Ustroje gospodarcze
Zmiana sytuacji gospodarczej, czynność gospodarcza, prawo posiadania a ustrój gospodarczy.
Ustrój gospodarczy jest czynnikiem najważniejszym, rozstrzygającym czy społeczeństwo będzie ubogie czy bogate. Pewien typ ustrojów sprzyja bowiem rozwojowi, a inny go hamuje.
Sytuacja gospodarcza podmiotu X zmienia się wtedy, gdy zmienia się ilość dóbr pozostających w jego dyspozycji, gestii.
Czynność gospodarcza to działanie, którego bezpośrednim rezultatem jest bądź zmiana sytuacji gospodarczej, bądź zapobieżenie zajściu takiej zmiany.
Prawo do posiadania jakiegoś dobra przysługuje temu, kto legalnie może zostać jego właścicielem.
Ustrój gospodarczy –stanowią go reguły prawne, które przesądzają o tym komu oraz jakie przysługują prawa do posiadania oraz kto i jakie może bądź musi wykonywać czynności gospodarcze.
Przepisy te mają zwykle charakter generalny, dotyczą określonego typu podmiotów. W skład tego rodzaju ustroju może wchodzić w jakimś państwie przepis zabraniający jak i przepis nakazujący. Na ustrój gospodarczy składa się zawsze wielka liczba przepisów, różnią się od siebie bądź trochę bądź bardzo znacznie, w każdym państwie istnieje nieco inny ustrój.
1.2. Kiedy ustrój oferuje więcej a kiedy mniej wolności gospodarczej. Czynności nakazane a czynności zakazane.
Wolność gospodarcza –ustrój oferuje tym więcej wolności gospodarczej im mniej w nim zakazów i nakazów dotyczących posiadania dóbr i wykonywania czynności gospodarczych.
Ustroje gospodarcze różnią się między sobą przede wszystkim ilością zakazów i nakazów ze strony państwa. Gospodarka centralnie zarządzana charakteryzuje się, obok innych swoich właściwości ogromną ilością zakazów. Wolność gospodarcza to nie tylko wolność do czegoś lecz również wolność do czegoś. Im mniej zakazów i nakazów tym większa wolność gospodarcza. Prawo posiadania lub zakaz tego pociąga za sobą możliwość wykonywania określonych czynności gospodarczych lub też brak takiej możliwości. Istnieje jeszcze inny typ czynności gospodarczych, są to czynności których nie można wykonywać gdyż zabronione są inne czynności gospodarcze.
Zbiór klas czynności zakazanych: jeśli pogrupujemy je w klasy o tej samej lub podobnej wadze gospodarczej, a klasom tym przyporządkujemy relację ważności, otrzymamy uporządkowany zbiór klas czynności zakazanych.
Zbiór klas czynności nakazanych: jeśli na wchodzących w skład ustroju gospodarczego nakazach przeprowadzimy tą samą operację częściowego porządkowania, jaką przeprowadziliśmy na zakazach, wówczas otrzymamy uporządkowany zbiór klas czynności nakazanych.
Jeśli wszystkie czynności zostaną zaliczone do odpowiednich klas, a klasy uporządkowane wg relacji wagi gospodarczej to otrzymamy instrument niezbędny do klasyfikacji ustrojów gospodarczych.
1.3. Wolność gospodarcza a ustroje liberalne i etatystyczne.
Liberalizm gospodarczy to pogląd, w myśl którego tym lepiej dla społeczeństwa i gospodarki im mniej czynności gospodarczych zastrzeżonych jest dla instytucji lub przedsiębiorstw państwowych, a więcej dostępnych każdemu obywatelowi, oraz im mniej jest czynności nakazanych.
Gospodarka liberalna to taki typ gospodarki w którym postulat liberalizmu wprowadzony jest w życie, czyli ilość czynności gospodarczych zastrzeżonych dla państwa jest wysoce ograniczona.
Ustrój jest tym bardziej etatystyczny, a gospodarka tym bardziej zetatyzowana, im więcej czynności gospodarczych jest w niej zastrzeżonych wyłącznie dla instytucji lub przedsiębiorstw państwowych oraz im więcej jest czynności nakazanych.
Ustrój liberalny pozostaje zatem w stosunku odwrotnym do etatystycznego. Im bardziej jest on liberalny tym mniej etatystyczny. Czynności zastrzeżone dla państwa to monopol który rodzi szereg innych, chociaż nie muszą być one gwarantowane jednym specjalnym przepisem. Czynności te to takie, które są bądź wprost zawarowane odrębnymi przepisami, bądź też z innych przepisów wynika, że nie może ich wykonywać nikt oprócz instytucji i przedsiębiorstw państwowych.
Relacje między ustrojami liberalnymi i etatystycznymi. Nie ma ustrojów całkowicie liberalnych bądź etatystycznych. Istnieje pewien obszar wspólny dla obu gospodarek. Nie każda bowiem gospodarka centralnie zarządzana jest gospodarką etatystyczną jak i nie każda gospodarka rynkowa jest liberalną. Ustroje liberalne mało różnią się między sobą ilością czynności zastrzeżonych dla przedsiębiorstw państwowych. Wyraźną różnicę widać przy ustroju etatystycznym.
1.4. Dyrektywa i rozdzielnik a gospodarka rynkowa i centralnie zarządzana.
Powstanie gospodarki centralnie zarządzanej. Ustrój o tym charakterze pojawia się dopiero wtedy, gdy państwowe jednostki gospodarcze zaczyna obowiązywać pewien szczególny rodzaj nakazu i pewien szczególny rodzaj zakazu. Nakaz to: należy wykonywać dyrektywy gospodarcze.
Dyrektywa gospodarcza –każda państwowa jednostka prowadzi w zetatyzowanym ustroju działalność gospodarczą, dla wykonywania której została powołana. Dyrektywa zaś nakłada na nią obowiązek jej prowadzenia w dziedzinach i rozmiarach określonych przez władze i sposobem przez te władze wymaganym.
Typowy dla gospodarki centralnie zarządzanej szczególny rodzaj zakazu brzmi: przedsiębiorstwom państwowym nie wolno zaopatrywać się w podstawowe czynniki produkcji poza rozdzielnikiem.
Rozdzielnik –to wydane przez władze zezwolenie na nabycie określonej ilości czynników produkcji. W nieco innej formie przyjmować ono również mogło nazwę limitu (ograniczają one popyt przedsiębiorstw niezależnie od tego ile przedsiębiorstwa posiadają środków finansowych i jakie są ich potrzeby). Nakaz konstruujący dyrektywy produkcyjne i zakaz nadający moc rozdzielnikom są do tego stopnia ważne, że ich istnienie przesądza o sposobie funkcjonowania całej gospodarki centralnie zarządzanej.
Wszystkie dyrektywy z reguły noszą nazwę planów gospodarczych, ale na tę nazwę nie zasługują. Cel powinien być wybrany przez działającego a nie narzucony z góry. Po drugie powszechna jest praktyka wstawiania do planu czyli uzupełnianie dyrektyw o dodatkowe polecenia w trakcie realizacji wcześniej już wybranych.
1.5. Relacja między gospodarką rynkową a etatystyczną.
Powrót do gospodarki rynkowej następuje z momentem likwidacji nakazu wykonywania dyrektyw gospodarczych i zakazu zaopatrywania się w czynniki produkcji poza rozdzielnikiem. Gospodarka rynkowa nie musi być liberalna. Może być w niej większość czynności zastrzeżonych dla przedsiębiorstw państwowych. Jeśli jednak przedsiębiorstwa te nie otrzymują dyrektyw i nie są objęte zakazem zaopatrywania się poza rozdzielnikiem zaczynają funkcjonować w sposób rynkowy. Celem ich działalności staje się zysk. Dla zwiększenia różnicy między kosztem a przychodem racjonalizują czynności bieżące i rozszerzają działalność na inne dziedziny. Samodzielnie zmieniają asortyment, negocjują ceny z dostawcami i odbiorcami.
Każda gospodarka liberalna jest również rynkowa (nie odwrotnie)
Każda gospodarka centralnie zarządzana jest również etatystyczna (nie odwrotnie)
1.6. Trzy stopnie własności a ustrój kapitalistyczny i socjalistyczny. Demokratyczny a dyktatorski ustrój gospodarczy.
Dobro gospodarcze to obiekt przy użyciu, którego można prowadzić działalność, w rezultacie której przychody wyższe są od kosztów, czyli powstaje nadwyżka ekonomiczna.
Trzy stopnie własności przysługujące posiadaczowi:
1 –prawo do sprzedaży dobra lub nieodpłatnego przekazania (przed lub po śmierci) dowolnej osobie prywatnej lub fizycznej
2 –prawo do prowadzenia przy użyciu dobra działalności gospodarczej, której sensem jest otrzymanie nadwyżki ekonomicznej
3 –prawo do użytkowania dobra w granicach jego fizycznych właściwości.
Ustrój ma charakter kapitalistyczny wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest (lub na mocy prawa może być) własnością prywatną, przy czym własność ta obejmuje przynajmniej pierwszą i drugą grupę uprawnień.
Ustrój jest socjalistyczny gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością bądź państwową bądź prywatną, lecz w tym ostatnim przypadku ograniczoną jedynie do pierwszej grupy uprawnień.
Jeśli całe społeczeństwo lub przynajmniej klasa uprzywilejowana wyposażona jest w mechanizmy wyborcze, za pomocą których może wpływać na charakter prawa gospodarczego, może zmieniać obowiązujące nakazy i zakazy, a także rozszerzać lub ograniczać uprawnienia właścicieli –jest to demokratyczny ustrój gospodarczy. Jeżeli możliwości te nie istnieją i stanowienie prawa odbywa się z pominięciem tych mechanizmów – ustrój ma charakter dyktatorski.
Gospodarka centralnie zarządzana –ustrój dyktatorski, socjalistyczny, etatystyczny,
O centralnym zarządzaniu, bezklasowy
Gospodarka rynkowa –ustrój demokratyczny lub dyktatorski, kapitalistyczny, liberalny, rynkowy i bezklasowy.
