GEOGRAFIA EKONOMICZNA
Kierunki rozwoju geografii:
– regionalny – wydzielenie jednostek terytorialnych o jednorodnym charakterze i zwartych przestrzennie,
– ekologiczny – badanie wzajemnego oddziaływania środowiska przyrodniczego i społeczeństwa,
– przestrzenny – przestrzenne struktury i procesy oraz ich współzależności.
Geografia – nauka badająca systemy społeczno – gospodarcze w dwóch wymiarach: środowiskowym i przestrzennym.
Rozmieszczenie ludności – czynniki:
– przyrodnicze – obszary te nazywa się również ekumeną, w ich granicach występują czynniki polityczne, społeczno-kulturowe, ekonomiczne.
Cechy demograficzne, kulturowe, ekonomiczne:
Do cech demograficznych należy:
– struktura ludności wg płci – nowo zasiedlane obszary wykazują przewagę mężczyzn,
– wg wieku – zależy od zaawansowania danej populacji w rozwojowym cyklu demograficznym, przyrostu naturalnego i poziomu opieki zdrowotnej.
Z cech kulturowych szczególnie ważny jest poziom wykształcenia, różnice narodowościowe i językowe, religijne i rasowe.
Ekonomiczną charakterystyką ludności jest praca, jej zasoby i wykorzystanie, cecha ta zależy od cech poprzednich.
Migracje.
Przejaw mobilności czynników produkcji w tym spadku czynnika pracy. Migrujący kieruje się dążeniem do maksymalizacji swoich dochodów.
Motywy migracji mają charakter kulturowy, np. religijny, etniczny, językowy rodzinny.
Proces jednokierunkowy. Odpływom ludności towarzyszą ponowne przypływy do regionu lub kraju rodzinnego.
Bariery występujące: odległość, restrykcje polityczne, ograniczona mobilność potencjalnych migrantów (silne więzy rodzinne, niechęć do opuszczenia społeczności lokalnej).
Urbanizacja.
Przemieszczenie się ludności wiejskiej do miast 3 stadia:
– urbanizacja – (wzrost ludności całych aglomeracji, najszybszy w częściach centralnych),
– suburbanizacja – dalszy wzrost ludności całych aglomeracji, najszybszy jednak w strefie zewnętrznej,
– dezurbanizacja – spadek liczby ludności w części centralnej, a następnie w całej aglomeracji.
– Jest jeszcze reurbanizacja – stadium modernizacji i przebudowy miast…
Lokalizacja.
Na korzyści obszaru składają się:
– czynniki środowiskowe – zróżnicowane zasoby i walory poszczególnych części powierzchni ziemi,
– czynniki przestrzenne – kształt, rozmiar, odległość, dostępność,
– czynniki ekonomiczne, społeczno – kulturowe, polityczne.
Użytkowanie ziemi.
Najwyższą wartość mają grunty położone w śródmieściu, spada ona w miarę przesuwania się ku peryferiom. Ten rozkład jest modyfikowany przez dwa czynniki: główne arterie komunikacyjne i ich skrzyżowania.
Miasta.
Obszary o najwyższej koncentracji ludności i działalności. Elementami miasta są: ludność, tereny, infrastruktura, jednostki społeczne, gospodarcze i kulturalne. Organem scalającym jest władza miejska. Elementy rozpatruje się z trzech punktów widzenia:
– funkcji jakie spełniają,
– trwałego zagospodarowania, jakie tworzą,
– relacji jakie między nimi zachodzą.
Funkcje miast:
– egzogeniczne – obejmują działalności ponadlokalne, na rzecz świata zewnętrznego, one stanowią o istocie miasta,
– endogeniczne – obejmują działalności mające na celu zaspokojenie własnych potrzeb miasta, mają charakter lokalny.
3 modele miast:
– koncentryczny – (Burges, Park) przedstawia przestrzenny rozrost miasta, zwłaszcza jego terenów mieszkaniowych, składa się z 5 stref koncentrycznych: centrum handlowo-usł., strefa przejściowa, domów robotniczych, mieszkań o wysokim standardzie, dojazdów do pracy,
– sektorowy – (Hoyt) miasta rozwijają się wzdłuż arterii transportowych, które oddziaływują na użytkowanie ziemi w podobny sposób, tworząc sektory przypominające ramiona gwiazdy, użytkowanie ziemi wewnątrz każdego sektora jest podobne,
– wieloośrodkowy – (Harris, Ullman) miasto jako układ mozaikowy – miasta rozprzestrzeniając się stworzyły oddzielne ośrodki.
Regiony ekonomiczne.
Rozróżnia się:
1. Region jako narzędzie badania – np. regiony statystyczne, te części obszaru dla których gromadzi się dane statystyczne,
2. Region jako przedmiot poznania – badania przeprowadza się w celach poznawczych przez rozpoznanie rozmieszczenia obiektów i zjawisk,
3. Region jako narzędzie działania – części obszaru potrzebne by organizować w ich ramach działalność społ – gosp. I zarządzać nią.
Ze względu na odmienność strukturalną wyróżnia się:
1. regiony powierzchniowe – mają ten sam charakter na całym swym obszarze, są jednolite; kryteriami wyróżniania mogą być takie właściwości państw: poziom uprzemysłowienia, intensywność rolnictwa, stopień urbanizacji, poziom kultury,
2. regiony węzłowe (formalne) – są jednorodne pod względem swej wewnętrznej struktury lub organizacji, grupa państw powiązana intensywną wymianą handlową, kooperacją przemysłową, migracjami ludności.
Modele lokalizacji sieci. Model anizotropowy.
Przepływy dóbr zachodzą wówczas, gdy spełnione są warunki:
1. gospodarki regionów muszą się uzupełniać – w jednym regionie nadwyżka danego dobra, w drugim jego niedobór,
2. nie ma możliwości pośrednich – brak regionów położonych tak, że mogą tworzyć alternatywną podaż lub popyt,
3. muszą istnieć transportowe możliwości przemieszczenia dóbr.
Przepływy ludzi, dóbr i informacji wymagają stworzenia odpowiedniej infrastruktury w transporcie i łączności. Jeśli ludność regionu rozmieszczona jest równomiernie a koszty budowy dróg są wszędzie jednakowe, idealna sieć transportowa ma kształt sześcioboku foremnego (heksagonalny). Gdy są bardziej skomplikowane warunki kształtowania się sieci to przybiera ona postać układu anizotropowego, który jest spłaszczony i wydłużony wzdłuż dróg głównych o ulepszonych parametrach i większym ruchu.
Sieć transportowa nie powstaje od razu w gotowej postaci. Narasta stopniowo przez budowę nowych odcinków i ulepszanie odcinków istniejących.
Formowanie się stref rolniczych wokół ośrodka miejskiego.
Teoria Thunena przedstawia hipotetyczne rozmieszczenie różnych rodzajów produkcji rolnej wokół jednego centralnie zlokalizowanego miasta. Rozmieszczenie produkcji rolnej będzie następujące:
1. najbliżej rynku wytwarzane będą produkty najcięższe i najmniej trwałe,
2. w miarę oddalania się od rynku – produkty coraz lżejsze i bardziej trwałe.
Podstawową ideą tej teorii jest strefowy spadek intensywności rolnictwa wraz z odległością od ośrodka miejskiego.
Formowanie się regionów przemysłowych.
Trzy czynniki wyznaczające umiejscowienie zakładów przemysłowych wg Webera:
1. czynnik transportu – punkt w przestrzeni zapewniający najbardziej korzystną lokalizację to punkt minimalnych kosztów transportu; jest to czynnik podstawowy,
2. czynnik pracy,
3. czynnik aglomeracji, mają znaczenie modyfikujące lokalizację wyznaczoną p przez punkt minimalnych kosztów transportu
Istnieje kilka metod znajdowania punktu minimalnych kosztów transportu.
1. metoda izodapan – linie jednakowych całkowitych kosztów transportu na jednostkę produkcji, łączą punkty, dla których koszt określonych kombinacji przewozów ładunku jest równy.
Hierarchiczny układ miast.
Teoria ośrodków centralnych – Christaller – ustalenie prawidłowości występujących w rozmieszczeniu miast ma szczególne znaczenie dla wyjaśnienia ogólnej struktury krajobrazu gospodarczego.
Podstawowe pojęcia teorii:
1. centralność jako podstawa ładu,
2. ośrodki centralne,
3. znaczenie i centralność,
4. dobra i usługi centralne,
5. obszary uzupełniające,
6. odległość gospodarcza,
7. zasięg dóbr.
Prawa dotyczące rozmieszczenia, liczby i wielkości osiedli:
1. W systemie osadniczym tworzą się odrębne typy wielkościowe osiedli. Wielkość osiedli wyznacza liczba spełnianych przez nie funkcji centralnych.
2. Im większe są osiedla tym mniejsza ich liczebność w systemie osadniczym.
3. Osiedla rozmieszczają się z charakterystyczną regularnością (układ heksagonalny). Obszary uzupełniające osiedli mają kształt sześcioboków.
Przestrzenna samoorganizacja.
Sposób w jaki złożone systemy przechodzą od jednej struktury do innej, od jednego porządku do innego. Rozważamy systemy, które:
1. są otwarte na przepływy dóbr, osób i informacji,
2. znajdują się w stanie odległym od równowagi,
3. odznaczają się występowaniem nieliniowości (korzyści skali, korzyści lokalizacji i urbanizacji),
Początek przekształceniom strukturalnym mogą dać także małe zmiany ekonomiczne, demograficzne, społeczne, polityczne a także wielka inwestycja przemysłowa, budowa ulepszonej drogi lub węzła transportowego, budowa zbiornika wodnego…
Aby zmiany krajobrazu były dostrzegalne, impulsy muszą być dostatecznie silne.
Dyfuzja innowacji.
Innowacje polegają na przyjęciu, przyswojeniu i zastosowaniu wynalazków. Dyfuzja innowacji jest z definicji dyfuzją informacji. Innowacje i dyfuzja przenoszą wynalazki do innych miejsc. Nie możemy przyswoić wynalazku nie usłyszawszy lub nie przeczytawszy wcześniej o nim. Proces dyfuzji informacji wykazuje charakterystyczne prawidłowości czasowe i przestrzenne.
1) Początkowo liczby osób, które odebrały informację wzrastają powoli, jednak w miarę jak wzrasta liczba źródeł, narastanie liczby odbiorców ulega przyspieszeniu. W końcowym okresie pozostaje niewiele osób do których informacja jeszcze nie dotarła (co jest spowodowane słabszym kontaktem z nimi) – prawidłowości czasowe.
2) Początkowo najwięcej przekazów informacji ma miejsce w pobliżu środka przestrzeni. Później w okresie szybkiej dyfuzji liczba przekazów w pobliżu środka maleje, wzrasta natomiast wraz z odległością od środka. W końcowym okresie wzrost przekazów we wszystkich częściach przestrzeni jest mniej więcej równomierny.
Trzy fazy procesu dyfuzji to: faza początkowa, faza rozprzestrzeniania, faza zagęszczania.
Dzienne i życiowe szlaki człowieka.
Czas i przestrzeń są zasobami, którymi człowiek dysponuje w ograniczonej skali. Wskutek tego jego plany nie zawsze mogą być realizowane. W trakcie realizacji planów występują ograniczenia:
1. Ograniczenia możliwości – limitują działalność człowieka poprzez jego konstrukcję biologiczną (potrzeba snu – codzienne życie człowieka ograniczone do pewnego tylko czasu) oraz środki techniczne i ekonomiczne. Te ograniczone możliwości czasoprzestrzenne przybierają kształt pryzmy. Człowiek posiadający auto może powiększać swoją pryzmę np. może wybrać bardziej odległe miejsce pracy ale dające mu więcej satysfakcji.
2. Ograniczenia wynikające ze sprzężeń – aby człowiek mógł pracować, konsumować, odpoczywać, musi łączyć się z innymi ludźmi, narzędziami, materiałami. Np. zakłócenia w komunikacji mogą spowodować spóźnienie się do pracy, ograniczenie przerwy na posiłek.
3. Ograniczenia władzy. Poszczególne osoby lub grupy społeczne mają zawsze ograniczoną władzę, kontrolują tylko niektóre rzeczy i zdarzenia.
Człowiek posiada szlak dzienny (dojazdy do pracy, pobyt w pracy, powrót) i życiowy (dzieciństwo, studia, małżeństwo). Między tymi szlakami zachodzi związek i np. ograniczona pryzma dzienna dziecka (brak środka lokomocji dla dojazdu do szkoły o wyższym poziomie nauczania) może wywrzeć wpływ na przebieg jego szlaku życiowego.
Bieguny wzrostu.
Rozwój miasta promieniuje na otaczający go region a także na dalsze regiony co jest osnową teorii biegunów wzrostu Perroux. Region nie rośnie gospodarczo w tym samym stopniu na całym swoim obszarze. Wzrost jest najszybszy w jednym lub niewielu punktach (biegunach), są to miasta duże i średnie. Ich wzrost oddziałuje na zmiany w pozostałym obszarze. Szczególną rolę pełni przemysł napędowy, który jest reprezentowany przez duży zakład ważny dla gospodarki – wzrasta zatrudnienie i siła nabywcza ludności oraz przyciąganie nowych działalności. Ten przemysł jest powiązany z tzw. przemysłami pobudzonymi (przemysł napędowy dokonuje tu zakupu lub sprzedaży dóbr) co powoduje następnie pobudzenie innych działalności w regionie. Ośrodek się rozprzestrzenia, ale powstaje drugi, mniejszy biegun w pewnej odległości od pierwszego.
Modele.
Mogą mieć formę:
– ikoniczną – fotografia lotnicza, mapa samochodowa,
– analogową ,
– symboliczną – najważniejszą rolę odgrywają tu modele matematyczne.
Cztery typy modeli:
1. Modele opisowe – odzwierciedlenie pewnych cech systemów przestrzennych, zwłaszcza struktury i sposobu działania.
2. Modele predykcyjne – buduje się je w celu przewidywania przyszłości systemów przestrzennych.
3. Modele eksploracyjne –
4. Modele decyzyjne lub planistyczne – znajdowanie optymalnych rozwiązań, maksymalizacji korzyści lub minimalizacji niekorzyści.
Modele grawitacji i potencjału.
W modelach opartych na grawitacji, potencjale i oddziaływaniu w przestrzeni, region przyjmujemy jako pewną masę. Masa ma pewną strukturę, zgodnie z określonymi zasadami. Rządzą one w sposób powszechny zachowaniem się indywidualnych cząsteczek, ograniczając i inicjując jednocześnie ich działanie. Zależność między regionami można sobie wyobrazić jako oddziaływanie między masami.
Modele grawitacji stosuje się najczęściej do opisu ciążenia regionów do ośrodka miejskiego, oddziaływania tego ośrodka na zaplecze, powiązań między miastami i między regionami.
Funkcja gęstości zaludnienia miast.
Model Clarka opisuje spadek gęstości zaludnienia miast wraz z odległością od centrum miejskiego. Jedną z komplikacji tego modelu jest występowanie tzw. centralnego krateru gęstości. Jest to spadek gęstości zaludnienia w centrum miasta, co na wykresie przejawia się w postaci wklęsłości krzywej przypominającej krater. Spadek może być rezultatem dekapitalizacji substancji miejskiej w centrum i odpływu ludności oraz takiej przebudowy tej substancji, po której miejsce dawnych domów mieszkalnych zajmują nowoczesne gmachy administracyjne.
