Wiele warunków składa się na dobre wychowanie, lecz jeden spośród nich jest szczególnej wagi: doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Wiedział już o tym świetny nauczyciel narodu polskiego Andrzej Frycz Modrzewski, gdy w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” stawiał „szkolny stan” na równi z najwyższymi stanami, zakładając, iż tylko doskonały nauczyciel może zaszczepić uczniom w szkole te cnoty, na których opierają się prawa w Rzeczypospolitej panujące. Świadoma tego była również Komisja Edukacji Narodowej, tworząc osobny „stan akademicki” oraz wyznaczając mu poważne prawa i obowiązki.
W czasach nowych i najnowszych problem nauczyciela – w miarę rozwoju oświaty – staje się coraz bardziej żywy i aktualny. Wyrazem tej aktualności może być fakt pojawienia się całego szeregu prac monograficznych, rozpraw i artykułów zajmujących się tym problemem. Prac tego rodzaju w samej tylko polskiej literaturze pedagogicznej można by naliczyć niemało. Dały one podstawę do wyodrębnienia osobnej gałęzi wiedzy pedagogicznej, zwanej pedentologią, która miała i ma w Polsce swoich adeptów.
Drogi poszukiwań ideału nauczyciela przedstawione w tych licznych pracach, polskich i obcych, są niezwykle interesujące, lecz zarazem bardzo różnorodne i często pozostające ze sobą w całkowitej sprzeczności. Stąd i wyniki dociekań są do tego stopnia rozbieżne, iż z trudem dają się ze sobą zestawić.
Poszczególni autorzy bądź są pełni optymizmu w swoich poszukiwaniach idealnego nauczyciela, bądź cechuje ich ostrożność w tym względzie lub nawet zwątpienie czy pesymizm. Jedni chcieliby mieć nauczycieli – „siłaczy”, nauczycieli – artystów, inni zadawalają się tym, co ma być tylko kondensacją pożądanych cech przeciętnego nauczyciela.
Kontynuacja badań nad nauczycielem jest szczególnie potrzebna obecnie, gdyż olbrzymie i nieodwracalne zmiany społeczne, jakie u nas nastąpiły, wpływają na modyfikację wymagań stawianych nauczycielom przez społeczeństwo. Zmiany te ze względu na swoją dynamiczność wymagają kształcenia odpowiednich cech i właściwości u ogółu nauczycieli.
Cechy osobowości nauczyciela – wychowawcy należy rozpatrywać biorąc pod uwagę ich podstawy psychologiczne, pedagogiczne i społeczne.
Podstawy psychologiczne dotyczyć będą wartości osobistej nauczyciela oraz jego stosunku do własnej osoby, podstawy pedagogiczne – stosunku nauczyciela do uczniów, socjologiczne – stosunku nauczyciela do społeczeństwa.
PSYCHOLOGICZNO – PEDAGOGICZNE SPOJRZENIE NA OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA – WYCHOWAWCY
Problematyką osobowości zajmowali się dotąd głównie psychologowie, jak również ich domeną stały się badania nad osobowością nauczyciela, w których zajmowano się poszukiwaniem cech w samym nauczycielu, niezależnie od tego, czy miały one charakter wrodzony, czy nabyty. Jak również nie brano pod uwagę, czy są to cechy nauczycieli rzeczywistych czy też idealnych nauczycieli – wychowawców. Stąd wcześniej wspomniana różnorodność i rozbieżność rezultatów poszukiwań a także ich bogactwo i wielostronność. Różna jest też terminologia określająca osobowość nauczyciela – wychowawcy nazywana przez J. W. Dawida „duszą”, „instynktem” lub „typem antropologicznym” u I. Moszczeńskiej i B. Kaprockiego, „talentem” u J. Żabińskiego, Z. Mysłakowskiego czy St. Szumana. Terminologia ta wiązała się z rozumieniem osobowości jako struktury, w której dominują czynniki bądź biologiczne, bądź psychologiczne, bądź pedagogiczne lub nawet społeczne.
J. W. Dawid w swojej rozprawce pt. „O duszy nauczycielstwa” wypowiada pogląd iż człowiek powinien uniezależnić się od porządku natury, od ulegania zmysłom, a jednocześnie swoje powołanie znaleźć w realizacji duchowego, moralnego porządku w świecie. To „wyzwolenie” duchowe dokonuje się poprzez „dobrowolne przyjęcie na siebie części ogólnego cierpienia”, poprzez wyrzeczenie się, przymus, wysiłek. Jest on formowaniem „duszy”, budzeniem „boskiego pierwiastka” w człowieku. Przejawem tego wyższego pierwiastka duchowego w nauczycielu mają być określone cechy, które – wg Dawida – stanowią istotę „duszy nauczycielstwa”. Za najważniejszą wśród nich uważa „miłość dusz ludzkich” i dążenie do doskonałości, odpowiedzialność, poczucie obowiązku, „wewnętrzną prawdziwość” i „moralną odwagę”. Te poglądy Dawida w niemałym stopniu zaprawione są zapewne goryczą cierpień osobistych, ale problem wartości nauczyciela jasno i głęboko określają.
W polskiej literaturze pedagogicznej można znaleźć prace, które istotę powołania nauczycielskiego upatrują nie w wewnętrznych cechach duchowych, ale w biologicznych i fizycznych właściwościach nauczyciela. Do tego typu prac można zaliczyć prace: I. Moszczeńskiej lub B. Kaprockiego, gdzie widoczne są wpływy ewolucjonizmu przeniesione na niewłaściwy grunt. Podobnie poszukiwania ideału nauczyciela jako określonego typu antropologicznego były fałszywe. Natomiast pojecie „talentu” jest „czymś” nieoznaczonym, jakimś pierwiastkiem, który wpływa na osiąganie dużych efektów wychowawczych. W ten sposób o talencie pisze J. Żabiński w artykule „A jednak talent”. W innym bardziej relatywnym znaczeniu, używają terminu „talent” dwaj uczeni Z. Mysłakowski, St. Szuman. Z. Mysłakowski w rozprawie „Co to jest «talent pedagogiczny»?” uważa za talent urzeczywistnianie zamiarów twórczych, opartych na refleksji, doświadczeniu instynktownym. Cechą tak rozumianego talentu jest „kontaktowość”.
Profesor St. Szuman w rozprawie „Talent pedagogiczny” charakteryzuje talent jako zespół pewnych zdolności. Za zdolność uważa posiadanie pewnej wrodzonej cechy psychicznej o natężeniu silnym i to wówczas, gdy cecha ta zdaje się przydatna dla sprawnego wykonywania określonych czynności. Natomiast talent pedagogiczny nie jest wynikiem jakiejś odrębnej, wrodzonej cechy, która by była podłożem tego talentu. Według Szumana mylny jest pogląd, że człowiek nosi w sobie jakieś wrodzone, oddzielne talenty na przykład: malarski, muzyczny czy talent pedagoga. Takie cechy nauczyciela jak na przykład „miłość dusz ludzkich”, „przychylność dla wychowanków”, „skłonność agidacyjną” nie mają charakteru wrodzonego. Tak więc nie ma wrodzonego talentu pedagogicznego. Szuman sprowadza talent do problemu osobowości nauczyciela i zakłada, że tajemnica talentu pedagogicznego (nabytego) leży w tym „żeby z danej indywidualnej struktury swojej osobowości wyłonić swój własny talent pedagogiczny”. Uczony zakłada jednak konieczność występowania dwu elementów w osobowości „doskonałego nauczyciela”. Pierwszym jest to, co nauczyciel – wychowawca posiadł i ma do rozdania (bogactwo własne osobowości), drugim – sposób rozdawania (umiejętność oddziaływania na innych).
Z. Mysłakowski i St. Szuman traktują termin „talent pedagogiczny” racjonalnie, podobnie jaj we współczesnym rozumieniu. Pierwszy autor uważa, że zależy on od struktur odziedziczonych, a drugi – że ma charakter nabyty.
Profesor M. Kreutz w rozprawie pt. „Osobowość nauczyciela wychowawcy” nawiązuje do poglądów Dawida i je modyfikuje. Kreutz szukając odpowiedzi na pytanie: „Jaka osobowość nauczyciela jest niezbędnym warunkiem jego wpływu wychowawczego?” dochodzi do wniosku, że ten wpływ jest możliwy, gdy nauczyciel posiada trzy dyspozycje: miłość ludzi, skłonność do społecznego oddziaływania i zdolność sugestywną. Zachowanie człowieka z takimi dyspozycjami cechuje się: pewnością siebie, spokojem, odwagą działania, wiarą w siebie, bezkompromisowością i prostolinijnością w dążeniu do realizacji własnych celów.
St. Baley operuje terminami „osobowość”, „psychika nauczyciela”, „talent pedagogiczny” i uważa, że najistotniejszą cech dobrego nauczyciela jest „zdatność wychowawcza”, będąca swoistym zbiorem cech umożliwiających wychowanie. Do tych cech zalicza: „przychylność dla wychowanków, rozumienie ich psychiki, nastawienie na systematyczne zajmowanie się nimi, potrzebę obcowania z ludźmi, powinowactwo duchowe z dziećmi, cierpliwość, takt pedagogiczny, postawę pełną entuzjazmu, swoistą zdolność artystyczną” itd.. Wychowawcę, który posiadłby wszystkie pożądane właściwości w stopniu ponadprzeciętnym, nazywa St. Baley wychowawcą „integralnym”.
DYSPOZYCJE OSOBISTE WYCHOWAWCY
W przedstawionych wyżej poglądach na nauczyciela dominuje tendencja do poszukiwania cech doskonałego nauczyciela w nim samym, bez konfrontowania go z trenem jego działalności, a więc z wychowankiem i środowiskiem społecznym. Mimo rozbieżności wyników prace te wzbogacają wiedzę o nauczycielu, a zarysowujące się zbieżności prowadzą do ustalenia cech doskonałego nauczyciela – wychowawcy, określonych tu jedynie różnymi nazwami.
Aby nauczycielom czynnym a także instytucjom kształtującym nauczycieli wskazywać realne możliwości urzeczywistnienia określonych zalet „doskonałego nauczyciela” ważne jest właściwe rozumienie osobowości nauczyciela. Dlatego w osobowości nauczyciela – wychowawcy powinno się wyodrębnić te cechy, które są typowe dla zawodu nauczyciela, a także te, które są właściwe innym ludziom ale bardzo ważne w tym zawodzie.
Wobec powyższego należy określić, jakie dyspozycje osobiste powinien posiadać człowiek, który może być dobrym wychowawcą. Dyspozycje te nie mają uniwersalnego charakteru, ich jakość i dobór zależy nie tylko od epoki historycznej, ideologii i farmacji ekonomiczno – społecznej, lecz także od typu pracy wychowawczo – dydaktycznej, jaką nauczyciel ma wykonywać. Różnić się muszą też cechy np. nauczycieli szkoły podstawowej i szkół wyższych, nauczycieli przedmiotów ogólnokształcących i zawodowych. Mając te różnice na uwadze, osobiste dyspozycje nauczyciela, który ma realizować pracę wychowawczą, określić możemy tylko w sposób ogólny.
Przede wszystkim powinien to być człowiek, który zdobył rozległą wiedzę o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze, a zarazem wyrobił sobie własny do tej wiedzy stosunek. Nauczyciel powinien być człowiekiem o dużym zasobie wiedzy specjalistycznej, którą powinien ciągle uzupełniać, gdyż jego wiedza musi wielokrotnie przewyższać te wiadomości, które ma wpajać swoim uczniom. Z pogłębianiem wiedzy specjalistycznej należy łączyć ciągłe dokształcanie się w wiedzy ogólnej. Uczniowie, studenci, wychowankowie mają prawo, by uczyli ich nauczyciele dobrze przygotowani. Wiadomo z doświadczenia, że ludzie fachowi są zwykle przez wszystkich cenieni, że tylko oni zazwyczaj do czegoś dochodzą.
Nauczyciel powinien pasjonować się wiedzą z uprawianej dziedziny. Powinien znać wartość i potrzebę tejże wiedzy, powinien za tą wiedzą jakby sam stać i to stać całym sobą. Uczniowie wyczuwają dobrze zaangażowanie nauczyciela w swoją dziedzinę wiedzy. W środowiskach szkolnych, w środowiskach akademickich nauczyciele, wykładowcy, którzy przekazują wiedzę z pasją, zaangażowaniem są szczególnie cenieni.
Inną ogólną właściwością dobrego nauczyciela jest twórcza postawa, wyrażająca się w potrzebie i umiejętności realizowania twórczej pracy w dziedzinie związanej z wykonywaniem zawodu. Może to być praca naukowa, twórczość artystyczna, techniczna. Każda z tych rodzajów twórczości może być cennym źródłem zasilającym działalność pedagogiczną nauczyciela i pobudzającym jego uczniów do rozwijania własnej twórczości.
Nauczyciel wychowujący musi nieustannie pracować na wszechstronnym, pełnym, własnym rozwojem, musi stawać się coraz bardziej dojrzałą osobą, ciągle wzrastać w swoim człowieczeństwie. W pracy wychowawczej ważna jest świadomość siebie i tego jaką postawę życiową reprezentuje i jaki jest system wartości nauczyciela, bo to pozwala mu otwarcie ukazywać siebie wychowankowi. Pozwala na różnicowanie zachowań i ich wartościowania, pozwala unikać arbitralności ocen, etykietowania.
Przeżywanie i okazywanie uczuć czyli świadomość własnej emocjonalności umożliwia wychowawcy akceptację uczuć innych i pozwala bezpiecznie komunikować własne uczucia. Blokowanie uczuć prowadzi do zanikania wrażliwości.
Wychowawca jest wzorcem dla ucznia niezależnie od własnych chęci. Stąd zwykle ważna jest świadomość nauczyciela co reprezentuje. Jeśli jego życie jest konstruktywne, jeśli jest spójne to, co mówi, co robi, czym żyje, staje się wiarygodny w kontakcie, staje się rzetelnym wzorcem i niewymuszonym autorytetem.
Przez zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi wychowawcy ujawniają się rzeczywiste motywy trudu wychowania: altruizm i elementy prospołeczne. Razem z pogłębiającą się wiedzą dotyczącą funkcjonowania społeczności nauczyciel – wychowawca pozwala na przekaz kształtujący kontakty międzyludzkie i motywację do podejmowania aktywności dla ludzi.
Maksymalna jasność norm moralnych stanowi podstawę własnych poczynań nauczyciela w życiu. Ta jasność pomaga wychowankowi tworzyć własny system wartości, pomaga kształtować własne przekonania o świecie, ludziach, a także o sobie samym, pomaga kreować własne dojrzałe postawy życiowe.
Wychowawcę winna cechować odpowiedzialność za siebie, swoje działania, tworzenie wychowującej relacji, a także za wspomaganie umożliwiające ukierunkowanie i rozwój ucznia.
Budowanie poczucia dobrego kontaktu wspierającego rozwój warunkują: empatia, ciepło i opiekuńczość, otwartość, dyskrecja, pozytywny stosunek i szacunek.
Sylwetkę nauczyciela wychowującego do dobra uzupełniają trzy zbiory umiejętności: budowanie kontaktu, wspieranie w kryzysie, wspomaganie zmiany rozwojowej.
Tak więc, nie ma jednego konkretnego wzoru wychowawcy. Może on być młody lub stary, dynamiczny lub cichy, a nawet nieśmiały, może być łagodny i wymagający, poważny i roześmiany. Musi być tylko dobrym wychowawcą tzn. zmierzającym ku tym samym wartościom, które wskazuje uczniom. Nie we wszystkim może być wzorem, ale zawsze powinien być, jeśli chodzi o staranie, dążenie do bycia coraz lepszym człowiekiem.
ROLA DYSPOZYCJI OSOBISTYCH W PRACY WYCHOWAWCZEJ
Wiedza nauczyciela, jego postawa twórcza, bogactwo charakteru i zamiłowanie do piękna – stanowią tylko nieodzowny warunek oddziaływania pedagogicznego, źródło, z którego czerpie nauczyciel, lecz nie przesądzają jeszcze o wyniku tego oddziaływania. Wynik ów zależy od ukształtowania się odpowiednich stosunków między nauczycielem a jego uczniami, od efektywności wysiłków nauczyciela nad przekształceniem wychowanków.
Badania dotyczące stosunków między nauczycielem a uczniami koncentrują swoje wysiłki nad odczytaniem tego, co uczniowie myślą o nauczycielu, jak w świadomości uczniów odzwierciedlają się cechy ich nauczycieli.
Z badań tych można wydobyć wartościowe dla nauczycieli informacje, mówiące o tym, jak ich walory osobiste, ich umiejętności pedagogiczne, ich postawa społeczna – odzwierciedlają się w oczach uczniów. Można mieć wprawdzie cały szereg zastrzeżeń co do jednostkowych życzeń dzieci i młodzieży, gdy w ankiecie wypowiadają się na temat pożądanych i niepożądanych cech nauczycieli, gdy charakteryzując idealnego nauczyciela przykładają doń miarę własnych doświadczeń.
W oczach wychowanków tajemnica powodzenia wysiłków nauczycieli zależy głównie od tego, czy są sprawiedliwi, wymagający i stanowczy a przy tym cierpliwi i wyrozumiali oraz serdeczni i usposobieni do uczniów przyjaźnie. Uczniowie też zwracają uwagę na zalety intelektualne nauczycieli, na poziom ich wiedzy, ich zaangażowanie światopoglądowe, jasność i przystępność ich wypowiedzi, u umiejętność zaciekawienia przedmiotem i wzbudzenia zainteresowań.
W wielu wypowiedziach wychowanków można wreszcie spotkać postulaty co do wyglądu estetycznego nauczyciela, jego poczucia humoru i pogodnego usposobienia.
Cechom pozytywnym zazwyczaj przeciwstawiają uczniowie negatywne, zapewne podpatrzone u konkretnych nauczycieli, jak niesprawiedliwość, używanie obraźliwych słów, a nawet kary cielesne, braki w wiadomościach i umiejętnościach, braki w ubiorze i inne.
Ogólnie biorąc, uczniowie cenią najwyżej zalety moralne i charakterologiczne nauczyciela, a jednocześnie najdokładniej dostrzegają i najostrzej piętnują braki moralne swoich wychowawców.
Uczniowie szkoły średniej poświęcają już więcej uwagi niż ich młodsi koledzy – wiedzy nauczyciela i umiejętności jej przekazywania.
Odbicie nauczyciela w świadomości uczniów ma swoje braki, ale zawiera ono podstawowe komponenty osobowości nauczyciela oraz mówi o czynnikach mających wpływ na przekształcenie uczniów przez nauczyciela. Wychowawca zatem musi być sprawiedliwy i wyrozumiały; ma stawiać wymagania, lecz także okazywać szacunek i zaufanie.
Metoda ankiety nie może wystarczyć do zbadania stosunku między nauczycielem i uczniami, do pełnego scharakteryzowania walorów pedagogicznych osobowości nauczyciela. Potrzebna jest obserwacja i eksperyment naturalny, gdzie stwierdzono, że kształtowanie umiejętności dydaktycznych przyszłych nauczycieli polega na wzbogaceniu strony operatywnej w umiejętności schematyczne i modyfikacyjne a nawet w ekspresję.
Umiejętność oddziaływania na intelekt wychowanków, jak i na ich wolę i uczucia nie ma charakteru uniwersalnego, zarówno w tym znaczeniu, że do danego ucznia może wielu nauczycieli o różnych cechach dobrać właściwe, choć różne metody oddziaływania, jak i w tym, że nauczyciel nie wywrze wpływu wychowawczego stosując do wszystkich uczniów te same metody. Dlatego nauczyciel musi znać prawa rządzące procesami wychowawczymi i zgodnie z tymi prawami – stosować odpowiednie metody i środki. Niepowodzenia w pracy wychowawczej są specyficzne, gdyż pozostawiają na wychowankach swoje trwałe piętno, które trudno nawet w ciągu długiego czasu osłabić czy zatrzeć. Wobec tego należy tak oddziaływać na wychowanków, aby niepowodzeń było jak najmniej. Dobra znajomość psychiki wychowanka, jaką daje teoria i praktyka, poparta należytym doświadczeniem, znakomicie to zadanie ułatwia. Wychowawca powinien też nauczyć się odpowiednio reagować na własne niepowodzenia pedagogiczne. Niepowodzeń tych nie uniknie nawet nauczyciel najdoskonalszy. Polegają one na udaremnieniu jego wysiłków wychowawczych lub dydaktycznych, zmierzających do ukształtowania wychowanka. Towarzyszące temu udaremnieniu uczucie przykrości i zawodu może być różnie odreagowane i ów sposób wyjścia z tej sytuacji konfliktowej – świadczy dopiero o mistrzostwie pedagogicznym nauczyciela lub o jego braku.
ZAKOŃCZENIE
Wartość nauczyciela nie sprowadza się tylko do jego wartości osobistej, do tego, ile wie i umie, jak wartościuje sprawy ludzkie i dobra kultury, lecz także w równej mierze do tego, jak umie przekształcać wychowanków w ludzi posiadających bogatą i twórczą osobowość, jak umie zaszczepić im normy moralne, wiedzę o świecie, usposobienia kulturowe, umiejętności techniczne.
O tym, czy nauczyciel – wychowawca osiągnął większą czy mniejszą efektywność działania wychowawczego, świadczą dwa kryteria. Pierwsze z nich dotyczy tego, czy nauczyciel zna określenie prawidłowości i zasady oraz umie w różnorodnych warunkach stosować odpowiednie sposoby wychowania i nauczania, aby unikać niepowodzeń wychowawczych i dydaktycznych, a jeśli występują – umiejętnie je likwidować. Drugie kryterium efektywności pedagogicznej stanowi stopień, w jakim wychowankowie z przedmiotu wychowania stali się podmiotem wychowania, w jakim sami spontanicznie realizują określony program samowychowania i samokształcenia.
