście kochankom.
Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Miłość Tadeusza i Zosi spełnia się w małżeństwie, które kładzie kres waśniom.
Fredro „Śluby panieńskie”
W finale przez intrygi Gustawa następuje spełnienie miłosne Gustawa i Anieli, Albina i Klary.
Orzeszkowa „Nad Niemnem”
Uczucie Justyny i Janka spełnia się przez wspólną pracę, odnalezienie sensu życia.
Sienkiewicz „Potop”
Walka dla Ojczyzny opłaca się, przez nią Oleńka przebacza ukochanemu.
Bułhakow „Mistrz i Małgorzata”
Miłość Małgorzaty do Mistrza spełnia się, gdy Woland zwraca jej ukochanego i zapewnia im wieczny spokój.
„NADZIEJA”
Biblia
Nadzieja dana Izraelitom na Ziemię Obiecaną.
Mitologia
Upór i nadzieja – to doprowadziło Odysa do Ojczyzny.
Sofokles – „Antygona”
Bohaterka ma nadzieję, że boskie prawa są ważniejsze od prawa ludzkiego.
Dante – „Boska Komedia”
Napis nad wrotami pozbawia nadziei na to, że cokolwiek nas uratuje od odpowiedzialności za grzechy.
Kochanowski – „Nie porzucaj nadzieje…”
Zawsze powinniśmy wierzyć, że przyjdzie lepsze…
Mickiewicz – „Konrad Wallenrod”
Postępowaniu Konrada przyświeca nadzieja zniszczenia Zakonu Krzyżackiego.
Słowacki – „Kordian”
Nadzieje Kordiana na zwycięstwosą oderwane od rzeczywistości.
Balzac – „Ojciec Goriot”
Rastignac ma nadzieję na szybki awans społeczny.
Prus „Lalka”
Wokulski ma nadzieję, że Izabela go pokocha.
Wyspiański „Wesele”
Chochoła można interpretować jako wartość chroniącą życie, nadzieję na odrodzenia Polski.
Żeromski – „Ludzie bezdomni”
Nadzieja, że świat będzie lepszy, przyświeca Judymowi.
Camus – „Dżuma”
Nadzieja pokonania zła w postaci Dżumy przyświeca działaniom Rieux.
„NIEŚMIERTELNOŚĆ”
Biblia
Człowiek otrzymuje nieśmiertelność przez zjednoczenie z Chrystusem.
Mitologia
Bogowie olimpijscy są nieśmiertelni, ponieważ spożywają ambrozję i piją nektar.
Safona – „Pogarda dla nie znającej poezji”
Twórczość poetycka zapewnia nieśmiertelność.
Horacy – „Exegi monumentum…”
Poezja zapisuje na wieczność uczucia poety.
„Legenda o św. Aleksym”
Asceza to droga do życia wiecznego.
Kochanowski – „Pieśń o dobrej sławie”
Nieśmiertelność zapewnia człowiekowi cnotliwe życie, patriotyzm itp.
Naborowski – „Do Anny”
Wszystko przemija, tylko miłość jest nieśmiertelna.
Shakespeare – „Sonety”
Upływające lata nie naruszą urody ani uczuć kochanka.
Mickiewicz – „Sonety krymskie”
Poeta tworzy nieśmiertelne pieśni.
Mickiewicz – „Dziady” cz. III
Konrad jako poeta – wieszcz staje się równy Bogu.
„PIENIĄDZE”
Biblia
Za zdradę Chrystusa Judasz dostał 30 srebrników, czyli ustaloną przez prawo cenę niewolnika.
Mitologia
Zmarły musiał opłacić Charona, opłata wynosiła 1 obol.
Kochanowski – „Pieśń o spustoszeniu Podola”
Szlachta polska powinna opodatkować się na rzecz szlachty.
Molier „Skąpiec”
Tytułowy bohater zajmuje się tylko gromadzeniem pieniędzy kosztem najbliższych.
Krasicki „Żona modna”
Szlachta żyje ponad stan, zamiast zająć się służbą publiczną.
Słowacki – „Kordian”
Gdy Kordian obwieszcza swojej kochance bankructwo – ta odchodzi.
Balzac „Ojciec Goriot”
Pieniądz rządzi Paryżem, jest kryterium oceny człowieka.
Prus – „Lalka”
Wokulski przez pieniądze chce zdobyć uznanie w oczach Izabeli.
Żeromski – „Ludzie bezdomni”
O pozycji lekarzy w Warszawie nie świadczą ich umiejętności, ale dochody.
Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Pieniądze są dla Dulskiej jedyną wartością. Zrobi wszystko, by je zdobyć.
Nałkowska – „Granica”
Pieniądze uzależniają Zenona od Ziembiewicza.
Camus – „Dżuma”
Cottard nielegalnie handluje alkoholem i żywnością. Zarobione pieniądze jednak nie uchronią go przed sprawiedliwością.
Szczypiorski „Początek”
Likwidacja getta to okazja do łatwego zarobku, nie ma tu sentymentów.
„PRACA”
Biblia
Dla syna marnotrawnego hańbą była praca przy świniach.
Mitologia
Dedal to zręczny rzemieślnik, który doceniony został na Krecie.
„Satyra na leniwych chłopów”
Wieśniacy to stan, który uchyla się cały czas od pracy.
Rej – „Żywot człowieka…”
Szlachcic nadzoruje pracę w swoim gospodarstwie.
Kochanowski – „Pieśń świętojańska o Sobótce”
Praca na wsi to nie tylko zdobywanie pożywienia, ale satysfakcja.
Szymonowic – „Żeńcy”
Chłopi ciężko pracują pod batogiem Starosty.
Wolter – „Kandyd”
Praca i stateczność to podstawa szczęśliwego życia.
Krasicki – „Mikołaja Doświadczyńskiego…”
Na wyspie Nipu najważniejszą wartością jest praca.
Mickiewicz – „Pan Tadeusz”
Sędzia dba o to, by rzetelnie wykonywano obowiązki.
Prus – „Lalka”
Wokulski dochodzi do majątku przede wszystkim dzięki pracy własnych rąk.
Orzeszkowa – „Nad Niemnem”
Praca jest jedynym sensem życia, wartością nobilitującą.
Żeromski – „Zmierzch”
Praca Gibałów jest ciężka, ponad siły, przybliża do śmierci, jest zaprzeczeniem uszlachetnienia.
Żeromski – „Ludzie bezdomni”
Judym swoją pracąchce ulżyć biednym, poświęca własne życie osobiste.
Reymont – „Chłopi”
Praca jest niezbędnym elementem egzystencji człowieka. Jest podstawą szacunku u innych.
Dąbrowska – „Noce i dnie”
Praca to sens życia każdego z bohaterów.
Orwell „Folwark zwierzęcy”
Praca stała się formą zniewolenia. Świnie nie pracowały.
„STRACONE POKOLENIE”
Mickiewicz – „Dziady” cz. III
Studenci reprezentują pokolenie wpisane w boski plan odkupienia win, ale jest pokolenie skazane na cierpienie.
Prus – „:Lalka”
Pokolenie Rzeckiego żyje w niewoli, walczy w Wiośnie Ludów.
Pokolenie Wokulskiego walczy w powstaniu styczniowym. W zapomnienie odchodzi pokolenie romantyków.
Żeromski – „Siłaczka”
Bozowska walczy z konserwatyzmem Obrzydłówka. Przegrywa i umiera w zapomnieniu, w wraz z nią ideały pokolenia.
Przerwa – Tetmajer „Koniec wieku XIX”
Pokolenie straciło sens życia. Nie ma już celu.
Żeromski „Przedwiośnie”
Cezary Baryka to przedstawiciel pokolenia, które żyło złudzeniami „szklanych domów”.
Baczyński „Pokolenie”
Młodość pokolenia została zabrana przez wojnę.
Różewicz – „Ocalony”
Pokolenie Kolumbów przegrało, gdyż wartości umarły.
PRZEMIJANIE
Biblia
Wraz z grzechem człowiek utracił nieśmiertelność.
Mitologia
Prometeusz tworzy człowieka z kruchej gliny i łez.
Horacy – „Pieśni”
Czas ucieka i nie należy zbytnio troszczyć się o przyszłość.
Villon – „Wielki Testament”
Uroda i wartości tego świata są złudne, gdyż szybko przemijają.
Kochanowski – „Pieśni”
Wszystko przemija. Warto zabiegać tylko o cnotę.
Sęp-Szarzyński – „Rytmy…”
Nie warto starać o rzeczy doczesne, gdyż trzeba zabiegać o życie wieczne.
Shakespeare – „Hamlet”
Nad czaszką Yorika, Hamlet zastanawia się nad przemijaniem życia i wartości.
Naborowski – „Do Anny”
Wszystko przemija – tylko nie miłość (kpina).
Mickiewicz – „Pan Tadeusz”
Epos to wspomnienia autora, które już nie wrócą, tak samo jak świat tamtej szlachty.
Dąbrowska – „Noce i dnie”
Świat to nieustanny czas narodzin i śmierci.
Szymborska – „W rzece Heraklita”. „Nic dwa razy”
Przemijanie to dramat człowieka. Boleść ludzkiej egzystencji.
PRZYJAŹŃ
Homer – „Iliada”
Śmierć Patroklosa wywołuje chęć zemsty u Achillesa.
Goethe – „Cierpienia młodego Wertera”
Korespondencja między Werterem a Wilhelmem to forma utworu.
Mickiewicz – „Dziady” cz. III
Główna siła studentów to ich wzajemna do siebie miłość i wsparcie.
Dumas – „Trzej Muszkieterowie”
Przyjaźń ratuje od śmierci i zapewnia chwałę.
Prus – „Lalka”
Przyjaźń między Wokulskim i Rzeckim, ukształtowała losy Wokulskiego.
Sienkiewicz – „Trylogia”
Przyjaźń Zagłoby i Wołodyjowskiego trwa przez wszystkie części.
Żeromski – „Ludzie bezdomni”
Judym i Korzeniowski mają te same ideały, są bezdomni.
Saint-Exupery – „Mały Książę”
Przyjaźń niesie za sobą cierpienie zwłaszcza przez rozstanie (Lis i Książę).
Herling – Grudziński – „Inny świat”
Obawa przed utratą życia wystawia na ciężką próbę każdą przyjaźń.
REWOLUCJA
Krasiński – „Nie – Boska komedia”
Pogłębiająca się niesprawiedliwość społeczna doprowadza do rewolucji.
Prus – „Lalka”
W ocenie Rzeckiego Wiosna Ludów była rewolucją, gdyż przeciwstawiła się tyranii w ówczesnej Europie.
Żeromski – ‚Przedwiośnie”
Rewolucja w Baku to przestroga przed tym, co może się stać w Polsce.
Witkacy – „Szewcy”
Inspiracją dla Witkacego stały się wydarzenia Rewolucji
