Pieniądz – powszechnie akceptowany środek wymiany dóbr i usług oraz miernik ich wartości, także środek tezauryzacji oraz środek zwalniania z zobowiązań; ta ostatnia funkcja może być realizowana przez dobrowolną akceptację przez wierzyciela p. przedstawionych do zapłaty albo poprzez przymus prawny, wyrażony formułą \”prawny środek płatniczy\”, która mówi, że p. przedstawiony do zapłaty, ma moc zwalniania ze zobowiązań a wierzyciel nie ma prawa odmówić jego przyjęcia; nie zawsze p. spełnia wszystkie wymienione funkcje, np. podczas inflacji przestaje być środkiem tezauryzacji oraz miernikiem wartości. Dla określenia istoty pieniądza, duże znaczenie ma pojęcie obiegu pieniężnego, współcześnie różnie definiowane:
• M-1 to zasoby pieniężne w ręku ludności + rachunki czekowe a vista (czyli obieg pieniężny w tradycyjnym sensie);
• M-2 to M-1 plus małe (do 100 tys. dol. USA) wkłady oszczędnościowe i certyfikaty depozytowe;
• M-3 to M-2 plus waluta bankowa, dokumenty handlowe i obligacje skarbowe,
• precyzyjne rozgraniczenie powyższych kategorii zależy od specyficznych cech rynku pieniężnego w poszczególnych krajach.
Rodzaje pieniądza:
1) pieniądz kruszcowy w pierwotnym znaczeniu oznaczał system ,w którym wartość kruszcu w monetach, będących w obiegu, odpowiadała nominalnej wartości tych monet; w znaczeniu, które upowszechniało się w XVIII-XIX w., p. kruszcowy oznaczał system, w którym w obiegu były banknoty wymienialne na żądanie na kruszec przez instytucję emisyjną; w takim systemie rozmiary obiegu pieniężnego były limitowane przez zasoby kruszcu, choć pokrycie kruszcowe obiegu mogło być mniejsze niż 100%.
2) pieniądz zdawkowy – każdy p. istniejący w postaci monet lub biletów pieniężnych, który reprezentuje określoną wartość jedynie w sposób symboliczny, a jego siła nabywcza wynika nie z wartości materiału, z jakiego jest wykonany, lecz z prawnego przymusu przyjmowania nim zapłaty; w większym znaczeniu – drobny, nie oparty na kruszcu bilon.
3) pieniądz rozrachunkowy – p. nie istniejący w sensie fiz., funkcjonujący jedynie jako umowna wartość rachunkowa; takie cechy p. rozrachunkowego czyniły go odpornym na \”psucie monety\” (obniżanie wartości szlachetnego kruszcu w monecie i zmniejszanie jej ciężaru), przez co stał się czynnikiem stabilizującym system pieniężny w epoce pierwszych banków publicznych; podobne cechy czynią współcześnie p. rozrachunkowy środkiem regulowania zobowiązań międzynarodowych (SDR, ECU, rubel transferowy).
4) pieniądz międzynarodowy – p. akceptowany poza granicami kraju, który go emituje, używany w transakcjach międzynarodowych.; do czasu wielkiego kryzysu gospodarczego 1929-1933 zobowiązania międzynarodowe regulowano przepływami złota; po II wojnie świat. funkcję p. międzynarodowego spełniał dol. USA, po 1958 również inne waluty zach., od lat 70. pełnią ją także międzynarodowe jednostki rozrachunkowe – SDR i ECU.
5) pieniądz bankowy – p. zapisany na rachunkach bankowych, kreowany przez banki poprzez udzielanie kredytów, ponieważ ekspansja kredytowa banków może przewyższać sumę ich kapitałów własnych oraz wkładów, banki posiadają zdolność kreowania p.; zbyt śmiała ekspansja kredytowa działa inflacjogennie, oraz zwiększa ryzyko kryzysu bankowego, jednym z zadań banku centralnego jest więc utrzymanie tej ekspansji w pożądanych granicach.
Emisja pieniądza.
W czasach p. kruszcowego w postaci monet emisja była przywilejem władcy, który w wyjątkowych wypadkach mógł go scedować na władze prowincji, miasta bądź kompanii handlowej; prawo bicia monety było uważane za jeden z atrybutów suwerenności. Wraz z pojawieniem się pieniądza papierowego stała się możliwa emisja skarbowa (Dania 1713, Polska 1794), emisja przez bank centralny, będący własnością państwa (Sveriges Riksbank 1668) , emisja przez bank centralny niezależny od rządu (Bank of England 1694) lub emisja przez prywatne banki akcyjne (USA) . Rozmiary emisji banknotów z reguły były wyższe od posiadanych zasobów kruszcu, nie jest bowiem możliwe równoczesne przedstawienie wszystkich banknotów do wymiany. Wraz z rozwojem bankowości okazało się, że banki komercyjne są w stanie kreować dodatkową podaż pieniądza przez działalność kredytową. Bank centralny, ponosząc odpowiedzialność za kondycję pieniądza, ma możliwość wpływania na rozmiary emisji kredytowej banków komercyjnych przez regulowanie stopy redyskonta, operacje otwartego rynku i rezerwy obowiązkowe. W XIX w. ścierały się poglądy zwolenników uzależnienia rozmiarów emisji od zasobników kruszcu i zwolenników dostosowywania jej rozmiarów do potrzeb gospodarki. Związek między rozmiarami emisji a zasobami kruszców został ostatecznie zerwany podczas wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-33; od tej pory rozmiary emisji są podporządkowane potrzebom gospodarczym. Ważnym czynnikiem stabilności walutowej jest taka niezależność banku emisyjnego od rządu, aby ten ostatni nie miał możliwości pokrywania deficytu budżetowego przyrostem emisji pieniądza.
Bilon [franc.], pieniądz zdawkowy, metalowe znaki pieniężne przeznaczone do obsługi drobnych płatności, emitowane zazwyczaj przez skarb państwa zgodnie z zasadą, że wartość nominalna znacznie przewyższa wartość substancji; bilon bito dawniej z miedzi, współcześnie do tego celu używa się najczęściej stali i aluminium.
Tezauryzacja [łac. gr.], ekon. gromadzenie i przechowywanie pieniędzy oraz kruszców poza instytucjami depozytowo-oszczędnościowymi; tezauryzacja była powszechną formą gromadzenia oszczędności w gospodarkach przed kapitalistycznych, w których nie rozwinął się system bankowy; w gospodarkach towarowo-pieniężnych z rozwiniętym systemem bankowym występowanie tezauryzacji jest świadectwem braku zaufania do pewności lokat; tezauryzacja nasila się w okresach kryzysów gospodarczych, przyspieszonej inflacji, wojny; zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu i depozytów bankowych ogranicza konsumpcję, podaż kredytów i powoduje spowolnienie gospodarczej aktywności.
Historia pieniądza
Pieniądz wyłonił się spośród wielu towarów jako towar szczególny, ułatwiający wymianę; najczęściej były to skóry, futra, kawałki tkanin lub metalu (również współcześnie w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, np. podczas hiperinflacji, pewne towary, najczęściej tytoń, spirytus lub złoto, pełnią funkcję pieniądza); tego typu surogaty p. są niekiedy określane mianem płacideł. W połowie III tysiąclecia p.n.e. w starożytnym Egipcie zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztabek, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części; wkrótce pieniądz w podobnej postaci pojawił się w Chinach; najstarsze okrągłe monety są znane z Sardes w Libii (Azja Mniejsza) z ok. 650 p.n.e. Starożytne systemy monetarne były oparte na złocie, srebrze i miedzi, a wartość monet była równa wartości zawartego w nich metalu. Zmiany wzajemnych relacji cen tych metali oraz \”psucie monety\” przez władców powodowały stopniową deprecjację pieniądza. Po upadku Rzymu nastąpił w Europie okres chaosu pieniężnego, któremu kres położyła reforma Karola Wielkiego (ok. 800), wprowadzająca system waluty srebrnej, tzw. system denarowy (1 funt = 20 solidów = 240 denarów). Stopniowe \”psucie monety\” przez władców doprowadziło do powstania tzn. brakteatów, czyli monet tak cienkich, że wybicie wzoru było możliwe tylko po jednej stronie.
Na przełomie XII i XIII w. doszło do reformy groszowej, która polegała na wprowadzeniu \”grubej\”, solidnej monety srebrnej (w Polsce grosze czeskie lub praskie ok. 1300). W drugiej połowie XIII w. pojawiły się monety złote (1252 – floren we Florencji, 1284 – dukat w Wenecji), co doprowadziło do powstania systemu bimetalicznego, opartego równocześnie na złocie i srebrze (w Polsce wprowadzony dopiero w 1528). W XVI w. napływ srebra do Europy z Ameryki spowodował deprecjację srebra w stosunki do złota. Złoty polski pojawił się jako jednostka rozrachunkowa (równowartość 30 gr) w połowie XV w., a jako realna moneta w 1564.
Powstanie banków publicznych u progu czasów nowożytnych przyniosło rozwój pieniądza rozrachunkowego. W XVII w. powstały pierwsze banki emisyjne (Sveriges Riksbank 1668, Bank of England 1694) i pojawiły się w Europie pieniądze papierowe; wcześniej, już w IX w. pieniądz papierowy był znany w Chinach.. W drugiej połowie XVIII w. oraz w okresie wojen napoleońskich dość powszechnie finansowano wojny niewymienialnym na kruszec pieniądzem papierowym; pierwszej polskiej emisji p. papierowego dokonano w 1794.
W XIX w. niektóre państwa (np. Wlk. Brytania) zdecydowały się na system waluty złotej (Gold Standart), inne (USA oraz państwa zrzeszone w Łac. Unii Monetarnej) – na bimetalizm; niedogodności bimetalizmu powodowały stopniowe rozszerzenie systemu Gold Standart. System waluty kruszcowej w XIX w. oznaczał, że w obiegu były banknoty, wymienialne na życzenie przez bank centralny na kruszec.
I wojna światowa przyniosła powszechne odejście od tej wymienialności; po zakończeniu wojny w większości krajów w niej uczestniczących doszło do inflacji (w Polsce 1920-pocz. 1924 i 1925-pocz. 1926) niekiedy przeradzającej się w hiperinflację (np. w Niemczech). Stabilizacje walutowe w latach 20. (w Polsce 1927), polegały na powrocie do wymienialności banknotów na kruszec, ale w ograniczony sposób: w systemie Gold Bullion Standart, oznaczającym wymienialność nie na monety, ale na sztaby, bądź w systemie Gold Exchange Standart, oznaczającym wymienialność na złoto lub inne waluty wymienialne na złoto. Wielki kryzys gosp. 1929-33 przyniósł odejście od systemu waluty kruszcowej.
W 1944 podczas konferencji w Bretton Woods (USA)postanowiono powołać do życia Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), który stawiał sobie na cel stabilizację międzynarodowych stosunków walutowych. System z Bretton Woods (zw. też Dollar Standart) polegał na dążeniu do wzajemnej wymienialności walut wg. sztywnych kursów (tolerancja 1%); IMF wymagał określenia parytetu waluty w złocie, ale nie wynikał z tego obowiązek wymiany na złoto; większość walut zachodnioeuropejskich osiągnęła wymienialność w 1958. Na początku lat 70. system z Bretton Woods uległ destabilizacji, co spowodowało przejście IMF na system płynnych kursów. W 1976 postanowiono zaniechać określenia parytetów walut w złocie (demonetaryzacja złota). Słabnąca pozycja dolara USA skłoniła IMF do utworzenia w 1967 własnego pieniądza rozrachunkowego (SDR);
W 1978 kraje Europy Zachodniej utworzyły odrębną jednostkę rozrachunkową (ECU). Waluty państw komunistycznych był pieniądzem wewnętrznym, niewymienialnym; w ramach RWPG funkcjonowała w latach 1964-91 jednostka rozrachunkowa (rubel transferowy). Dla krajów słabszych gospodarczo charakterystyczny był system wielu kursów walutowych, zastosowany po raz pierwszy w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej w okresie międzywojennym. W okresie powojennym pojawiła się nowa forma pieniądza – karta kredytowa.
