Tematyka rustykalna („rusticus”, po łacinie – wiejski) w twórczości poetów
renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata
naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się
częstokroć tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Mikołaj Rej temat wiejski rozwinął w „Żywocie człowieka poczciwego”,
nadając mu uniwersalny charakter. Powołaniem człowieka, w myśl
humanistycznych koncepcji Mistrza z Nagłowic, jest życie zgodne z prawami
natury. Opisując rok przyrodniczy podzielony na wzór kalendarza
biologicznego (cztery pory roku) artysta przedstawił kolejne fazy życia
ludzkiego w sposób adekwatny do zjawisk naturalnych. Człowiek jest
gospodarzem organizującym przyrodę i z tej przyrody zarazem czerpiącym
korzyści materialne i duchowe. Wieś w „Żywocie człowieka poczciwego”,
jako miejsce gospodarskiego trudu i gospodarskiego owocobrania, służy
Rejowi do przedstawienia najistotniejszych wartości i dobrodziejstw
natury.
Odmienną tematykę podejmuje „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana
Kochanowskiego. Jej odmienność wyraża się już w zakresie gatunkowym. O ile
pisany prozą „Żywot człowieka poczciwego” Reja nawiązuje do form
parenetycznych, o tyle cykl poetycki twórcy z Czarnolasu mieści się w
pełni w rodzaju lirycznym i korzysta z doświadczeń poezji
pastoralno-sielankowej. Utwór świętojański staje się pieśnią o śpiewaniu,
dwanaście panien opowiada o odpoczynku po pracy, wywodzi pochwałę tańca,
nawiązuje do ludowych pieśni miłosnych. Ostatnia z panien wygłasza
pochwałę życia wiejskiego:
„Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła ?
Kto twe wczasy, kto pożytki ?
Może wspomnieć za raz wszytki ?”
Cykl świętojański Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego
(Arkadia – kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą kultury
ludowej przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i radującej
człowieka.
Gatunek sielanki rozwijał także w pónej fazie renesansu Szymon
Szymonowic. W wydanym przez poetę zbiorze idylli znalazła się sielanka
„Żeńcy”. Jej treść, z punktu widzenia cech gatunku, jest nietypowa,
przedstawia bowiem pracę pańszczynianą, buduje obraz niedoli chłopa. O
sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje więc nie temat, ale
sposób, w jaki zostaje przedstawiona rola pieśni ludowej. Bohaterka
utworu Pietrucha nuci melodię-pieśń opartą na motywach ludowych. Ta
właśnie pieśń „uczłowiecza” srogiego ekonoma, dzięki niej sielanka
Szymonowica potrafi odnaleć pierwotną dobroć człowieka.
Schyłek epoki renesansu przypada, o czym pisaliśmy, na lata osiemdziesiąte
XVI wieku. Z przełomem kultury ściśle związana jest postać Piotra Skargi
(1536-1612). Ten wybitny kaznodzieja, hagiograf, polemista kontrreformacji
dzięki legendzie historyczno-literackiej ukształtowanej w okresie
rozbiorów (za sprawą głównie Adama Mickiewicza i Jana Matejki), urósł do
roli kapłana-proroka, gorącego orędownika miłości ojczyzny, której upadek
umiał przepowiedzieć. Za znaczące dzieło Skargi należy uznać traktat
polityczny zapisany w formie ośmiu kazań „Kazania sejmowe” (1597). Groził
w nich zagładą ojczyzny, jeżeli nie nastąpi moralne i polityczne
odrodzenie Rzeczypospolitej. Zdecydowana krytyka anarchii oraz wad
szlacheckich spotyka się w „Kazaniach” z ideą wzmocnienia władzy
królewskiej oraz surową, ascetyczną wizją moralną. Epoka humanizmu
zaznaczyła się w dziejach kultury europejskiej wieloma osiągnięciami.
Zainteresowanie człowiekiem sprzyjało wszechstronnemu pogłębianiu wiedzy
antropologicznej. Tradycja kultury antycznej oraz kontynuacja wielu
osiągnięć literaturyi sztuki średniowiecznej pozwoliły z kolei
renesansowi – jako epoce w dziejach Europy – stać się ważnym ogniwem w
rozwoju kultury śródziemnomorskiej. Renesans w Polsce wyraził się także
doskonaleniem języka literackiego oraz kształtowaniem wielu gatunków i
form artystycznych (między innymi ogromne znaczenie dla rozwoju poezji
posiada ukształtowanie przez Kochanowskiego sylabicznego systemu wiersza).
Ważny wydaje się także wkład Polaków do europejskiej kultury renesansu.
Była już mowa o artystycznych osiągnięciach Jana Kochanowskiego.
Przypomnijmy także fundamentalną dla rozwoju nauki pracę Mikołaja
Kopernika „O obrotach sfer niebieskich” oraz społeczno-polityczną
działalność Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, owocującą dziełem o europejskim
zasięgu „De republica Emendanda” („O naprawie Rzeczypospolitej”). Idee
renesansowe żywe są w kulturze polskiej i europejskiej do dnia
dzisiejszego.
