Augustynizm
Św. Augustyn Aureliusz (354-430) to największy autorytet średniowiecza aż do wystąpienia św. Tomasza z Akwinu. Urodził się w małym mieście Tagasta w Afryce Północnej, jako szesnastolatek wyruszył na studia do Kartaginy. Później przyjechał do Rzymu i Mediolanu, a ostatnie lata spędził jako biskup Hipony, miasta w pobliżu Kartaginy. Początkowo był manichejczykiem (sekta religijna, typowa dla późnego antyku, jej członkowie głosili na wpół religijną, na wpół filozoficzną naukę o zbawieniu. Przyjmowali, że świat podzielony jest na dobro i zło, światłość i ciemność, ducha i mate-rię. Duchem człowiek może wznieść się ponad świat materialny i przygotować podstawy do zbawie-nia duszy). Później skłonił się ku neoplatonizmowi (wszelkie istnienie ma boską naturę). Nie do-strzegał żadnych ostrych przeciwieństw między chrześcijaństwem a filozofia Platona. Np. twierdził, że zanim Bóg stworzył świat, idee istniały już w jego umyśle. Przypisał więc platońskie idee Bogu i w ten sposób uratował platońskie wieczne idee. Wykazał jednak, że dla ludzkiego rozumu istnieją granice poznania w kwestiach religijnych. Chrześcijaństwo to takie boskie misterium, do którego zbliżyć się możemy jedynie przez żarliwą wiarę. Jeśli jednak oddamy się Bogu, Bóg „oświeci” naszą duszę i wówczas będziemy mogli osiągnąć swoistą wiedzę nadprzyrodzoną Dokonał połączenia my-śli Platona z założeniami chrześcijaństwa (dualizm platoński) uznając, że każda rzecz ma postać duchową – ideę i materialną – cień idei. Człowiek w świecie posiada określone miejsce między by-tami wyższymi (aniołem) a niższymi (zwierzętami). Świadomość swego nieokreślenia człowiek przypłacać miał poczuciem wewnętrznego rozdarcia, nieustannym konfliktem pomiędzy cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła jednocześnie. Najważniejsze założenia jego filozofii to:
– Bóg jest najwyższym dobrem, bytem, czyli absolutem, dlatego powinien być najważniejszym przedmiotem poznania;
– aby poznać Boga, trzeba najpierw poznać własną duszę, czyli „wejść do swego wnętrza, w którym mieszka prawda”
– nie rozum, ale wola jest bliższa wiary, zatem Boga można poznać bardziej przez wiarę niż przez rozum;
– świat Boga jest dobry, ale istnieje w nim zło, które nie jest tworem Boga, lecz dziełem „wolnych stworzeń (człowieka)”;
– istnieje absolutne dobro, absolutnego zła nie ma;
– człowiek czyni zło wtedy, gdy odwraca się od dobra, czyli od Boga, natomiast przez oddanie się Bogu dostępuje łaski i staje się dobry;
– konsekwencją Bożej dobroci jest zbawienie człowieka; szczęście można osiągnąć jedynie poprzez poznawanie prawdy oraz dążenie do Boga i zespolenie się z nim;
Tomizm
Tomasz z Akwinu(1225 – 1274) teolog, który pragnął wybudować pomost między filozofia Arystote-lesa a teologią chrześcijańską („schrystianizował” Arystotelesa). Uznał, że pomiędzy filozofią – ro-zumem, achrześcijaństwem – objawieniem nie ma sprzeczności. Kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i normowała je wskazaniami cnót, głów-nie roztropności, miarkującej pragnienie sławy i pożądań cielesnych. Służyło to hierarchicznemu, stanowemu społeczeństwu średniowiecza. Naruszenie układu ról społecznych zespolonych harmo-nijnym współdziałaniem zapewniającym rozumny ład świta uważano za grzech przeciw prawom bo-skim.
Franciszkanizm
Św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). W młodości skłony był do zabawy i hulaszczego trybu życia, brał udział w wojnie Asyżu z Perugia i rok spędził w niewoli. Popadł w chorobę, która skłoniła go do refleksji nad sensem i celem życia Po nieudanym zaciągu do wojska papieża Innocentego Iii szukał samotności i znalazł ją w otoczeniu natury. Przebrany za żebraka poznał życie biednych i chorych. Znieważony przez ojca, który nie chciał pogodzić się z trybem życia syna, zerwał z rodziną i wyrzekł się majątku Założył zakon i ułożył dla niego w 1221 regułę. W 1224 otrzymał od Boga stygmaty. Już po śmierci, w 1228 papież Grzegorz IX kanonizował go. Postawą i życiem zapoczątkował nurt odnowy moralnej w czasach sporów i wojen, głodu i zarazy. Niemały wpływ na jego życie wywarła filozofia św. Augustyna i mistycyzm. Zapoczątkował wielki ruch odnowy w świecie pełnym okru-cieństwa. Stworzył program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do ziemi i stworzenia, miłości przepełnionej ewangeliczna zasadą miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.
Głosił ideę wszechogarniającej miłości do świata i wszelkiego stworzenia bożego Zrezygnował z dziedzictwa, rozdał pieniądze, stworzył wędrowny zakon. Był przeciwnikiem ascetyzmu umartwiają-cego ciało, głosił kazania do ryb i ptaków. Stworzył wiarę radosną, prosta, pełna harmonii we-wnętrznej i miłości do przyrody Jego czyny ukazane są w „Kwiatkach św. Franciszka”.
Ideały głoszone przez św. Franciszka:
– życie ludzkie nie musi być ustawicznym, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, ale może być rów-nież afirmacją tego, co rodzi się z miłości i dobroci serca;
– sens ludzkiego istnienia tkwi w czynnej miłości braterskiej oraz w chwaleniu boskiego Stwórcy i Ojca jako jedynego dobra;
– człowiek cierpię radość z obcowania z przyrodą oraz z miłości do Boga i wszelkiego stworzenia;
– ubóstwo jest wyrazem miłości do bliźniego, miłość zaś prowadzi do radości i doskonałości we-wnętrznej, a doskonałość wewnętrzna prowadzi do świętości;
– ubóstwo uczy pokory i współczucia innym;
– ostatecznym szczęściem człowieka jest śmierć.
Św. Anzelm (1033 – 1109) – główny przedstawiciel scholastyki, który nawiązywał do poglądów św. Augustyna i głosił pogląd, że „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary”. św. Bernard zClairvaux (zm. 1274) wybitny przedstawiciel mistyki, uznany za przywódcę duchowego Kościoła XII wieku. Wysuwał ideały miłości, życia w pokorze, żarliwości uczuć religijnych. Jego poglądy wpłynęły w wielkim stopniu na piśmiennictwo religijne średniowie-cza. Głosił, iż poznanie prawd wiary dokonuje się nie poprzez rozumowanie, ale kompletację i bo-gate życie wewnętrzne. „Wiedza dla wiedzy jest haniebną ciekawością”. św. Bonawentura (1221-74) – franciszkanin, największy w Europie mistyk, wyznawca kierunku, w którym do prawd wiary dochodzi się drogą kontemplacji, rozmyślania
1. Nazwa epoki została ustalona po jej zakończeniu.
2. Średniowiecze oceniano jako epokę ciemnoty i zacofania aż do XIX wieku.
Zaczęto je rehabilitować na przełomie XIX i XX wieku. Dziś mówimy, że kładło ono podwaliny na-stępnych epok.
3. Ramy czasowe.
Średniowiecze trwa w Europie od IV/V w. do XV w. Początek: 313 r. – zgoda Konstantyna Wielkiego na wyznawanie chrześcijaństwa 330 r. – przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Konstanty-nopola 476 r. – upadek cesarstwa zachodnio- rzymskiego
Koniec: 1450 r. – wynalezienie druku 1453 r. – upadek Konstantynopola 1492 r. – odkrycie Ameryki
4. Rola Kościoła chrześcijańskiego.
Najwyższą wartością w tym okresie był Bóg. Pogląd ten nazywamy teocentryzmem. Kościół pełnił w średniowieczu rolę kulturotwórczą. Duchowni dawali początek literaturze. Na podstawie filozofii ludności wyróżnia się jej typy: – scholastyka – rozumowe udowadnianie prawd Biblii – augustynizm – teorie św. Augustyna (IV/V w.) Twierdził on, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyż-szych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka między dobrem a złem, duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej. – tomizm – poglądy św. Tomasza z Akwinu. Twierdził on, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na „drabinie bytów” najwyższe miejsce. Twierdził także, że społeczność dzieli się na stany, a każdy człowiek winien pozostawać tam, gdzie wyszedł na świat. – franciszkanizm – poglądy św. Franciszka z Asyżu. Filozofia ta zawiera miłość do wszelkich stworzeń, miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo.
Charakterystyczne cechy literatury: 1) dwujęzyczność (XIII w. – pierwsze pisma polskie), 2) dwo-istość tematyki: kościelno- religijna i świecka, 3) anonimowość, 4) dydaktyczny charakter utworów, 5) formy literatury (żywoty świętych; apokryfy – utwory rozwijające sceny z życia Chrystusa i Matki Boskiej; pieśni religijne; kazania; modlitewniki; psałterze; epopeje; eposy; wiersze o różnorodnej tematyce; dialogi)
Sztuka średniowiecza.
W rozwoju sztuki średniowiecznej wyróżniamy okresy: – przedromański do X w. – romański X-XI w. – gotycki poł. XIII w. do pocz. XVI w.
Cechy sztuki romańskiej:
– budowle z kamienia, – łuk półkolisty w konstrukcji sklepień,wykroju okien i otworów drzwiowych, – częste stosowanie formy rotundy, – deformowanie postaci przedstawianych na obrazach i w rzeź-bie.
Cechy sztuki gotyckiej:
– budowle z cegły nie tynkowanej, – strzelistość i wysmukłość budowli, – sklepienia krzyżowo-żebrowe, – ostrołuki w konstrukcji sklepień, okien i drzwi, – stosowanie witraży.
