Kiedy opisujemy romantyczny typ bohatera, najczęściej używamy określenia „Polak-patriota”. To proste sformułowanie zawiera w sobie kilka modeli osobowych : spiskowca, żołnierza, poety, przywódcy narodowego, emigranta-pielgrzyma. Aby jednak obraz literatury romantycznej był pełny, trzeba wzorzec osobowy Polaka-patrioty uzupełnić drugim – Polki, kobiety jako bohaterki narodowej.
Czyn patriotyczny romantycy pojmowali jednoznacznie – utożsamiono go z walką, działaniem z bronią w ręku. Walka mogła być otwarta, żołnierska, lub spiskowa, „lisia” lub „lwia”, ale zawsze była to walka.
W polskiej literaturze pojawiło się wielu bohaterów, którzy realizowali romantyczny postulat czynu zbrojnego. Nowy wzór osobowy dotyczył nie tylko mężczyzn. Poeci romantyczni wprowadzili do swych utworów postać kobiety – bohaterki, patriotki walczącej za ojczyznę.
Bohaterka taka występuje w powieści poetyckiej Mickiewicza „Grażyna”. Utwór opowiada o czasach średniowiecznych, okresie walki Litwy z Zakonem. Książę Litawor decyduje się na sprzymierzenie z Krzyżakami przeciwko Witoldowi. Dzięki Zakonowi pragnie zdobyć władzę w kraju. Nie licząc się z interesami narodowymi, kieruje się wyłącznie własnych dobrem, racjami prywatnymi. Do zdrady Litawora nie dochodzi. Ratuje go od niej żona Grażyna. Wie o planach męża, więc aby nie dopuścić do ich realizacji, sama przebiera sie w zbroję rycerską i rozpoczyna walkę z Krzyżakami. Ginie tragicznie w walce. Litwini wygrywają wojnę, przyłącza się do nich „czarny rycerz” Litawor. Sława bohaterskiego czynu kobiety nie zginie, będzie sławiona w pieśni ludowej.
„Grażyna” zapoczątkowała w literaturze polskiej nowy typ bohaterki-bojowniczki o ojczyznę. Przeciwstawiał się on dotychczasowym wyobrażeniom o kobiecie jako istocie delikatnej, wrażliwej i słabej, szczególnie upowszechnionym w okresie sentymentalizmu. Prototypem historycznym tego typu bohaterki była Joanna d’Arc, Dziewica Orleańska, słynna bojowniczka o wolność Francji, spalona na stosie w Rouen.
W wierszu pisanym już po wybuchu powstania listopadowego, zatytułowanym „śmierć pułkownika”, Mickiewicz kreuje wzór bohaterski bliski Grażynie – żonie Litawora. W odróżnieniu od poematu z czasów litewskich bohaterką jest postać historyczna – Emilia Plater, polska szlachcianka walcząca w oddziałach powstańczych. Utwór realizuje romantyczny topos „dziewczyny-bohatera”, nawiązujący do mitu o wielkiej Joannie d’Arc. Poeta przedstawia śmierć bohaterki, kreując ją na postać heroiczną; śmierć jej jest śmiercią żołnierską, rycerską. W „śmierci pułkownika” pojawiają się elementy sakralizacji. Wynikają one z bohaterstwa kobiety walczącej o dobro kraju, jak i z jej dziewictwa, czystości i niewinności.
Do bohaterek-patriotek zaliczyć można też postacie matek w literaturze romantycznej. Wzór matki-Polki najpełniejszy wyraz znalazł w twórczości Mickiewicza. Znany jest wiersz „Do matki Polki”, w którym autor wyraził tragizmpolskiego losu. Utwór nosi podtytuł „Wiersz pisany w roku 1830”. Mickiewicz opisuje jeszcze okres przedpowstaniowy, okres działalności spiskowej – sytuacja polskiej matki przedstawiona jest przez sytuację jej syna.
„Syn twój wezwany do boju bez chwały
I do męczeństwa bez zmartwychwstania”.
Polska matka nie może nawet liczyć na to, że jej syna czeka sława pośmiertna. Zginie nie jak rycerz na polu chwały, z bronią w ręku,ale jak niewolnik zamordowany podstępnie i skrycie.
Portret matki-Polki stworzył Mickiewicz w swoim dramacie „Dziady”. W jednej ze scen części III pani Rollison, zrozpaczona matka, prosi o ułaskawienie swego syna, o jakąś wiadomość o jego losie. Jest ślepa i słaba. Ale jej prośby pozostają bezskuteczne. Przeszkadza tylko gościom Senatora w zabawie. Scena ta jest bardzo wymowna w swym tragizmie.
Obok postaci kobiet bohaterek narodowych występują w utworach romantycznych bohaterki reprezentujący romantyczny wzorzec miłości, kobiety-kochanki. Przykładem może być bohaterka „Sonetów odeskich”, pisanych przez Mickiewicza w Rosji, Laura. Poeta opisuje swe uczucia do niej. Nieprzypadkowo bohaterka nosi imię Laura. Tak samo nazywała się adresatka senetów Petrarki, poety włoskiego. Podobieństwa między utworami Petrarki a „Sonetami odeskimi” nie zachodzą tylko w płaszczyźnie gatunkowej. Twórca polski stara się podobnie przedstawić bohaterkę swych wierszy – kobietę, którą kocha. Petrarka stworzył typ kobiety-anioła, Mickiewicz w tym do niego nawiązuje.Laurze przypisuje cechy boskie, nazywa ją „ziemskim aniołem”, sakralizuje niejako miłość i kochankę, podkreśla duchowy charakter ich związku.
„Niech ślub ziemski innego darzy ręką twoją,
Tylko wyznaj, że Bóg mi poślubił twą duszę”.
W całym cyklu brakuje konsekwencji. Niektóre wiersze mają charakter bardziej realistyczny, prezentują miłość ziemską,lekką i nie przynoszącą cierpień,miłość jako formę zabawy. Do tego rodzaju utworów należą „Dobranoc” i „Dobry wieczór”. Typ kobiety-anioła znalazł odzwierciedlenie w „Anhellim” Juliusza Słowackiego. Wyraża się on w postaci Ellenai, zbrodniarki, pokutującej ciężko za swe winy. W jej obrazie dostrzegalne są też pewne elementy sakralizacyjne, przypomina święta, jej grzechy zostają odkupione przez ogromne cierpienia.
Porównanie z postaciami świętych dziewic nasuwa się nieodparcie przy czytaniu „Widzenia Ewy” z III części „Dziadów”. Jej modlitwa i niewinność ocalają Konrada, wyrywają go z mocy szatańskich. Analogiczną rolę jak Ewa w dramacie Mickiewicza odgrywa Kornelia – chrześcijanka w „Irydionie” Krasińskiego. Ona też przyczynia się do uratowania duszy Irydiona, też symbolizuje siły boskie, dobre.
Nie zawsze kobieta była w twórczości romantyków uosobieniem cnót patriotycznych i duchowych. W „Balladynie” Słowacki sportretował zbrodniarkę, postać niewiele przypominającą czyste i niewinne bohaterki romantyczne – Ewę, Ellenai, Kornelię. Balladyna jest ich przeciwieństwem. Jest zachłanna, żądna władzy i zdolna do popełnienia najgorszych czynów. Prowadzi ona na myśl bohaterki ludowej, która przekazał obraz kobiety-zbrodniarki. Motyw zdrady i miłości często łączy się w podaniach ludowych.
Wątki ludowe podejmował Mickiewicz w „Balladach i romansach”. Bohaterki tych utworów bliskie są Balladynie. W „Liliach” pani morduje własnego męża, później zdradza go z jego braćmi i chce poślubić jednego z nich. W „Rybce” też autor pisze o zdradzie, tylko tym razem zdradza mężczyzna. Kategoria ludowości przysługuje „Dziadom” Mickiewicza. Kontynuuje w nich twórca problematykę zdrady. Czwarta część utworu to wielki monolog o stracie ukochanej, Gustaw opisuje dzieje swej nieszczęśliwej miłości do kobiety, która go zdradziła. Ukochana wybiera bogatszego, rezygnuje z miłości. Poprzez słowa Gustawa Mickiewicz kreuje kolejny wzór kobiety- zdrajczyni. Według ludowych wyobrażeń o świecie i obowiązujących w nim wartościach, odrzucenie miłości było jedną z największych ludzkich zbrodni. Z tego powodu duch Zosi z części II „Dziadów” błąka się po śmierci wśród żywych, nie mogąc znaleźć spokoju, podobnie jak nie miały go Balladyna i pani z ballady „Lilie”. Bohaterki te reprezentowały cechy zdecydowanie negatywne.
Myślę, że literatura romantyczna preferowała kilka typów kobiecych. Trudno byłoby jednak według nich zaklasyfikować wszystkie postacie kobiece występujące w utworach romantyków. Gdzie należy na przykład umieścić bohaterkę „Pana Tadeusza” Zosię? Jest ona wesołą, uczciwą i ładną dziewczyną, nie można jej nazwać bohaterką patriotyczną, nie zasługuje na miano kobiety-anioła. nie sądzę, aby to świadczyło o nieromantycznym charakterze tej postaci. Romantyzm miał, wbrew pozorom, różne oblicza.
